Przewrót majowy i jego konsekwencje
Wprowadzenie
W 1923 roku Józef Piłsudski zdecydował się porzucić działalność polityczną. Zrezygnował ze wszystkich pełnionych funkcji i osiadł w podwarszawskim Sulejówku. Oficjalnym powodem odsunięcia się od polityki były spory w zarządzaniu wojskiem, w rzeczywistości jednak Piłsudski był rozczarowany sytuacją polityczną w kraju i zmęczony nagonką, prowadzoną wobec niego przez prawicę.
Fragment przemówienia wygłoszonego podczas spotkania w hotelu 'Bristol'Zapluty, potworny karzeł na krzywych nóżkach, wypluwający swoją brudną duszę, opluwający mnie zewsząd, nie szczędzący niczego, co szczędzić trzeba – rodziny, stosunków, bliskich mi ludzi, śledzący moje kroki, robiący małpie grymasy, przekształcający każdą myśl odwrotnie – ten potworny karzeł pełzał za mną, jak nieodłączny druh, ubrany w chorągiewki różnych typów i kolorów – to obcego, to swego państwa, krzyczący frazesy, wykrzywiający potworną gębę, wymyślający jakieś niesłychane historie, ten karzeł był moim nieodstępnym druhem, nieodstępnym towarzyszem doli i niedoli, szczęścia i nieszczęścia, zwycięstwa i klęsk.
Źródło: Fragment przemówienia wygłoszonego podczas spotkania w hotelu „Bristol”, [w:] Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe: wydanie prac dotychczas drukiem ogłoszonych, t. 6, Warszawa 1990, s. 31.
W jaki sposób Józef Piłsudski tłumaczył swoją decyzję o odejściu z polityki?
- Problemami II RP na arenie międzynarodowej, a zwłaszcza kryzysem w stosunkach polsko-niemieckich.
- Kryzysem gospodarczym w II RP objawiającym się hiperinflacją.
- Przejęciem władzy przez osoby niemające ku temu predyspozycji i tworzące negatywny wizerunek Piłsudskiego.
Mimo usunięcia się z głównej sceny politycznej Piłsudski nigdy nie stał się politycznym emerytem. Chętnie udzielał wywiadów, krytykował kolejne ekipy rządowe, a szczególnie negatywnie odnosił się do posłów i partyjniactwa panującego w polskim sejmie. Również na te elementy zwracał uwagę, tłumacząc, dlaczego zdecydował się na zamach.
Przyczyny przewrotu majowego
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P15ODTXNJ
Nagranie wywiadu z Józefem Piłsudskim dla „Kuriera Poznańskiego” z 25 maja 1926 r. Zawiera informacje o przyczynach przewrotu majowego.
Wywiad Józefa Piłsudskiego dla 'Kuriera Poznańskiego' z 25 maja 1926 rokuWiem, że winienem obszerne wytłumaczenie wypadków w mojej ojczyźnie. Nie chcę zatrzymywać się długo na różnych detalach, które dotąd zbieram jako materiał historyczny, lecz dam panu ogólny przebieg wypadków, tak jak on wrył się w moją pamięć. Przypuszczam, że pan pamięta, że przez cały początek roku bieżącego, nie mówiąc już o końcu roku ubiegłego, toczę usilną walkę o naprawę stosunków w Rzeczypospolitej, specjalnie zaś w wojsku. Walka ta w swoich perypetiach nie dawała nigdy decyzyjnego rezultatu. Tak, że wydawało się, że przeciwko moim postulatom ześrodkowały się wszystkie siły, które według mnie zatrzymały proces rozwoju Polski, a zwiększając ustawicznie demoralizację i gangrenę aparatu państwowego, czyniły dla mnie niemożliwym trwanie dłużej w bezczynności. Oburzała mnie specjalnie absolutna bezkarność wszystkich nadużyć w państwie i wzrastająca coraz bardziej zależność państwa od wszystkich 'nuworyszów', którzy na równi ze mną i wielu ludźmi przyszli do państwa polskiego ubodzy i zdążyli kosztem państwa i kosztem wszystkich obywateli w kilka krótkich lat wyrosnąć na potentatów pieniężnych, chcąc, by ku hańbie naszej ojczyzny, państwo we wszystkich drobiazgach zależało od nich.
Ostatnim momentem, który mnie zmusił do decyzji, było utworzenie rządu przypominającego mi bezecnej pamięci rząd, z powodu którego wyszedłem ze służby państwowej, nie chcąc swoim imieniem i służbą popierać ludzi, którzy, zdaniem moim brali udział w najcięższej zbrodni, dokonanej na Polsce – zabójstwie Prezydenta Rzeczypospolitej, Gabriela Narutowicza, mego zresztą osobistego przyjaciela.
Źródło: Wywiad Józefa Piłsudskiego dla „Kuriera Poznańskiego” z 25 maja 1926 roku, [w:] S. B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, Warszawa 1998, s. 165–166.
Wskaż przyczyny zamachu stanu z 1926 roku podawane przez Józefa Piłsudskiego.
- Brak stabilności politycznej.
- Liczne zamachy stanu.
- Uzależnienie II RP od sąsiadów.
- Brak ostatecznego kształtu terytorialnego państwa.
- Przejęcie władzy przez ekipę, która była odpowiedzialna za śmierć Narutowicza.
- Znudziła mu się bezczynność polityczna.
- Korupcja w życiu politycznym.
- Realizacja interesów partyjnych zamiast racji stanu.
- Zahamowanie rozwoju państwa.
Przypomnij, kto stał na czele wspomnianego przez Piłsudskiego rządu. Jakie były podstawy polityczne wymienionego gabinetu? Posłuż się zdjęciem.
- Wincenty Witos, centrum i prawica.
- Wincenty Witos, centrum i lewica.
- Wincenty Witos, centrum i ludowcy.
Wśród przyczyn zamachu, oprócz tych wskazywanych przez Piłsudskiego, a dotyczących przede wszystkim sfery życia politycznego, można było również zauważyć przyczyny natury gospodarczej: bezrobocie, spadek produkcji przemysłowej, hiperinflacja. Rząd, kierowany przez Władysława GrabskiegoWładysława Grabskiego wprowadził kilka istotnych reform, które po części zażegnały powojenny kryzys gospodarczy np. zahamowały hiperinflację.
Które z wymienionych reform należy łączyć z Władysławem Grabskim?
- wprowadzenie nowej waluty: złotego
- utworzenie Banku Polskiego
- ustabilizowanie Skarbu Państwa
- wprowadzenie interwencjonizmu gospodarczego
- powołanie Giełdy Papierów Wartościowych
Niestety wojna celna z Niemcami znowu zachwiała gospodarką II RP. W 1926 roku kolejny raz doszło do zbliżenia między naszymi najgroźniejszymi sąsiadami: Niemcami i ZSRS. Oba państwa zawarły traktat berliński, gwarantujący neutralność sygnatariuszy w przypadku agresji państwa trzeciego na jedną ze stron konfliktu. Budziło to obawy o bezpieczeństwo Polski, która miała niepewną sytuację międzynarodową. Wiele wątpliwości wywoływała niestabilna sytuacja gospodarcza, niechęć społeczeństwa polskiego do rządów koalicji Chjeno‑Piasta (chadecji, endecji i PSL 'Piast'). W byłym Naczelniku PaństwaNaczelniku Państwa, bohaterze walki o niepodległość, zaczęto upatrywać 'męża opatrznościowego', który poprawi sytuację kraju.
Przypomnij, w którym polskim mieście doszło w 1923 roku do „krwawych wydarzeń”:
- Lwowie
- Poznaniu
- Krakowie
Przygotowania do przewrotu majowego
Najprawdopodobniej przygotowania do zamachu trwały już od jesieni 1925 roku. Zwolennicy Piłsudskiego (dawni legioniści, członkowie POWPOW) prowadzili aktywną propagandę. Głosili, że tylko on może uporządkować sytuację w kraju. Decydująca faza starań nastąpiła w kwietniu 1926 roku. Wówczas gen. Gustaw Orlicz‑DreszerGustaw Orlicz‑Dreszer wydał rozkaz postawienia w stan gotowości oddziałów, które planowano w razie zamieszek oddać do dyspozycji, Piłsudskiemu. Natomiast 10 maja gen. Lucjan Żeligowskigen. Lucjan Żeligowski (minister spraw wojskowych) polecił zgromadzić na ćwiczeniach w Rembertowie (niedaleko Sulejówka) specjalnie dobrane oddziały. Następnego dnia rozeszła się pogłoska o ostrzelaniu willi Piłsudskiego przez nieznanych sprawców. W stolicy coraz częściej dochodziło do demonstracji zwolenników Piłsudskiego. W niektórych kawiarniach grano Pierwszą brygadę.
Dlaczego w maju 1926 roku w kawiarniach grano akurat „Pierwszą Brygadę”?
- Przypadkowo, właściciele kawiarni tak się umówili.
- Był to utwór jednoznacznie dotyczący przeszłości niepodległościowej Marszałka.
- Był to utwór o charakterze wojennym i zachęcał do agresywnych działań.
Rozrzucano ulotki z hasłami: 'Niech żyje Wódz Naczelny Józef Piłsudski', 'Nie damy rozkradać Polski'.
12 maja 1926 roku Piłsudski przejął dowództwo nad zgromadzonymi w Rembertowie wojskami. Wraz z nimi wyruszył do stolicy. Liczył na to, że manifestacja siły wystarczy, aby prezydent Wojciechowski zrezygnował z funkcji, a rząd podał się do dymisji.
Przebieg przewrotu majowego
Na warszawskim moście Poniatowskiego doszło do spotkania Piłsudskiego z prezydentem Stanisławem Wojciechowskim. Najprawdopodobniej Wojciechowski nie zdecydował się na złamanie konstytucji i nie ugiął się przed żądaniami Piłsudskiego zdymisjonowania rządu i przekazania mu władzy.
Wyjaśnij, na jakich podstawach 'osobistych' Piłsudski mógł opierać swoją nadzieję, że Wojciechowski w sposób pokojowy odda mu władzę.
Spotkanie z prezydentem zakończyło się fiaskiem dla Piłsudskiego, dlatego 12 maja rozpoczęły się walki pomiędzy siłami wiernymi rządowi i oddziałami wspierającymi Józefa Piłsudskiego. Rozpoczął się zamach majowy, zwany przewrotem majowym. Początek walk owiany jest tajemnicą: najprawdopodobniej któryś z żołnierzy nie wytrzymał napięcia i oddał strzał, formalny rozkaz użycia broni nie został bowiem wydany. Pierwsze strzały padły 12 maja około godziny 19.00. Siły Piłsudskiego kolejno przejęły most Kierbedzia, plac Zamkowy, Krakowskie Przedmieście i plac Saski z siedzibą Prezydium Rady Ministrów i gmachem Sztabu Generalnego.
Dzięki opanowaniu przez piłsudczyków dwóch ostatnich budynków rząd stracił kontakt z wojskami na prowincji. Oddziały zamachowców wyparły także do Belwederu rządowe siły garnizonu warszawskiego. Wojskami wiernymi legalnym władzom dowodził w stolicy gen. Juliusz Malczewski.
Przyjrzyj się fotografii przedstawiającej Most Kierbedzia łączący Warszawę przedmieściem Pragi, obsadzony 12 maja przez 30 pułk piechoty broniący Warszawy przed piłsudczykami. Zwróć uwagę, że obok mostu stoi tłum gapiów. Wyjaśnij, o czym to mogło świadczyć.
W czasie zamachu majowego obok mostu Kierbedzia zebrał się tłum gapiów. Wyjaśnij, o czym to mogło świadczyć.
Przypomnij, czyją siedzibą był Belweder w 1926 roku (w czasie zamachu):
- Prezydenta II RP
- Rady Ministrów
- Parlamentu II RP
Poszukaj informacji w dostępnych źródłach, czy Belweder zmienił swoje przeznaczenie w kolejnych latach.
Wieści o walkach w stolicy szybko rozniosły się po kraju. Wielu dowódców przeżywało ogromne dylematy, jak się zachować, po której stronie się opowiedzieć. Rozterki przeżywali zwłaszcza ci, którzy wraz z Piłsudskim działali w POW czy walczyli w Legionach. Na przykład Kazimierz Sosnkowski wysłał wojsko na pomoc stolicy, a następnie próbował popełnić samobójstwo. Generał Władysław SikorskiWładysław Sikorski, dowódca we Lwowie, mimo niechęci do Piłsudskiego, nie zdecydował się wysłać sił na pomoc rządowi, tłumacząc to koniecznością ochrony granic i przeciwdziałania ewentualnym walkom z Ukraińcami. Nie dotarły także wierne rządowi oddziały choćby z terenu Wielkopolski z powodu ogłoszenia przez Polską Partię Socjalistyczną (PPS) strajku kolejarzy. Początkowo socjaliści popierali Piłsudskiego. On sam zresztą miał pepeesowski rodowód, niemniej stwierdził, że 'wysiadł z czerwonego tramwaju na stacji niepodległość'.
Konsekwencje zamachu
Brak poparcia rządu przez siły spoza stolicy, a także przechodzenie na stronę zamachowców oddziałów początkowo wiernych rządowi to główne czynniki, które zadecydowały o sukcesie Piłsudskiego. Zaognienia sytuacji nie chciał też prezydent Wojciechowski. Obawiał się, że wojna domowa może doprowadzić do jeszcze większego osłabienia kraju na arenie międzynarodowej. W związku z tym 14 maja złożył swój urząd. Tego samego dnia dymisję rządu ogłosił premier Wincenty Witos.
Powyższe fotografie wykonano podczas zamachu Piłsudskiego. Wypisz wnioski, jakie można wyciągnąć co do charakteru walk toczonych w Warszawie.
Na jednej z fotografii z okresu zamachu majowego jest czołg. Wyjaśnij, o czym to może świadczyć?
Spróbuj opisać widoczne na fotografii notatki sporządzone przez prezydenta Stanisława Wojciechowskiego. Zwróć uwagę na liczne przekreślenia w tekście. O czym mogą one świadczyć?
- O emocjach i niezdecydowaniu prezydenta.
- O sporządzaniu ich w ukryciu.
- O braku umiejętności pisarskich autora.
Konsekwencje zamachu
Wyszczególnienie | Polegli oficerowie | Polegli szeregowcy | Ranni oficerowie | Ranni szeregowcy |
|---|---|---|---|---|
Oddziały Piłsudskiego | 8 | 99 | 26 | 266 |
Oddziały rządowe | 17 | 81 | 40 | 274 |
Nierozpoznani polegli wojskowi | 10 | – | – | |
Razem straty Wojska Polskiego | 25 | 190 | 66 | 540 |
Wyszczególnienie | Polegli | Ranni |
|---|---|---|
Straty wśród osób cywilnych | 164 | 314 |
Ogółem straty | 379 | 920 |
Na podstawie danych, wyjaśnij czy potwierdza się zasada, że w czasie wojny walczą żołnierze, a giną przede wszystkim cywile.
'Taka była cena, jaką społeczeństwo zapłaciło za pragnienie Piłsudskiego, by przywrócić dyscyplinę w państwie, wzmocnić władzę centralną i pokierować losami Polski' – zauważa współczesny historyk Wojciech Roszkowski. Piłsudski po zakończeniu walk próbował doprowadzić do uspokojenia emocji i pojednania z żołnierzami, którzy walczyli po stronie rządowej. Powiedział między innymi: 'znacie mnie i jeśli nie wszyscy kochać mnie potraficie, wszyscy musicie mnie [cenić] jako tego, który Was do wielkich zwycięstw prowadzić potrafił ' .
Wywiady prasowe, których chętnie udzielał (choćby ten zaprezentowany na początku lekcji), miały przekonać społeczeństwo, że w swoich poczynaniach kierował się wyłącznie racją stanu i rzeczywistym pragnieniem uzdrowienia sytuacji wewnętrznej.
Wyjaśnij, dlaczego Piłsudski zaproponował zorganizowanie wspólnych uroczystości pogrzebowych.
Kolejny już raz uprawnienia głowy państwa przejął, zgodnie z konstytucją, marszałek sejmu Maciej Rataj. Następnego dnia sztab Piłsudskiego ogłosił mało precyzyjnie, że prezydent przekazał Józefowi Piłsudskiemu władzę, uznając go 'za jedynie godnego i powołanego do rządzenia Rzeczpospolitą'.
Kapsuła czasu
Wyjaśnij, kiedy (w jakich okolicznościach) po raz pierwszy Rataj jako marszałek skorzystał ze swoich uprawnień konstytucyjnych, obejmując obowiązki głowy państwa.
Wyjaśnij, kiedy w historii Polski XXI wieku Marszałek Sejmu pełnił obowiązki prezydenta.
31 maja 1926 roku parlament zatwierdził skład rządu, sankcjonując tym samym zamach dokonany przez Piłsudskiego.
Uważano, że Piłsudski, skoro nie przejął władzy dyktatorskiej, uznał konstytucyjne uprawnienia Rataja i zachował parlament, to najprawdopodobniej obejmie funkcję prezydenta. 31 maja Zgromadzenie Narodowe powołało go na ten urząd. Piłsudski pokonał kandydata endecji Adolfa BnińskiegoAdolfa Bnińskiego. Jednak funkcji nie przyjął, ku zaskoczeniu zwolenników i przeciwników, wskazując na swoje miejsce Ignacego Mościckiego. Następnego dnia Zgromadzenie wybrało na prezydenta wskazanego profesora chemii.
Zamiast podsumowania
Wypowiedź Tomasza Nałęcza - współczesnego historykaBilans rządów Sejmu w latach 1922–1926 ciągle budzi emocje publicystów i kontrowersje wśród historyków. Jedni uważają, że w maju 1926 roku demokracja w Polsce została zamordowana. Inni są zdania, że zmarła śmiercią naturalną, a czyn Marszałka tylko skrócił agonię.
Owszem działalność Sejmu przed majem pozostawiała wiele do życzenia. Przede wszystkim nie potrafił on wyłonić trwałej większości rządowej. Gabinety zmieniały się dość często. A destabilizacja władzy nie sprzyjała rozwiązywaniu trudnych problemów kraju, w tym skomplikowanej sytuacji ekonomicznej i społecznej. […]
Ale gromadzący dopiero doświadczenia parlamentaryzm miał też i wiele zalet. Jego zasługą była normalizacja w odbudowującym się z wojennego chaosu kraju. To zwołany w 1919 roku Sejm uporządkował życie polityczne i skierował je na tory legalizmu […].
Parlamentaryzm i demokracja w istotny sposób oddziaływały na kształtowanie się modelu nowoczesnego Polaka, myślącego kategoriami własnego państwa i stopniowo wyzwalającego się z naleciałości i kompleksów czasów niewoli. Dzięki instytucji wyborów, decydujących o obliczu najważniejszej instancji państwowej, kształtowało się myślenie o władzy w kategoriach 'my', nie 'oni' – jak zawsze oceniano zaborczy aparat przemocy. Tych procesów piłsudczycy stanowczo nie doceniali. W maju daleko już odeszli od swej socjalistyczno‑radykalnej tradycji. Hołdowali poglądom elitarnym, wychodząc z założenia, że społeczeństwo nie potrafi rządzić się samo i musi być kierowane przez godniejszą władzy mniejszość, konkretnie zaś przez sprawdzoną w walkach o niepodległość elitę legionowo‑peowiacką.
Źródło: Wypowiedź Tomasza Nałęcza – współczesnego historyka, [w:] Tomasz Nałęcz, Dzieje narodu i państwa polskiego, Warszawa 1991.
Na podstawie wypowiedzi Tomasza Nałęcza, sformułuj własną ocenę zamachu majowego.
Przeczytaj uważnie tekst i uzupełnij brakujące informacje.
W związku z rezygnacją Stanisława Wojciechowskiego po zamachu majowym jednym z najistotniejszych problemów stał się wybór ..................... Obradujące 31 maja 1926 roku .......................................... dokonało tego wyboru. Jednak wybrany w I turze Józef Piłsudski nie przyjął tej funkcji i wskazał swojego następcę w osobie ...........................................
Legalizacją zamachu dokonanego przez Józefa Piłsudskiego i jego współpracowników było (więcej niż jedna odpowiedź):
- przejęcie obowiązków głowy państwa przez Macieja Rataja.
- otwarcie obrad sejmu i przekazanie misji tworzenia rządu współpracownikowi Józefa Piłsudskiego.
- wybór przez Zgromadzenie Narodowe na prezydenta Józefa Piłsudskiego.
Przeciągnij nazwiska do odpowiednich rubryk tabeli.
Witos, Rataj, Bartel, Wojciechowski, Narutowicz, Mościcki
| PREZYDENT | |
|---|---|
| PREMIER | |
| MARSZAŁEK SEJMU |
Potrafię korzystać z różnych źródeł informacji.
Wiem, kiedy miał miejsce zamach majowy.
Rozumiem, dlaczego doszło do zamachu.