R1IuPPhqg16Kw1
Intro Źródło: www.pixabay.com, domena publiczna.
ILUSTRACJA: Intro
www.pixabay.com, domena publiczna

Otaczający nas świat to ogromna i nieskończona przestrzeń. Język, którym posługujemy się na co dzień, pokazuje to, co bliskie i dalekie – w tekstach i w strukturze gramatycznej. Na przykład w dłuższych wypowiedziach podkreślamy ważne akapity i fragmenty tekstów, używając wyrażeń „w tym miejscu pokażę”, „tutaj opiszę” itp. Potrafimy wyznaczać kierunki – głównie za pomocą przyimków: „idę do domu”, „idę ze szkoły”, „idę po moście”. Wskazujemy także jakąś – określoną lub nieokreśloną – przestrzeń dzięki zaimkom „gdzieś”, „tu”, „tam” się zdarzyło.

W naszych wyobrażeniach wyrazy odnoszące się do kierunków kojarzą się z ocenami lub metaforami: „sięgnąć nieba” (pozytywne emocje i wartości) czy „spaść na ziemię” (negatywne emocje i wartości), a nawet z pewnymi utartymi przekonaniami (stereotypami). W języku zawarta jest więc „mapa”, której kontury tworzone są przez różne części mowy i znaczenia wyrazów.

Już wiesz

1) Wyobraź sobie, że rysujesz „językową mapę świata”. Poszukaj jak najwięcej określeń, w których pojawiają się pojęcia:

POLSKA – np. polska gościnność,
EUROPA – np. Unia Europejska, europejski porządek,
WSCHÓD – np. kultura Dalekiego Wschodu, Bliski Wschód,
ZACHÓD – np. państwa zachodnie, zachodnie demokracje,
CENTRUM – np. centrum mody, centrum kultury,
PERYFERIE – np. peryferie kultury,

Jakie oceny (wartości) i emocje (uczucia) kojarzą się z tymi pojęciami? A może z tymi pojęciami wiążą się jakieś utarte skojarzenia, zwane stereotypami?

2) Znajdź w dowolnym słowniku i w tekstach prasowych (internetowych) kilka wypowiedzi, w których pojawią się:

  • przymiotniki: „europejski”, „globalny”, „światowy”,

  • rzeczownik „świat”,

  • cząstka „euro-”.

Zastanów się, jakie dodatkowe skojarzenia mogą wywoływać te określenia.

3) Często posługujemy się przyimkami, by pokazać ruch i kierunek. Zilustruj na rysunku przestrzeń opisywaną przez podane poniżej przyimki. Możesz posłużyć się strzałkami określającymi ruch.

W, ZA, PRZY, POD, NAD, PRZED, Z, OD, PONAD

Wzór:

R14tY9FiiLcKO
ILUSTRACJA: Przed lekcją_rysunek
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0

Zauważ, że podobne graficzne pomysły można wykorzystać do zilustrowania czasowników, które zawierają w sobie cząstki: „wy-”, „do-”, „pod-”, „prze-” itp. Stwórz własną ilustrację lub animację komputerową, w której pokażesz informacje o ruchu i przestrzeni zawarte w wyrazach: WYJECHAĆ, DOJECHAĆ, ROZJECHAĆ, PODJECHAĆ, PRZEJECHAĆ, NAJECHAĆ, ZJECHAĆ, ODJECHAĆ itp. Możesz, oczywiście, posłużyć się grafiką samochodu, motoru, roweru lub innego pojazdu (także wymyślonego).

j0000007V5B1v50_00000013

Zaimki i ich rodzaje

Gramatycznymi środkami, które opisują kierunek, przestrzeń czynności i zdarzeń opisanych w tekście, są przede wszystkim zaimki. Zaimki odznaczają się tym, że nie mają swojego znaczenia, a zastępują inne części mowy. Inaczej mówiąc – są potrzebne do tego, aby dobrze połączyć wyrazy w tekstach. Zaimki bardzo często występują w codziennej komunikacji, np. w rozmowie dwóch lub kilku osób. Nie mają znaczenia, ale na ogół potrafimy odczytać ich funkcję, gdyż towarzyszą im – w języku mówionym – gesty.

Zaimki wskazują coś lub służą do łączenia zdań ze sobą, a nawet do budowania pytań. Często zastępują inne części mowy, np.:

  • przysłówki: TU, TAM, GDZIE, GDZIEŚ, GDZIEŻ, GDZIEKOLWIEK, WSZĘDZIE, NIGDZIE – są to zaimki przysłowne;

  • przymiotniki: TEN (TA, TO), TAMTEN (TAMTA, TAMTO), ÓW (OWA, OWO) – są to zaimki przymiotne.

Ważne!

Jeśli zaimki zastępują odmienne części mowy (np. zaimek przymiotny) – odmieniają się w taki sam sposób jak wyrazy, w których roli występują. Jeśli zaimki zastępują nieodmienne części mowy (np. zaimek przysłowny) – pozostają również nieodmienne.

1
Ćwiczenie 1
R1ZqFrvlN8SbF1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000007V5B1v50_0000001N

Przyimek

Inną częścią mowy, która służy wyznaczaniu kierunku, jest przyimek. Mamy w polszczyźnie przyimki:

  • proste: np.: „z”, „nad”, „o”, „w”, „za”, „po”, „pod”, „przy”, „przed” itp.;

  • złożone (połączenia dwóch prostych) np.: „znad”, „popod”, „zza”, „ponad”, „spod”, „sprzed” itp.

Do przyimków zaliczymy również następujące wyrazy: „obok”, „wokół”, „jak”, „niczym”, „niż”.

Niektóre z nich pojawiają się w formie dłuższej (przed wyrazami trudnymi do wymówienia) lub krótszej (przed wyrazami łatwiejszymi w wymowie), np.: „bez” – „beze”, „przed” – „przede”, „przez” – „przeze”, „w” – „we”, „z” – „ze”, „od” – „ode”, „nad” – „nade”.

Przyimki występują w połączeniach z innymi wyrazami (głównie rzeczownikami i zaimkami). Takie połączenia nazywamy wyrażeniami przyimkowymi: „Idę do domu.”, „Wracam ze szkoły.”, „Dostałem to od siostry.”, „Zobaczymy się we wtorek.”, „Jestem wyższy od ciebie”. Przyimki się nie odmieniają, ale pełnią bardzo ważną funkcję w zdaniach. Informują one, które wyrazy są nadrzędne, a które podrzędne:

wyraz nadrzędny (określany) ← wyraz podrzędny (określający)
tablet ← dla taty
biuro ← w Warszawie
prezent ← ode mnie

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj wyrażenia przyimkowe w zbiorze wyrazów. Przepisz przykłady do zeszytu i wskaż strzałkami wyrazy nadrzędne (określane) oraz wyrazy podrzędne (określające):

Wzór: wyjechać ← do Anglii

wracam z wakacji
pracowali beze mnie
płot wokół ogrodu
spotkać się we Wrocławiu
kiosk koło domu
poczekalnia na dworcu

Ćwiczenie 3
R13HqyqZx3Kjq1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R10oJsOHWZBaV1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
RRLjdzGILEmvY1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
RFkK6XuzwAvQs1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000007V5B1v50_0000002W

Przestrzeń w języku

Przestrzeń realną również opisujemy za pomocą nazw miejscowych – zarówno pospolitych: „śródmieście”, „miasto”, „wieś”, „ulica”, „plac”, „biuro”, „kawiarnia” itp., jak i własnych: „Europa”, „Ziemia” – nazwa planety, „Polska”, „Warszawa”, „Miasto Królewskie Kraków”, „Hala Stulecia” itp. (te ostatnie pisane są wielkimi literami). Wyznaczamy za pomocą słów kierunki, odległości, a nawet cechy miejsc ze względu na ich geograficzny czy przyrodniczy charakter („górzysty”, „środkowoeuropejski”, „nadmorski”).

Człowiek – nie znając wszystkich miejsc na ziemi lub nigdy wcześniej ich nie zwiedziwszy – potrafi stworzyć mapę świata w swoich myślach. Ta „mentalna mapa” – jak nazywają ją językoznawcy – raczej oddaje skojarzenia na temat świata, jego mieszkańców, a co więcej, pełna jest różnych dodatkowych znaków, w których kryją się wartości (oceny, postawy wobec ludzi) oraz emocje (od radości po niepokój i negatywne odczucia).

Przestrzeń – choć sama niepoznana do końca – pozwala również tłumaczyć zjawiska abstrakcyjne. Nasze myśli związane z uczuciami, postawami, opisami charakteru układają się w figury słowne, tzw. przenośnie. Potrafimy opisywać stany psychiczne, porównując ludzkiego ducha do pojemnika, w którym gromadzą się emocje lub z którego uchodzą uczucia, myśli itp. Potrafimy również oddzielić rzeczy ważne – są one w centrum naszej uwagi – od spraw drugorzędnych – myślimy o nich jak o peryferiach. Ponadto bardzo często korzystamy z metafor, za pomocą których rzeczy ważne, znane, pozytywne opisujemy jako działania ukierunkowane „naprzód” lub „w górę”, a o rzeczach, sytuacjach, zdarzeniach negatywnych, prozaicznych lub błahych mówimy, że zostały „w tyle” lub „sięgnęły dna”.

W tym potocznym myśleniu pojawia się wiele porównań do miejsc geograficznych (także konkretnych lub bezpośrednio wskazanych), np. „himalaje głupoty”, „rzeka pieniędzy”, „zalew korespondencji”, „księżycowy krajobraz”, „paryska moda”, „syberyjskie mrozy”. Często w języku mediów pojawia się także środek stylistyczny zwany peryfrazą. Jest to wyrażenie zastępujące jakieś słowo. Peryfrazy mogą odnosić się do nazw krajów („Kraj Kwitnącej Wiśni” = Japonia), nazw miast i stolic („stolica światowej mody” = Paryż, „Wenecja Północy” = Petersburg), a nawet ważnych instytucji politycznych („Biały Dom” = urząd prezydenta Stanów Zjednoczonych).

Ćwiczenie 7
R1WbsJQz2mfIx1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
R8oVzdDcX4EhQ1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.