Przemiany społeczno–gospodarcze w Europie w okresie napoleońskim.

Rewolucja przemysłowa w Anglii

Trwające w Anglii przez większą część XVII w. konflikty społeczne zmieniły społeczeństwo. Zmiany jakie się dokonały w społeczeństwie, pogłębił rozwój gospodarki. Anglia wkroczyła na drogę rewolucji przemysłowej. Postęp techniczny dokonywał się w angielskim rzemiośle. Stopniowo praca ręczna została zastąpiona pracą mechaniczną. W miejsce produkcji ręcznej (rzemieślniczej) zaczęła się pojawiać produkcja manufakturowamanufakturaprodukcja manufakturowa, a  wkrótce fabryczna. Szczególnie dotyczyło to włókiennictwa.

R1QXiNBYBClX1

Ilustracja przedstawia wnętrze zakładu rzemieślniczego. W centrum znajduje się krosno, na którym rzemieślnik wytwarza tkaninę. Przy krośnie po prawej stronie stoi mężczyzna, który pochylony nad tym urządzeniem produkuje tkaninę. Mężczyzna ubrany jest w koszulę i kamizelkę, ma na głowie czapkę.

Władza stopniowo przeszła w ręce przedstawicieli angielskiej burżuazjiBurżuazjaburżuazji. Podboje kolonialne przynosiły wielkie zyski, na których korzystali angielscy kupcy. Narodziła się nowa grupa ludzi dysponujących kapitałemKapitałkapitałem. Pojawiły się pierwsze fabryki. Za symboliczny początek rewolucji przemysłowej uważa się opatentowanie maszyny parowej przez Jamesa Watta (1736 - 1819)James Watt (1736 - 1819)Jamesa Watta (1736 - 1819) w 1769 r.

Maszyny stosowano w różnych dziedzinach produkcji, we włókiennictwie, przemyśle metalowym i górnictwie. Nowe fabryki budowano w miejscach występowania surowców. Innym powodem ich zakładania stały się możliwości komunikacyjne. Wokół fabryk zaczęły wyrastać nowe miasta. Po raz pierwszy w historii powstał nowy rodzaj miast, miasta przemysłowe.

Rsn9uIIR5WcF7

Ilustracja przedstawia wnętrze wysokiej hali fabrycznej. Widoczne są wielkie koła i pasy transmisyjne napędzające maszyny. Na pierwszym planie znajduje się grupa robotników. Są oni zajęci pracą, którą wykonują przy maszynach. Sylwetki ludzi są stosunkowo niewielkie przy niektórych maszynach, które swym rozmiarem przekraczają wzrost człowieka.

Nowe grupy społeczne

W społeczeństwie angielskim powstały dwie grupy społeczne: kapitaliści, czyli właściciele fabryk i robotnicy, czyli najemni pracownicy zatrudniani w fabrykach.Fabrykafabrykach. Kapitalistami zostawali zarówno przedstawiciele mieszczaństwa, jak i szlachty, którzy inwestowali w rozwój przemysłu. Robotnicy rekrutowali się spośród biedoty. Niskie zarobki zmuszały do podejmowania pracy nie tylko przez mężczyzn, ale również przez kobiety i dzieci. W miastach powstawały wielkie skupiska biedy, tzw. slumsySlumsyslumsy [czyt.: slamsy]. Rodziła się w ten sposób nowa grupa społeczna: proletariatProletariatproletariat. Londyn stał się największym miastem Europy i w początkach XVIII w. liczył około 500 tysięcy mieszkańców. Na początku XIX w. liczba jego mieszkańców przekroczyła milion. Dzięki wielkim podbojom oraz rozwojowi przemysłu Anglia stała się nie tylko mocarstwem kolonialnym, ale przede wszystkim największym producentem przemysłowym na świecie.

Rozwój gospodarki we Francji

Francja w XVIII w. była mocarstwem europejskim. Stosunki społeczne panujące w Anglii wzbudzały we Francji wielkie zainteresowanie tamtejszego mieszczaństwa. Rozwój gospodarki francuskiej był ograniczany przez nadmierną ingerencję państwa. Ponadto istniejący we Francji model społeczeństwa stanowego ograniczał możliwości francuskiego mieszczaństwa. Uprzywilejowana pozycja duchowieństwa i szlachty polegała na szczególnej pozycji prawnej (odrębne sądownictwo) oraz zwolnieniu z podatków. Oczywiście, nie wszyscy duchowni i nie cała szlachta żyli w luksusie, ale w świadomości społecznej panowało przekonanie o ich uprzywilejowaniu. Te dwa stany stanowiły zaledwie ok. 2% społeczeństwa francuskiego. Jego reszta, czyli tzw. stan trzecistan trzecistan trzeci składał się w przytłaczającej większości z chłopów. Jednocześnie do stanu trzeciego zaliczani byli mieszczanie (rzemieślnicy i kupcy) oraz przedstawiciele tzw. wolnych zawodów (artyści, prawnicy, lekarze). Specyficzną grupę społeczną stanowili tzw. sankiuloci.Sankiulocisankiuloci.

R1LLLXMW3Z2mR

Ilustracja przedstawia kobietę i mężczyznę. Są oni ubrani w stroje, które w XVIII w. nosili ludzie prości. Kobieta ubrana jest w prostą, długą suknię oraz fartuch. Ma na głowie czepek ozdobiony kokardą rewolucyjną. Mężczyzna ubrany jest w proste długie spodnie do połowy łydki, koszulę oraz kamizelkę. Na głowie ma tak zwaną czapkę frygijską. Obydwoje są uzbrojeni - kobieta trzyma w prawym ręku szablę opartą o ramię. Mężczyzna ma u lewego boku szablę. W prawym ręku trzyma muszkiet z bagnetem oparty kolbą o ziemię.

Byli to przedstawiciele tzw. ludu miejskiego. Stanowili oni grupę niezbyt liczną, ale odegrali oni wielką rolę w rewolucji francuskiej. Wyróżniali się charakterystycznym strojem oraz chętnie noszoną bronią. Ich znakiem stała się tzw. czapka frygijska, która była uważana za symbol zrzuconego jarzma niewolnictwa. Często ozdabiano ją kokardą w kolorach rewolucyjnej Francji (niebieskim, białym i czerwonym).

Ustrój stanowy nie dawał możliwości awansu społecznego francuskiemu mieszczaństwu. Ten stan rzeczy krytykowali filozofowie oświeceniowi, którzy piętnowali istniejący we Francji model społeczeństwa. Propagowali ideały wolności i równości. Za przykład podawali porządki społeczne istniejące w Anglii.

R1LK6lZeuPlVu

Ilustracja przedstawia rysunek satyryczny z XVIII wieku. Na pierwszym planie znajduje się zgięty w pół człowiek, nędznie ubrany, podpierający się motyką. U jego stóp znajdują się kury oraz króliki jedzące kapustę. Na jego grzbiecie siedzą zadowoleni z siebie, uśmiechnięci duchowny w sutannie oraz szlachcic w eleganckim stroju ze szpadą przy boku. U dołu ilustracji podpis w języku francuskim.

Choć rewolucję rozpoczęli głównie przedstawiciele burżuazji, to wkrótce ważnym czynnikiem stali się sankiuloci. Uchwalona w dniu 26.08.1789 r. Deklaracja Praw Człowieka i ObywatelaDeklaracja Praw Człowieka i ObywatelaDeklaracja Praw Człowieka i Obywatela zniosła podziały stanowe, ogłaszając równość wszystkich mieszkańców Francji wobec prawa. W miarę rozwoju wydarzeń ujawniła się siła ludu, jako ważnego czynnika wpływającego rozwój wydarzeń. Okazało się, że, lud jest nieobliczalny, chwiejny w swoich nastrojach, łatwo ulega wpływom demagogówdemagogdemagogów, a podburzony staje się groźny w swym morderczym zapale. Niektóre środowiska polityczne (np. jakobiniJakobinijakobini) starały się wykorzystać energię ludu do swoich celów, nadto ogłaszając, że prowadzona przez nich polityka terroru służy interesom ludu. Symbolem ruchu rewolucyjnego stały się czerwone czapki (tzw. czapki frygijskie), które chętnie zakładali sankiuloci.

Polityka wewnętrzna Napoleona Bonaparte

Po upadku rządów Maksymiliana de Robespierre’aMaksymilian de Robespierre (1758 - 1794)Maksymiliana de Robespierre’a (1794 r.) i ustanowieniu dyktatury Napoleona BonaparteNapoleon Bonaparte (1769 - 1821)Napoleona Bonaparte (w 1799 r.) jednym z jego celów było uspokojenie nastrojów wewnętrznych. Zbudował on silne, sprawnie zarządzane państwo. O porządek wewnętrzny dbał silny aparat policyjny, kierowany przez Józefa FouchéJózef Fouché (1759 - 1820)Józefa Fouché. Dzięki niemu zlikwidowano nie tylko wszelką opozycję, zarówno monarchistyczną, ale też i jakobińską. Bonaparte realizował politykę bliską interesom francuskiej burżuazji. Kierował się interesem burżuazji, lecz jednocześnie starał się zapewnić spokój wśród ludu. Ludowi odebrano prawo zrzeszania się i poddano policyjnej kontroli. Z drugiej strony, otworzyły się nowe możliwości awansu – przede wszystkim w armii. W 1804 r. został opracowany nowy kodeks prawny nazwany Kodeksem NapoleonaKodeks NapoleonaKodeksem Napoleona. Znosił on przywileje stanowe, wprowadził równość i wolność osobistą. Gwarantował wolność sumienia i nienaruszalne prawo własności. Podstawą społeczną rządów Bonapartego stała się francuska burżuazja. Dzięki zamówieniom dla armii z jednej strony, a z drugiej dostępowi do rynków całej Europy rosła jej siła i zamożność.

Wpływ epoki napoleońskiej na dzieje Europy

Rewolucja i epoka napoleońska splotły się w jedną całość. Rewolucja obaliła porządek monarchii absolutnej we Francji pod hasłami wolności, równości i braterstwa, a armie napoleońskie rozniosły nowe idee po całej Europie. Również tą drogą rozpowszechnił się w Europie Kodeksem Napoleona, który był wyrazem tych idei. W społeczeństwie ujawniły się nowe siły, które dotychczas nie miały wpływu na rzeczywistość społeczną. Z drugiej strony, przerażał sposób wyrażania tych sił, szczególnie ludu. Okazały się one niebezpieczne dla stabilizacji społecznej. Rozpoczął się wtedy proces kształtowania nowego społeczeństwa, które okazało się inne niż społeczeństwo stanowe. Proces ten trwał przez kilkadziesiąt lat i przebiegał w rytmie powtarzających się w XIX wieku wydarzeń rewolucyjnych.

Hasła wolności, równości, podmiotowości społeczeństwa ujawniły swoją niezwykłą atrakcyjność. Weszły one na stałe do repertuaru ideałów politycznych sił liberalnych i demokratycznych. Pojawił się jednak wielki dylemat, z którym nie umiano sobie poradzić: jak wprowadzić wolność i równość, nie angażując w to destrukcyjnej siły ludu. Doświadczenie rewolucji XIX i XX wieku pokazało, że było to raczej niemożliwe.

Słownik pojęć

Bibliografia

J. Baszkiewicz, S. Meller, Rewolucja francuska 1789 - 1794. Społeczeństwo obywatelskie, Warszawa 1983.

J. Czubaty, Księstwo Warszawskie (1807 - 1815), Warszawa 2011.

S. Meller, Pożegnanie z rewolucją, Warszawa 1991.