Przyczyny odkryć

Wprowadzenie

Kiedy to było?

RfGZ7eCf8P3hn

Mapa w środku ilustracji. Z lewej napisy. Wokół mapy głowy dmuchające w stronę mapy. Opisane są tylko trzy kontynenty. Wszystkie opisy w języku łacińskim. Nazwane kontynenty to: Europa, Asia (Azja), Affrica (Afryka). Europa na mapie przedstawiona proporcjonalnie większa niż w rzeczywistości. Ocean Atlantycki jest bardzo mały. Brak opisu Pacyfiku, który był nieznany. Ocean Indyjski zaznaczony jako Morze Indyjskie (Mare Indicum).

Półwysep Iberyjski w średniowieczu

W VIII w. niemal cały Półwysep Iberyjski został opanowany przez najeźdźców arabskich z północnej Afryki. Jednak jeszcze w tym samym wieku rozpoczęła się rekonkwista, czyli powolne wypieranie muzułmanówmuzułmaninmuzułmanów w kierunku południowym. W trakcie tych zmagań wykształciły się niezależne królestwa: Aragonii, Nawarry, Kastylii i Portugalii. Granice tego ostatniego w połowie XIII w. sięgnęły południowych krańców półwyspu, uwalniając te ziemie spod władzy muzułmanów. Portugalia przeżywała wówczas okres burzliwego rozwoju gospodarczego i demograficznego, który dopiero w następnym stuleciu przerwany został m.in. wielkimi zarazami (1346‑1348, 1361, 1375). Przetaczając się przez Europę, spowodowały olbrzymie straty ludnościowe, także na Półwyspie Iberyjskim. Ludność Portugalii zmniejszyła się wówczas o jedną trzecią, a może nawet więcej.

Ponieważ po epidemii 'czarnej śmierciczarna śmierćczarnej śmierci' wsie opustoszały, a pola leżały odłogiem, tamtejszemu rycerstwu (szlachcie) brakowało środków na utrzymanie. Zgodnie z zasadami panującymi w ustroju feudalnym zwracali się więc o pomoc do swoich zwierzchników lennych (seniorówseniorseniorów), których powinnością było wspomaganie wasaliwasalwasali przez przyjmowanie ich małoletnich synów do służby. Chłopcy uczyli się rzemiosła wojennego, a jeśli rodzice nie byli w stanie dać im majątku zapewniającego utrzymanie, stosowne dobra ziemskie lub zdobycze wojenne winni byli zapewnić im seniorzy. W czasach rekonkwisty prostym rozwiązaniem tego typu problemów były kolejne wyprawy na kraje muzułmańskie i nowe zdobycze terytorialne. W Europie nie było już jednak dla Portugalczyków ziem do wyzwalania, zdecydowano się więc przenieść walki na tereny muzułmańskiej północnej Afryki. Wyprawy w tamte rejony organizowane były przez samego władcę oraz zasłużone w dziele rekonkwisty zakony rycerskiezakon rycerskizakony rycerskie:

• Avis (początkowo nosił nazwę Zakonu z Évory),

• Zakon Rycerzy Chrystusa (dawni Templariusze), na czele którego w XV w. stał m.in. brat królewski Henryk Żeglarz.

R9NM0YmZfDaun

Fragment obrazu ołtarzowego "Święty Wincenty", przedstawiający portret księcia Henryka Żeglarza, wuja króla Alfonsa V. Mężczyzna ma ciemny płaszcz zapięty pod szyją oraz nakrycie głowy z wielkim rondem, z którego spada woal. Spod kapelusza wystaje fragment włosów. Mężczyzna nosi lekki wąsik, patrzy w dal, na twarzy widoczne detale anatomiczne, na czole zmarszczki.

Ceuta

Jako pierwszy cel 'nowej' konkwistykonkwistakonkwisty wybrane zostało miasto Ceuta. Portugalczycy wiedzieli, że przybywają tam karawanykarawankarawany ze złotem z głębi Afryki. W 1415 r. udało się opanować miasto, ale Arabowie ciągle usiłowali je odbić, a karawany przeniosły się do innych portów. Z powodu walk nie można było znaleźć osadników chętnych do uprawy ziemi w najbliższej okolicy. Nauczyło to Portugalczyków, że aby prowadzić wymianę handlową, lepiej uzyskać zgodę lokalnych władców na zakładanie faktorii (kolonialnych placówek handlowych), niż używać siły.

R1amMHABc4jhB

Mapka przedstawiająca położenie Ceuty w zachodnim basenie Morza Śródziemnego. Na mapie zaznaczono kontury dwóch kontynentów. W górnej części fragment Europy, w dolnej części kontury Afryki. Obydwa stykają się. Na styku kropka, oznaczająca miejsce położenia Ceuty.

Rfs14VdKHK8R0

Na zdjęciu widać miasto, ciągnące się od brzegu w stronę wyspy na morzu. Widać także wzgórza poprzecinane drogami prowadzącymi do miasta i morskie wybrzeże.

Port został zdobyty przez Henryka Żeglarza w 1415 r., w latach 1580 do 1640 i od roku 1688 do dziś należy do Hiszpanii.

Współcześnie - nadal strzeżona

Ceuta to enklawa (wydzielone terytorium innego państwa) na terenie Maroka. Granica portu jest pilnie strzeżona, sama Ceuta, podobnie jak Hiszpania, jest częścią Unii Europejskiej. W 2021 r. Hiszpania i UE od dawna polegają na Maroku w kwestii kontroli migracji do Europy. Przywódcom UE i Hiszpanii zależy na dobrych relacjach z tym państwem, by ograniczać nielegalną migrację w zachodniej części Morza Śródziemnego.

Dużo osób nadal jednak próbuje przedostać się do Europy z Maroka, a Europa ma nadzieję, że pozostaną po marokańskiej stronie granicy lub morza.

17 maja 2021 roku 6 tys. ludzi wyruszyło z marokańskich plaż, opłynęło zasieki graniczne i przedostało się do hiszpańskiej enklawy Ceuta. Maroko, podobnie jak Turcja, od czasu do czasu przepuszcza przez granicę pewną liczbę migrantów, traktując to jako szantaż dla wymuszenia ustępstw politycznych lub gospodarczych. Tym razem, pretekstem do ostrzeżenia było oburzenie Rabatu z powodu przyjęcia w Madrycie na leczenie lidera rebelianckiej organizacji. Przez kolejne dni do Ceuty przepływało tysiące imigrantów.

RP7j9BwOdss0S

Na mapie przedstawiono rekonkwistę na Półwyspie Iberyjskim.

Wyprawy na ocean

Wyprawy w dalsze zakątki świata były już ekspedycjami morskimi. W ich wyniku odkryte zostały wyspy na Atlantyku. Najważniejszym doświadczeniem zdobytym przy kolonizowaniu wysp było wprowadzenie tam nowych upraw, np. trzciny cukrowej. Dało to początek plantacyjnemu systemowi produkcji i w krótkim czasie zaczęło przynosić Koronie – czyli w rzeczywistości władcy państwa – wysokie dochody w postaci ceł i opłat portowych pobieranych od kupców.

Cele wypraw odkrywczych

Zasadnicze przyczyny 'wielkich odkryć geograficznych' i początki ekspansji zamorskiej Europejczyków należy wiązać z ustrojem feudalnymustrój feudalnyustrojem feudalnym, wynikającymi z niego powinnościami władców oraz z kryzysem ekonomiczno‑społecznym. Przede wszystkim jednak z trudnościami, jakie przeżywało rycerstwo portugalskie i kastylijskie w XV wieku. Po co więc odbywały się te wyprawy?:

• aby szukać możliwości ominięcia pośredników w handlu azjatyckim,

• dla wartości poznawczych,

• z pragnienia krzewienia chrześcijaństwa,

• dla korzyści materialnych, jakie przynosił np. nowy system organizacji produkcji rolnej (plantacjeplantacjaplantacje) i związany z nim handel.

Pojęcie 'wielkie odkrycia geograficzne' jest pojęciem europocentrycznym, czyli mówi o poznawaniu świata z perspektywy europejskiej. 'Wielkie odkrycia' przyniosły w większości znaczące korzyści Europejczykom. Nie może ich tak jednak nazwać ludność rdzenna odkrywanych kontynentów, ponieważ dla nich nastąpiły wówczas liczne skrajnie niepomyślne zmiany. Rdzenni mieszkańcy posiadali często rozwinięte cywilizacje i dorobek niektórych z nich przewyższał osiągnięcia Europejczyków. Jednak grabieżcza polityka odkrywców spowodowała ich upadek lub zepchnięcie na margines.

Nastąpiło katastrofalne wyludnienie wielu obszarów Ameryki, masowe wymieranie Indian z powodu wyniszczającej, niewolniczej pracy w kopalniach kruszców i na plantacjach. Wprowadzono handel niewolnikami z Afryki, którzy byli bardziej wytrzymali i mieli zastąpić w pracy ludność rdzenną. Zniszczeniu uległo wówczas wiele zabytków i dzieł sztuki wykonanych przez rdzennych mieszkańców. Na 'wielkie odkrycia geograficzne' należy więc patrzeć nie tylko od strony Europejczyków ale i rdzennej ludności odkrywanych terenów.

Naukowe i technologiczne podstawy odkryć geograficznych

Dawne sposoby żeglowania i nowe potrzeby

Europejczycy, podobnie zresztą jak mieszkańcy Azji, do czasów wielkich odkryć geograficznych pływali w pobliżu lądu. Wynikało to przede wszystkim z braku umiejętności określenia położenia na otwartych wodach daleko od lądu oraz z niedoskonałości statków. Na oceanach zdarzały się sztormy z wysokimi falami, a większość ówczesnych statków miała niskie burty i była poruszana siłą mięśni ludzkich (były to tzw. galery), co wymagało usytuowania otworów na wiosła stosunkowo nisko nad linią wody. Wielkie fale mogły więc taki statek bez trudu zalać wodą i zatopić.

Aby pływać z daleka od brzegu, trzeba było:

• zrezygnować z poruszania statku siłą mięśni ludzkich, czyli wioślarzy,

• nauczyć się wykorzystać do żeglugi siłę wiatru,

• nauczyć się określać położenie statku i wyznaczać kurs,

• poznać i nauczyć się wykorzystywać prądy morskie i stałe wiatry,

• wybudować statek zapewniający bezpieczeństwo na oceanie, potrafiący wytrzymać siłę pchającego go wiatru i dużych fal, a przy tym łatwy w sterowaniu i manewrowaniu.

Karawela

Wszystkie wymagania statku zdolnego pływać na pełnym morzu spełniała karawelakarawelakarawela, nowy typ statku żaglowego. Karawela posiadała zróżnicowane ożaglowanie, które stosunkowo łatwo można było zwijać i rozwijać, wysokie burty, a z tyłu wzmocnioną konstrukcję z ruchomym sterem. Na takich statkach pływali odkrywcy portugalscy i takie dotarły pod dowództwem Krzysztofa Kolumba do Ameryki.

R41UR5dVpI3xS

Przy brzegu zacumowana jest replika karaweli Krzysztofa Kolumba. Jest to replika "Pinty", najszybszego z trzech statków podczas pierwszej wyprawy Krzysztofa Kolumba przez Ocean Atlantycki w 1492 roku. Widać żagle na rejach (najstarszy typ ożaglowania, stosowany głównie na dużych żaglowcach) i jeden trójkątny żagiel łaciński na pierwszym planie. Na pokładzie widać sylwetki ludzi. Przy brzegu zabudowania portowe. Na drugim planie, już na brzegu, kilka samochodów.

Sztuka orientacji

Nauczenie się orientacji na otwartym morzu zajęło Europejczykom wieki. Według Francisa Bacona jednym z najważniejszych wynalazków człowieka u schyłku średniowiecza była busolabusolabusola. Pozwalała ona wyznaczać kierunek w stosunku do bieguna magnetycznego ziemi (czyli praktycznie północy). Kolejnym krokiem było wynalezienie astrolabiumAstrolabiumastrolabium, za pomocą którego określano wysokość gwiazd,
a to pozwalało określić szerokość geograficzną. Niezwykle istotne było tworzenie
tzw. 'portolanów', czyli map, na których zaznaczono wysokość określonych gwiazd na konkretnej szerokości i ich położenie w stosunku do poznanych już brzegów. Wreszcie trzeba było nauczyć się żeglugi na półkuli południowej, gdzie znikały znane Europejczykom gwiazdy, z najważniejszą z nich gwiazdą północną.

Henryk Żeglarz

Zdobycie umiejętności żeglowania możliwe było tylko poprzez długotrwałe i żmudne zbieranie doświadczenia. Czołową rolę odegrał w tym dziele wspomniany Henryk Żeglarz. Założył on podobno legendarną 'szkołę nawigacji' w Sagres na południu Portugalii. (Tak naprawdę jest to historiograficzna legenda - nawigacji uczono w rzeczywistości w Lizbonie i Lagos.) Henryk, wypełniając swój senioralny obowiązek, jako brat króla i mistrz zakonu rycerskiego wysyłał rycerzy na morskie wyprawy, z których winni przywozić m.in. nowe umiejętności i wiedzę.

RHxIhUdCwMZ1W

Na zdjęciu przedstawiona została mapa świata z XVI wieku po odkryciach geograficznych. Na dwóch półkulach widoczne kontynenty, m.in.: Azja, Europa, Afryka. Zaznaczone także koła podbiegunowe. Na jednej z półkul namalowany statek. Nad mapą łaciński napis: Orbis Terrae Compendiosa Descriptio. Całość półkul otoczona ornamentem. U dołu napisy.

Mapa przygotowana przez Mercatora w 1587, zamieszczona została w wydanym w 1595 r. 'Atlas sive Cosmographicae Meditationes de Fabrica Mundi et fabricati figura'.

Jak ideologia uzasadniała odkrycia geograficzne

Każdy władca podejmujący wojnę (a wyprawy miały taki właśnie charakter) budował ideologiczne uzasadnienie dla swoich czynów. Ważną sprawą był też ekonomiczny wymiar wypraw. Liczono na to, że długofalowe wydatki ostatecznie przyniosą korzyści. Wyprawy odkrywcze miały w sobie również element religijny. Stanowiły swoistą kontynuację wypraw krzyżowych, jakby dalszy ciąg walki z niewiernymi. Takimi uzasadnieniami posługiwali się władcy, podpierając się przy tym autorytetem Kościoła katolickiego. Postrzeganie wypraw jako 'krucjat' spowodowało, że papież proszony był o pełnienie roli rozjemcy w ewentualnych sporach między uczestnikami tych działań.

W 1494 roku władcy Portugalii i Hiszpanii podpisali w Tordesillas traktat, który dotyczył sfer wpływów w tzw. Nowym Świecie, czyli na nowo odkrytych lądach.

R1NfW69X5v3FX

Ilustracja mapy z XVI wieku. W centralnej części Afryka i Półwysep Iberyjski.

Ekonomiczny motor odkryć geograficznych

Zyski płynące z wypraw odkrywczych

W początkowej fazie wyprawy dawały odpowiednie zajęcie młodym rycerzom,
ale trzeba pamiętać, że były to przedsięwzięcia niezwykle kosztowne. Z tego powodu wypatrywano korzyści z wypraw, czy to w postaci nowych ziem, czy to towarów, które można było kupić, by później z wielokrotnym zyskiem sprzedać. Odkrycie wysp na Atlantyku początkowo okazało się umiarkowanym sukcesem, gdyż w samej Portugalii, po wielkich zarazach, leżało odłogiem sporo ziemi. Dla rycerzy obdarowanych ziemią bez chłopów (i płynących od nich opłat), była ona zupełnie bezwartościowa.

RfCkf8OBnp60b

Na ilustracji mapa przedstawiająca prądy morskie na Atlantyku. Widoczne również cztery kontynenty. Ameryka południowa, Ameryka północna, Europa oraz afryka.

Trzcina cukrowa

Prawdziwym przełomem w rachunku korzyści z wypraw okazało się wprowadzenie na zdobytych terenach upraw roślin, które nie rosły w samej Portugalii - przede wszystkim trzciny cukrowej. To przyniosło duże zyski i przyspieszyło kolejne wyprawy. Cukier był wówczas niezwykle drogim i chętnie spożywanym towarem luksusowym. W Europie nie można było uprawiać roślin cukrowych z powodu warunków klimatycznych oraz z braku miejsca, wynikającego ze stosowania na starym kontynencie systemu agrarnego, tzw. trójpolówkitrójpolówkatrójpolówki.

R13BFyRVh1Xw6

Na zdjęciu widać rosnąca trzcinę cukrową, rozciągającą się od lewej do prawej strony zdjęcia. Na pierwszym planie rosnąca trawa, krótko przystrzyżona. Na niej stoi rosnące niewielkie drzewo, z lewej strony zdjęcia mały fragment drugiego drzewa. Na niebie obłoki, jeden z nich ciemny, jakby zaraz z niego miał lunąć deszcz.

Zyski z nowych zdobyczy

W nowo zakładanych zamorskich gospodarstwach produkowano cukier oraz doskonałe wino, które przeznaczone były na sprzedaż w Portugalii, a w zamian sprowadzano narzędzia do produkcji, a nawet zboże i żywność. Rozwijał się handel, który dawał dochody z podatków pod postacią opłat portowych czy koncesji na handel. Dzięki temu rzemieślnicy i rolnicy w Portugali mieli zbyt na swoje produkty. Bogacili się pośredniczący w wymianie towarów kupcy. Cała gospodarka przyspieszała.

RgqXQBzgVxRDy

Na mapie szlak jedwabny – dawna droga handlowa łącząca Chiny z Europą i Bliskim Wschodem. Szlak miał długość ok. 12 tys. km.