Przejdźmy do tematu

Koncert

Nazwa „koncert” pochodzi od wyrazu włoskiego concertare [czytaj: konczertare], co tłumaczy się jako współdziałać lub spierać się. W koncercie występują zasadniczo dwie partie (solisty i orkiestry lub grupy solistów i orkiestry), które współdziałają (np. mają wspólne partie, zdwajają się) bądź współzawodniczą ze sobą (np. gdy występują kontrastujące między sobą partie instrumentów). Zostało to nazwane techniką koncertującą.

R1J19J79LT856

Ilustracja przedstawia młodego Fryderyka II grającego na flecie. Dookoła mężczyzny stoją oraz siedzą inne osoby. Wszyscy znajdują się w sali balowej, którą rozświetla blask zapalonych świeczek. Nad postaciami wisi piękny, zdobiony żyrandol. Na ścianach znajdują się dzieła sztuki. Postaci ubrane zgodnie z epoką, w białe peruki i fraki.

Koncert instrumentalny w baroku

Właściwy koncert instrumentalny występował w baroku pod trzema rodzajami, jako: koncert na orkiestrę, concerto grosso [czytaj: konczerto grosso] oraz koncert solowy.

Koncert na orkiestrę był wstępną formą barokowego koncertu instrumentalnego, nie występowały w nim wyraźne zarysowane partie solistyczne. Nie posiadał także ściśle określonej budowy.

Rc5aq3BcKIvZ11

Ilustracja przedstawia rękopis III Koncertu brandenburskiego G-dur Jana Sebastiana Bacha.

Concerto grosso („koncert wielki”) można określić jako przeniesienie sonaty barokowej (da chiesa [czytaj: da kieza] i da camera czytaj: da kamera] na większe medium wykonawcze. Jest to typ koncertu barokowego, w którym współzawodniczą ze sobą dwie grupy wykonawcze:

• grupa instrumentów solowych – concertino [konczertino]

• pozostały zespół – grosso

Concertino tworzyło najczęściej charakterystyczny dla baroku układ triowy, np. dwoje skrzypiec z wiolonczelą; flet lub obój, skrzypce i wiolonczela itd. Natomiast grosso stanowiła najczęściej orkiestra smyczkowa z klawesynem. Czasami była wzbogacana o instrumenty dęte, jak flet, rogi, obój. Zasadniczo obie grupy posiadały własny instrument realizujący partię b. c., np. klawesyn, wiolonczelę.

Przykładami znanych concerti grossi mogą być: Arcangela Corellego [czytaj: arkandżela korellego] Concerto grosso g‑moll „Na Boże Narodzenie”, Johanna [czytaj: johana] Sebastiana Bacha II Koncert brandenburski F‑dur. Inni twórcy concerto grosso to m. in. Antonio Vivaldi, Jerzy Fryderyk Händel [czytaj: hendel], Giuseppe Torelli [czytaj: dżiuseppe].

Trzecim rodzajem koncertu był koncert solowy. Rozwijał się równolegle z concerto grosso i stopniowo zaczął zyskiwać na popularności. Ten rodzaj koncertu był przeznaczony na solistę, który przeciwstawiony został pozostałemu zespołowi instrumentalnemu. W roli solistycznej najczęściej występowały skrzypce oraz takie instrumenty, jak flet, obój, trąbka, rzadziej klawesyn (J. S. Bach) czy organy (Jerzy Fryderyk Händel).

Koncert solowy miał ustaloną budowę 3‑częściową: szybka – wolna – szybka. Do wykształcenia się takiego porządku przyczynili się Giuseppe Torelli, a zwłaszcza Antonio Vivaldi, którego dzieła koncertowe (ok. 350 samych koncertów solowych!) są tak liczne i wprowadzające tak wiele nowatorskich rozwiązań, że uznano go za ojca koncertu solowego. Jego utwory cechowały się także kantylenową linią melodyczną oraz stosowaniem środków ilustracyjnych, czego najlepszym przykładem jest jego cykl czterech koncertów nazwany Cztery Pory Roku. Vivaldi stosuje w nim różnego rodzaju środki kompozytorskie (np. motywy naśladujące śpiew ptaków) oraz dołącza do każdego koncertu sonet objaśniający muzyczną treść utworu.

Inne koncerty programowo‑ilustracyjne Vivaldiego to np. Koncert fletowy D‑dur Szczygieł, Koncert skrzypcowy Es‑dur Burza na morzu.

R4KwrnayyDV3j1

Ilustracja przedstawia stronę tytułową cyklu 12 koncertów zatytułowanych „Spór między harmonią a wyobraźnią” Vivaldiego. W cyklu zawarte są między innymi „Cztery Pory Roku”.

Koncert klasyczny

Klasyczny koncert solowy przeznaczony był na jednego solistę oraz orkiestrę. W tym rodzaju koncertu szczególne znaczenie zyskał fortepian, m. in. ponieważ kompozytorzy byli także wykonawcami swoich utworów. Budowa koncertu solowego opierała się na zasadach 3‑częściowego cyklu sonatowego: pierwsza część stanowiła formę sonatową, druga była utrzymana w tempie wolnym o lirycznym charakterze, często o budowie ABA lub wariacji, trzecia to najczęściej rondo sonatowe w tempie szybkim.

W Koncercie B dur KV 595, zamiast symfonicznego rozmachu i operowania kontrastem w zestawianiu tematów i dramatycznych uniesień, Mozart stosuje subtelne środki wyrazu, eksponując niuanse kolorystyczne i harmoniczne.

Koncert w romantyzmie

R1HfZXWw9jP7g1

Ilustracja przedstawia typowy układ muzyków na scenie przy wykonaniu koncertu. Solista z przodu sceny w centralnym punkcie gra na fortepianie. W tle pozostali muzycy oraz dyrygent. Wszystkie osoby ubrane na czarno.

Romantycy przejmują od klasyków ogólne zasady budowy koncertu solowego, ale też modyfikują go, m.in. przez symfonizację, która objawiała się wykorzystaniem dużego wolumenu brzmienia orkiestry oraz traktowaniem instrumentu solistycznego jako członka orkiestry – partia o dużej dynamice, często także wirtuozowska rola akompaniująca (J. Brahms [czytaj: brams])  II Koncert fortepianowy B‑dur)

Reasumując, koncert zakłada dualizm, obecność solisty (bądź kilku solistów) oraz orkiestry. W poszczególnych epokach przyjmował różną postać.

Symfonia

Symfonia to orkiestrowy odpowiednik sonaty, jako samodzielny gatunek muzyczny przeznaczony do wykonania przez największy instrumentalny skład wykonawczy wypracowany w klasycyzmie czyli orkiestrę symfoniczną. Od czasów Beethovena powstawać zaczęły także symfonie wokalno‑instrumentalne.

Symfonia w twórczości klasyków wiedeńskich

Dla ukształtowania się dojrzałego stylu klasycznego najważniejszą rolę odegrał Joseph Haydn:

1. Był najstarszy z trójki klasyków wiedeńskich.

2. Komponując w latach dziewięćdziesiątych XVIII w. swoje późne symfonie korzystał już ze zdobyczy Mozarta.

3. Będąc nauczycielem Beethovena dbał o zaszczepienie swemu uczniowi podstawowych technik kompozytorskich i modeli formalnych.

R1CLNXB5Z8VOO

Na ilustracji znajduje się Franz Joseph Haydn siedzący na krześle przy instrumencie klawiszowym. Artysta jest zamyślony, trzyma w ręce pióro, ma przed sobą kartki. Sprawia wrażenie, że pisze nowy utwór.

Pozostawiając ponad sto symfonii ukazał proces przezwyciężania stylu barokowego  i zastępowania go stylem klasycznym – symfonie powstałe po roku 1770 cechuje pogłębienie ekspresyjne, a tzw. symfonie paryskie (zamówione przez działającą w Paryżu lożę masońską) z lat osiemdziesiątych XVIII w. i symfonie londyńskie (pisane na zamówienie Johanna Salomona, który zaproponował Haydnowi wyjazd do Anglii, gdzie otrzymał tytuł doktora honoris causa [czytaj: honoris kauza] Uniwersytetu Oxfordzkiego) to już indywidualne, dojrzałe, czteroczęściowe kompozycje.

Symfonie Beethovena wykraczają poza zakres klasyczny. Zapowiedź nowego stylu stanowi już pierwsze dzieło symfoniczne tego twórcy, pokazujące z jaką swobodą podchodził kompozytor zarówno do tonacji utworu.

• V Symfonia c‑moll, nazywana symfonią losu ze względu na charakterystyczny motyw inicjalny, o którym Beethoven pisał tak oto Los puka do drzwi jest symfonią syntetyczną – wszystkie części utworu spaja rytm pierwszych czterech dźwięków.  Wysłuchaj początku kompozycji, a następnie III części utworu.

• VI Symfonia F‑dur Pastoralna łamie zasadę czteroczęściowego cyklu – jest to kompozycja pięcioczęściowa, nabiera cech ilustracyjnych otwierając drogę romantycznym symfoniom programowym. Beethoven zatytułował każdą część tego utworu (1. Obudzenie się pogodnych uczuć z chwilą przybycia na wieś, 2. Scena nad strumykiem, 3. Zabawa wieśniaków, 4. Burza, 5. Pieśń pasterska) nakierowując słuchaczy na określone emocje towarzyszące poszczególnym ogniwom.

• IX Symfonia d‑moll całkowicie zerwała z ideą symfonii jako utworu skomponowanego na największy skład instrumentalny doby klasycyzmu. Beethoven wprowadził w finale tego dzieła solowe głosy wokalne i chór, powierzając im wykonanie tekstu Ody do radości Friedricha Schillera [czytaj: fridrisia szilera] Finał tej symfonii stał się hymnem Unii Europejskiej w 1993 roku.

Symfonia w XX w.

Wraz z rezygnacją z systemu tonalnego dur‑moll wydawać by się mogło, iż symfonia stanie się gatunkiem historycznym. Twórcy zreinterpretowali jednak zasady gatunku, dostosowując symfonię do potrzeb nowego języka muzycznego. Pomimo tendencji do pomniejszania składów wykonawczych (proces stał się niejako reakcją na wykonanie w 1910 roku Symfonii Tysiąca Mahlera [czytaj: malera]) symfonia nadal była gatunkiem popularnym, nie tylko w nurcie neoklasycznym, zakładającym powrót do rozwiązań historycznych z nawiązaniem do aktualnych zdobyczy kompozytorskich (por. Symfonia Klasyczna Sergiusza Prokofiewa). Kompozytorzy wpisywali się także w nurt symfonii wokalno‑instrumentalnych (np. III Symfonia Pieśń o nocy Karola Szymanowskiego, III Symfonia Symfonia pieśni żałosnych Henryka Mikołaja Góreckiego).

Słownik pojęć