Przestrzeń – kierunek – ruch w komunikacji językowej
Otaczający nas świat to ogromna i nieskończona przestrzeń. Język, którym posługujemy się na co dzień, pokazuje to, co bliskie i dalekie – w tekstach i w strukturze gramatycznej. Na przykład w dłuższych wypowiedziach podkreślamy ważne akapity i fragmenty tekstów, używając wyrażeń „w tym miejscu pokażę”, „tutaj opiszę” itp. Potrafimy wyznaczać kierunki – głównie za pomocą przyimków: „idę do domu”, „idę ze szkoły”, „idę po moście”. Wskazujemy także jakąś – określoną lub nieokreśloną – przestrzeń dzięki zaimkom „gdzieś”, „tu”, „tam” się zdarzyło.
W naszych wyobrażeniach wyrazy odnoszące się do kierunków kojarzą się z ocenami lub metaforami: „sięgnąć nieba” (pozytywne emocje i wartości) czy „spaść na ziemię” (negatywne emocje i wartości), a nawet z pewnymi utartymi przekonaniami (stereotypami). W języku zawarta jest więc „mapa”, której kontury tworzone są przez różne części mowy i znaczenia wyrazów.
1) Wyobraź sobie, że rysujesz „językową mapę świata”. Poszukaj jak najwięcej określeń, w których pojawiają się pojęcia:
POLSKA – np. polska gościnność,
EUROPA – np. Unia Europejska, europejski porządek,
WSCHÓD – np. kultura Dalekiego Wschodu, Bliski Wschód,
ZACHÓD – np. państwa zachodnie, zachodnie demokracje,
CENTRUM – np. centrum mody, centrum kultury,
PERYFERIE – np. peryferie kultury,
Jakie oceny (wartości) i emocje (uczucia) kojarzą się z tymi pojęciami? A może z tymi pojęciami wiążą się jakieś utarte skojarzenia, zwane stereotypami?
2) Znajdź w dowolnym słowniku i w tekstach prasowych (internetowych) kilka wypowiedzi, w których pojawią się:
przymiotniki: „europejski”, „globalny”, „światowy”,
rzeczownik „świat”,
cząstka „euro-”.
Zastanów się, jakie dodatkowe skojarzenia mogą wywoływać te określenia.
3) Często posługujemy się przyimkami, by pokazać ruch i kierunek. Zilustruj na rysunku przestrzeń opisywaną przez podane poniżej przyimki. Możesz posłużyć się strzałkami określającymi ruch.
W, ZA, PRZY, POD, NAD, PRZED, Z, OD, PONAD
Wzór:
Zauważ, że podobne graficzne pomysły można wykorzystać do zilustrowania czasowników, które zawierają w sobie cząstki: „wy-”, „do-”, „pod-”, „prze-” itp. Stwórz własną ilustrację lub animację komputerową, w której pokażesz informacje o ruchu i przestrzeni zawarte w wyrazach: WYJECHAĆ, DOJECHAĆ, ROZJECHAĆ, PODJECHAĆ, PRZEJECHAĆ, NAJECHAĆ, ZJECHAĆ, ODJECHAĆ itp. Możesz, oczywiście, posłużyć się grafiką samochodu, motoru, roweru lub innego pojazdu (także wymyślonego).
Zaimki i ich rodzaje
Gramatycznymi środkami, które opisują kierunek, przestrzeń czynności i zdarzeń opisanych w tekście, są przede wszystkim zaimki. Zaimki odznaczają się tym, że nie mają swojego znaczenia, a zastępują inne części mowy. Inaczej mówiąc – są potrzebne do tego, aby dobrze połączyć wyrazy w tekstach. Zaimki bardzo często występują w codziennej komunikacji, np. w rozmowie dwóch lub kilku osób. Nie mają znaczenia, ale na ogół potrafimy odczytać ich funkcję, gdyż towarzyszą im – w języku mówionym – gesty.
Zaimki wskazują coś lub służą do łączenia zdań ze sobą, a nawet do budowania pytań. Często zastępują inne części mowy, np.:
przysłówki: TU, TAM, GDZIE, GDZIEŚ, GDZIEŻ, GDZIEKOLWIEK, WSZĘDZIE, NIGDZIE – są to zaimki przysłowne;
przymiotniki: TEN (TA, TO), TAMTEN (TAMTA, TAMTO), ÓW (OWA, OWO) – są to zaimki przymiotne.
Jeśli zaimki zastępują odmienne części mowy (np. zaimek przymiotny) – odmieniają się w taki sam sposób jak wyrazy, w których roli występują. Jeśli zaimki zastępują nieodmienne części mowy (np. zaimek przysłowny) – pozostają również nieodmienne.
Wskaż rodzaj wyróżnionych w zdaniach zaimków i ich funkcję.
| Zdanie | Zaimek przymiotny | Zaimek przysłowny | Odnosi się do przestrzeni | Spaja tekst, łączy zdania |
| Ale bałagan w pokoju. Tu się nie da, po prostu, pracować! | □ | □ | □ | □ |
| Ten fragment ulicy domaga się szybkiego remontu. | □ | □ | □ | □ |
| Wszędzie na mieście korki. | □ | □ | □ | □ |
| Owa historia na długo pozostanie w naszej pamięci | □ | □ | □ | □ |
| Siedzę cały czas nad zadaniem z równaniami. Tego się nie da rozwiązać. | □ | □ | □ | □ |
| Tam przeniosłem fotel! | □ | □ | □ | □ |
| Powiedz mi, gdzie są nasze bilety. | □ | □ | □ | □ |
| Spójrz tam! Ale tęcza na niebie. | □ | □ | □ | □ |
| – Szukam mojej książki. – Zerknij na półkę. Tamta z lewej… | □ | □ | □ | □ |
| Gdzieś zawieruszyłem portfel. | □ | □ | □ | □ |
Przyimek
Inną częścią mowy, która służy wyznaczaniu kierunku, jest przyimek. Mamy w polszczyźnie przyimki:
proste: np.: „z”, „nad”, „o”, „w”, „za”, „po”, „pod”, „przy”, „przed” itp.;
złożone (połączenia dwóch prostych) np.: „znad”, „popod”, „zza”, „ponad”, „spod”, „sprzed” itp.
Do przyimków zaliczymy również następujące wyrazy: „obok”, „wokół”, „jak”, „niczym”, „niż”.
Niektóre z nich pojawiają się w formie dłuższej (przed wyrazami trudnymi do wymówienia) lub krótszej (przed wyrazami łatwiejszymi w wymowie), np.: „bez” – „beze”, „przed” – „przede”, „przez” – „przeze”, „w” – „we”, „z” – „ze”, „od” – „ode”, „nad” – „nade”.
Przyimki występują w połączeniach z innymi wyrazami (głównie rzeczownikami i zaimkami). Takie połączenia nazywamy wyrażeniami przyimkowymi: „Idę do domu.”, „Wracam ze szkoły.”, „Dostałem to od siostry.”, „Zobaczymy się we wtorek.”, „Jestem wyższy od ciebie”. Przyimki się nie odmieniają, ale pełnią bardzo ważną funkcję w zdaniach. Informują one, które wyrazy są nadrzędne, a które podrzędne:
wyraz nadrzędny (określany) ← wyraz podrzędny (określający)
tablet ← dla taty
biuro ← w Warszawie
prezent ← ode mnie
Rozpoznaj wyrażenia przyimkowe w zbiorze wyrazów. Przepisz przykłady do zeszytu i wskaż strzałkami wyrazy nadrzędne (określane) oraz wyrazy podrzędne (określające):
Wzór: wyjechać ← do Anglii
wracam z wakacji
pracowali beze mnie
płot wokół ogrodu
spotkać się we Wrocławiu
kiosk koło domu
poczekalnia na dworcu
Uzupełnij luki w zdaniach właściwymi przyimkami.
Przesyłkę tę dostałeś ............ mnie.
Ale ............ niego gwiazdor!
............ wtorek spotkamy się ............ Warszawie, a ............ środę ............ Wrocławiu.
............ Chinach wynaleziono nową aplikację komputerową, ............ Stanach Zjednoczonych naukowcy stworzyli nowszą wersją. Wszystko po to, by ............ całym świecie szybciej działał Internet. Już można jej używać ............ Węgrzech, ............ Litwie i ............ Włoszech. Pojawi się niebawem ............ Niemczech i ............ Polsce. Będą mogli z niej korzystać internauci ............ Słowacji i ............ Cyprze.
Rozpoznaj, jakie znaczenia pojawiają się w wyrażeniach przyimkowych.
| Wyrażenie przyimkowe | Miejsce | Czas | Sposób | Przyczyna | Cel |
| przebywać w górach | □ | □ | □ | □ | □ |
| zapisać się do chóru | □ | □ | □ | □ | □ |
| przyjść z rana | □ | □ | □ | □ | □ |
| pojechać na zakupy | □ | □ | □ | □ | □ |
| nabałaganić z głupoty | □ | □ | □ | □ | □ |
| pisać ku pokrzepieniu serc | □ | □ | □ | □ | □ |
| spotkać się za rok | □ | □ | □ | □ | □ |
| spacerować z nudów | □ | □ | □ | □ | □ |
| spacerować po plaży | □ | □ | □ | □ | □ |
| pójść po radę | □ | □ | □ | □ | □ |
| dzięki pomocy uratować się | □ | □ | □ | □ | □ |
| biegać bez czapki | □ | □ | □ | □ | □ |
| stać przy drodze | □ | □ | □ | □ | □ |
| grać w filharmonii | □ | □ | □ | □ | □ |
| przechodzić przez pasy | □ | □ | □ | □ | □ |
Od wyrażeń przyimkowych utwórz rzeczowniki lub przymiotniki. Możesz skorzystać ze wzoru:rzeczownik, który powstał od wyrażenia przyimkowego: przed szkołą > przedszkole;przymiotnik, który powstał od wyrażenia przyimkowego: po gimnazjum > pogimnazjalny.
| Wyrażenie przyimkowe | Pojedynczy wyraz | Część mowy |
|---|---|---|
| na szyi | ||
| bez imienia | ||
| po wakacjach | ||
| między lasami | ||
| przed murem | ||
| na ramieniu | ||
| bez chmury | ||
| przed polem | ||
| na powietrzu | ||
| przed wakacjami | ||
| przed górami |
W rozsypance pojawiają się różne wyrazy określające przestrzeń. Wpisz je do właściwych rubryk zawierających części mowy.
ponad, daleko, międzymorze, dokąd, wschodnioeuropejski, w pobliżu, gdzie, kontynent, wychodzić, nigdzie, wrocławianie, tutaj, wokół, nadbiec, daleki, Ziemia, tamtędy, przybrzeżny, gdziekolwiek, północnoatlantycki, kontynentalny, opolanka, przechodzić, przed, spoza, podchodzić, Europejczyk, pobliski, globalny, tam, Daleki Wschód, portowy, poza, tamże, wysokogórski
| Rzeczowniki | |
|---|---|
| Przymiotniki | |
| Przysłówki | |
| Czasowniki | |
| Zaimki | |
| Przyimki |
Przestrzeń w języku
Przestrzeń realną również opisujemy za pomocą nazw miejscowych – zarówno pospolitych: „śródmieście”, „miasto”, „wieś”, „ulica”, „plac”, „biuro”, „kawiarnia” itp., jak i własnych: „Europa”, „Ziemia” – nazwa planety, „Polska”, „Warszawa”, „Miasto Królewskie Kraków”, „Hala Stulecia” itp. (te ostatnie pisane są wielkimi literami). Wyznaczamy za pomocą słów kierunki, odległości, a nawet cechy miejsc ze względu na ich geograficzny czy przyrodniczy charakter („górzysty”, „środkowoeuropejski”, „nadmorski”).
Człowiek – nie znając wszystkich miejsc na ziemi lub nigdy wcześniej ich nie zwiedziwszy – potrafi stworzyć mapę świata w swoich myślach. Ta „mentalna mapa” – jak nazywają ją językoznawcy – raczej oddaje skojarzenia na temat świata, jego mieszkańców, a co więcej, pełna jest różnych dodatkowych znaków, w których kryją się wartości (oceny, postawy wobec ludzi) oraz emocje (od radości po niepokój i negatywne odczucia).
Przestrzeń – choć sama niepoznana do końca – pozwala również tłumaczyć zjawiska abstrakcyjne. Nasze myśli związane z uczuciami, postawami, opisami charakteru układają się w figury słowne, tzw. przenośnie. Potrafimy opisywać stany psychiczne, porównując ludzkiego ducha do pojemnika, w którym gromadzą się emocje lub z którego uchodzą uczucia, myśli itp. Potrafimy również oddzielić rzeczy ważne – są one w centrum naszej uwagi – od spraw drugorzędnych – myślimy o nich jak o peryferiach. Ponadto bardzo często korzystamy z metafor, za pomocą których rzeczy ważne, znane, pozytywne opisujemy jako działania ukierunkowane „naprzód” lub „w górę”, a o rzeczach, sytuacjach, zdarzeniach negatywnych, prozaicznych lub błahych mówimy, że zostały „w tyle” lub „sięgnęły dna”.
W tym potocznym myśleniu pojawia się wiele porównań do miejsc geograficznych (także konkretnych lub bezpośrednio wskazanych), np. „himalaje głupoty”, „rzeka pieniędzy”, „zalew korespondencji”, „księżycowy krajobraz”, „paryska moda”, „syberyjskie mrozy”. Często w języku mediów pojawia się także środek stylistyczny zwany peryfrazą. Jest to wyrażenie zastępujące jakieś słowo. Peryfrazy mogą odnosić się do nazw krajów („Kraj Kwitnącej Wiśni” = Japonia), nazw miast i stolic („stolica światowej mody” = Paryż, „Wenecja Północy” = Petersburg), a nawet ważnych instytucji politycznych („Biały Dom” = urząd prezydenta Stanów Zjednoczonych).
Spróbuj zawarte w wyrażeniach, metaforach, frazeologizmach znaczenia przyporządkować do rysunków.
nie wychodzić przed orkiestrę, sięgać wzrokiem, zapaść się pod ziemię ze wstydu, iść przed siebie, nie wytykać nosa, nie nadążać za czymś, rozważać w duchu, być w centrum uwagi, mieć zaległości, niebo w gębie, grać pierwsze skrzypce, pierwszoplanowy, ceny spadają, wzloty i upadki, trzymać się mocno ziemi, gromadzić pomysły, patrzeć przed siebie, spaść z obłoków na ziemię, prosto do nieba, wyjść z siebie, odgrywać główną rolę, być u szczytu sławy, zajmować najwyższe stanowisko, patrzeć w przyszłość, skakać z radości, ceny rosną, przychylić komuś nieba
| Rys. 1. „METAFORA POJEMNIKA” | |
|---|---|
| Rys. 2. „METAFORA CENTRUM-PERYFERIE” | |
| Rys. 3. „METAFORA RUCHU NAPRZÓD” | |
| Rys. 4. „METAFORA RUCHU WSTECZ” | |
| Rys. 5. „METAFORA KIERUNKU GÓRA – DÓŁ” |