Przyczyny wewnętrzne i zewnętrzne upadku Rzeczypospolitej w XVIII wieku
układać chronologicznie wydarzenia z XVIII wieku pod kątem zdarzeń prowadzących do upadku Rzeczypospolitej
przypisywać przyczyny upadku Rzeczypospolitej do kategorii przyczyn wewnętrznych lub zewnętrznych
tworzyć mapę myśli dla przyczyn politycznych, ustrojowych, społecznych, gospodarczych i kulturalnych, prowadzących do upadku Rzeczypospolitej
Jeśli chcesz wiedzieć:
na czym polega anihilacjaanihilacja,
dlaczego jurgieltjurgielt miał wpływ na rozbiory Polski,
kto sprzeciwiał się „liberum conspiroliberum conspiro”,
zapoznaj się z poniższymi informacjami.
Wprowadzenie
Od śmierci Jana III Sobieskiego w 1696 roku Rzeczpospolita Obojga Narodów weszła w okres stagnacji, a potem upadku znaczenia politycznego. Czasy panowania WettynówWettynów charakteryzuje korupcja i gospodarczy regres, spowodowany przemarszem obcych wojsk i rokoszamirokoszami. Sytuację ekonomiczną państwa pogarsza też spadek koniunktury na zboże w Europie Zachodniej, co odbija się boleśnie na dochodach szlacheckich folwarków. Zmniejsza się również liczba ludności, także w skutek rozlicznych epidemii. Jednocześnie dochodzi do całkowitego upadku władzy i autorytetu państwa. Forsowane przez Augusta II Mocnego (1697 - 1733) plany wzmocnienia władzy królewskiej napotykają na opór szlachty, która widzi w nich naruszenie „złotej wolności” i ingerencję obcych w rodzimy kształt ustrojowy. Stopniowo następuje decentralizacja władzy i przeniesienie kompetencji organów centralnych na sejmiki ziemskie. Coraz większą rolę zaczynają spełniać lokalni możnowładcy, którzy dysponują zarówno środkami finansowymi, jak i armią, aby uchodzić za samodzielnych władców. Siłę tych magnatów podtrzymują dworskie koteriekoterie i polityczne stronnictwa, które celem wzmocnienia swoich wpływów wykorzystują zasadę liberum vetoliberum veto do obstrukcji parlamentarnejobstrukcji parlamentarnej. Zrywanie sejmów z byle powodu stanie się powszechne i pogłębi wewnętrzną anarchię, zwłaszcza za czasów Augusta III Sasa (1733 - 1763). Ogółem na 39 sejmów, które powinny się odbyć za Wettynów, sukcesem zakończy się jedynie 8, w tym żaden po 1736 roku.
Mapa - Rzeczpospolita i jej sąsiedzi w XVIII wieku
Sąsiedzi Rzeczypospolitej:
Austria;
Prusy;
Rosja;
Imperium Osmańskie.
Granice państw:
Rzeczpospolita;
Prusy i Prusy Wschodnie;
Saksonia;
Rosja;
Austria;
Hospodarstwo Mołdawskie;
Turcja.
Granice inne:
Śląsk;
Czechy;
Kurlandia i Semigalia.
Rzeczpospolita i jej lenna w 1772 roku:
Lębork, Bytów;
Kurlandia i Semigalia.
Rzeczpospolita: powierzchnia państwa: 730 tys. km2, liczba ludności: 13,5 mln, skarb państwa: 1,8 mln, wojsko: 17 tys. żołnierzy;
Prusy: powierzchnia państwa: 159 tys. km2, liczba ludności: 4,9 mln, skarb państwa: 23 mln, wojsko: 195 tys. żołnierzy;
Rosja: powierzchnia państwa: 4400 tys. km2, liczba ludności: 27 mln, skarb państwa: 27 mln, wojsko: 350 tys. żołnierzy;
Austria: powierzchnia państwa: 530 tys. km2, liczba ludności: 17 mln, skarb państwa: 40 mln, wojsko: 184 tys. żołnierzy.
Okres saski to także wzmocnienie wpływów krajów sąsiednich na Rzeczpospolitą. Austria, Rosja i Prusy widziały w słabej Rzeczpospolitej Obojga Narodów gwaranta stabilizacji w rejonie, jak również potencjalny cel ekspansji, stąd też na dworach w Wiedniu, Berlinie i Petersburgu dbano o to, aby utrzymywać stan anarchii. Wielu posłów i magnatów pobierało jurgieltjurgielt od obcych władców, w zamian za co spełniali ich polityczną wolę. Wszelkie próby oporu były łamane obcymi interwencjami. Istotna z punktu widzenia stabilizacji władzy w Rzeczpospolitej Obojga Narodów była pozycja Rosji, która w 1764 roku doprowadziła do wyboru w Polsce własnego kandydata na króla. Poprzez swoich ambasadorów takich jak Nikołaj RepninNikołaj Repnin czy Otto Magnus von StackelbergOtto Magnus von Stackelberg [czyt.: fon sztakelberg] caryca Katarzyna II będzie odtąd miała możliwość ingerencji w wewnętrzne sprawy Rzeczpospolitej i gwarancję kontrolowania uzależnionych od niej ugrupowań politycznych. Wymuszając określone zachowania realnie zagrozi integralności terytorialnej państwa polskiego. Przejawem będzie uzyskanie w 1764 roku w wyniku presji prymasa Władysława Aleksandra Łubieńskiego oficjalnego uznania wstrzymywanych tytułów: od 1721 roku cesarzowej Wszechrusi Katarzyny II i od 1701 roku króla Prus Fryderyka II. W związku z tym później Rosja będzie podnosiła roszczenia terytorialne ziem ruskich w Królestwie Polskim i w Wielkim Księstwie Litewskim. Dodatkowo na tej podstawie polski parlament zatwierdzi cesję terytorium Rzeczypospolitej na rzecz Rosji, dokonaną w traktacie Grzymułtowskiego w 1686 roku. Prusy natomiast fakt uznania tytułu królewskiego będą wykorzystywały do twierdzenia o pełnej integralności Prus Królewskich z Prusami Książęcymi i wysuwania pretensji o ich zabór.
Wydatki ambasadora rosyjskiego Otto Magnusa von Stackelberga na współpracowników
kto | ile dukatów | za jaki okres |
|---|---|---|
marszałek Sejmu Adam Poniński | 53 200 | I 1773 ‑ III 17750 |
wojewoda wileński Michał Radziwiłł | 23 000 | IV 1773 ‑ III 1775 |
pisarz wielki koronny marszałek nadworny litewski Władysław Gurowski | 9 300 | IV 1773 ‑ XII 1775 |
członek Rady Nieustającej biskup poznański Andrzej Młodziejowski | 6 350 | IV 1773 ‑ XII 1775 |
członek Rady Nieustającej arcybiskup gnieźnieński Antoni Ostrowski | 6 300 | IV 1773 ‑ XII 1775 |
Ustal, o jakim zjawisku informuje tabela wydatków ambasadora rosyjskiego Otto Magnusa von Stackelberga na współpracowników i określ, jaka istnieje zależność między sprawowaną przez osobę obdarowaną funkcją a wysokością otrzymanej przez nią sumy pieniędzy:
Wobec istniejącego od 1764 roku porozumienia prusko‑rosyjskiego, do wspólnego zbrojnego występowania przeciwko Rzeczypospolitej Obojga Narodów w sytuacji zagrożenia obopólnych interesów, sytuacja naszego kraju targanego wewnętrznie walką frakcji politycznych była beznadziejna. Polska była całkowicie bezbronna, gdyż uchodziła za państwo w stanie rozkładu, którego byt utrzymuje jedynie protektorat rosyjski. W Petersburgu istniał plan autorstwa generała Zachar Czernyszewa anektowania polskiego terytorium już w czasie bezkrólewia po śmierci Augusta III Sasa, ale nie był on wykorzystywany, gdyż Rosja uznawała, że bardziej w jej interesie jest utrzymywanie na tronie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i kontrolowanie przez niego sytuacji w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Gdy jednak wybuchła trwająca cztery lata konfederacja barska, podczas której doszło do próby porwania króla, Rosja zdała sobie sprawę, że słaby Poniatowski nie jest już gwarantem stabilizacji. Zaniepokojenie zgłaszały bowiem państwa ościenne, zwłaszcza Austria, która anektowała w latach 1769 - 1770 Spisz oraz Podhale. Przygotowywała się ona wtedy do zbrojnego wystąpienia w obronie Turcji, która została napadnięta przez Rosję, wysuwającą pretensję do Mołdawii i Wołoszczyzny. Pośrednicząca między mocarstwami Francja lansowała ideę przekazania południowych rubieży Rzeczypospolitej Obojga Narodów Turcji dla zabezpieczenia interesów Austrii. Prusy zaś w zamian za neutralność w konflikcie miały uzyskać Warmię z Mazurami oraz fragment Kurlandii. Fryderyk II obawiał się jednak utraty zdobytego z ogromnym wysiłkiem Śląska i nie chciał wzmacniać Austrii. Wolał podsunąć Rosji, z którą był związany sojuszem, plan rozbioru Rzeczpospolitej Obojga Narodów. W trwających od 1769 roku wzajemnych sondażach między sąsiadami Polski faktycznie najwięcej traciła Rosja, a najmniej Austria, która odżegnywała się od uczestnictwa w podziale Polski, będąc bardziej zainteresowaną rozbiorem Turcji. Ostatecznie przeważył realizm polityczny, gdy wojska pruskie, pod pozorem rozciągnięcia kordonu sanitarnegokordonu sanitarnego, rozpoczęły inkorporację Pomorza. Austriaccy Habsburgowie jako królowie Węgier objawili wtedy swoje roszczenia do Rusi Halicko‑Włodzimierskiej, nazywanej ówcześnie Galicją i Lodomerią. Pozwoliło to sprecyzować Rosji i Prusom ich własne koncepcje nowych granic Rzeczpospolitej, która w związku z tym zostanie jeszcze okrojona na północy z biskupstwa warmińskiego. Do rozbioru Rzeczpospolitej Obojga Narodów w 1772 roku doszło przy dość powszechnym przyzwoleniu Europy. Zafascynowane oświeconym absolutyzmem Rosji, Prus i Austrii monarchie europejskie uznawały działania sąsiadów Polski za oczywiste próby ratowania ludności zacofanego państwa przed destrukcją anarchii ich własnych rządów. Wolter zdobył się nawet za gratulowanie Fryderykowi II zorganizowanej akcji rozbiorowej. Po tym fakcie przyszło w naszym kraju otrzeźwienie i podjęto próby reform państwowych, których uwieńczeniem była Konstytucja 3 Maja 1791 roku. Nie zdołano jednak podźwignąć państwa z upadku z powodu interwencji Rosji w 1792 roku i kolejnego rozbioru rok później. Dramatyczna próba ratowania resztek suwerenności poprzez insurekcję kościuszkowską zakończyła się całkowitym usunięciem Polski z map po trzecim rozbiorze w 1795 roku. Król Stanisław August Poniatowski abdykował na rzecz Rosji, czyniąc ją tym samym depozytariuszkądepozytariuszką korony polskiej, bez której zgody niemożliwe będą w XIX wieku jakiekolwiek działania na rzecz sprawy polskiej. Potwierdzi to konwencja rozbiorowa państw zaborczych z 1797 roku, która zobowiąże strony do trwałego wymazania śladów polskiej państwowości na ich terytoriach oraz unicestwienia narodowych symboli, mających możliwość wskrzeszenia pamięci o Rzeczpospolitej.
Mapa - rozbiory Polski i zyski terytorialne państw zaborczych
Ziemie zabrane Rzeczypospolitej w 1772 roku przez:
Rosję: województwa: inflanckie, mścisławskie, cześć witebskiego i połockiego;
Austrię: województwa: ruskie, bełskie, część krakowskiego i sandomierskiego;
Prusy: województwa: chełmińskie, malborskie, pomorskie, cześć inowrocławskiego i kaliskiego.
Ziemie zabrane Rzeczypospolitej w 1793 roku przez:
Rosję:
województwa: kijowskie, bracławskie, podolskie, mińskie, część wołyńskiego, brzesko‑litewskiego i wileńskiego;
Prusy:
województwa: poznańskie, gnieźnieńskie, kaliskie, sieradzkie, inowrocławskie, brzesko‑kujawskie, płockie, cześć mazowieckiego i rawskiego, ziemia dobrzyńska, Gdańsk, Toruń.
Ziemie zabrane Rzeczypospolitej w 1795 roku przez:
Rosję: Kurlandia, większość Litwy, część Białorusi i Wołyń;
Austrię: pozostała część Małopolski z Krakowem, ziemia lubelska i część południowego Mazowsza
Prusy: część Mazowsza z Warszawą, część Litwy i Podlasie.
Przyczyny wewnętrzne i zewnętrzne upadku Rzeczypospolitej
Wraz z upadkiem Rzeczpospolitej podjęto szeroką analizę przyczyn jej rozbioru. W kręgach oświeceniowych filozofów panowało przekonanie, że de facto doszło do samounicestwienia Polski z powodu jej wadliwego ustroju i regresu instytucji państwowych. Wolter w „Pismach przeciw Polakom” dowodził, że terytorium Rzeczpospolitej jest obszarem bezprawia, chaosu politycznego i degrengoladydegrengolady społecznej. Opierając się na dostarczonych mu przez carycę Katarzynę II informacjach na temat konfederatów barskich i ich próby porwania króla, opisywał Polaków jako religijnych fundamentalistów, zdolnych do aktów terroru przeciw legalnej władzy. W tym samym duchu wypowiadali się skądinąd przychylni Polsce filozofowie brytyjscy, dowodząc istnienia w Europie Środkowej rewolucyjnego pierwiastka destrukcji. Miał on rzekomo przeniknąć do Francji wraz z rzeszami szlacheckich migrantów i wywołać antykrólewskie wystąpienia, które zakończyły się zgilotynowaniem w 1793 roku Ludwika XVI. W związku z tym sąsiedzi Rzeczpospolitej w obawie rozprzestrzeniania się rewolucji na ich własne terytoria zmuszeni byli wkroczyć i zniszczyć panoszącą się w Polsce anarchię. Mniej istotne w aspekcie rozważań na temat przyczyn upadku Rzeczpospolitej były pretensje terytorialne Austrii, Prus i Rosji. Niemniej znajdowano przesłanki do dowodzenia niemieckiego osadnictwa na wschodzie Europy, które należy chronić przed unicestwieniem bądź dowody, że w przeszłości polskie hordy zajęły bezprawnie ruskie ziemie i teraz należy je oddać prawowitym władcom. Znacznie bardziej istotne, zwłaszcza z punktu widzenia wypadków XIX‑wiecznych, były rozważania o wpływie kolonializmu na upadek Rzeczpospolitej. Francuscy encyklopedyści jak Denis Diderot [czyt.: didero] czy brytyjscy konserwatyści pokroju Edmunda Burke’a [czyt.: berka] zauważali istotne zmiany w funkcjonowaniu Europy poddanej gospodarczym przeobrażeniom epoki wczesnej rewolucji przemysłowej. Wzrastająca liczba ludności wymagała obszarów do zagospodarowania, nowych siedlisk osadniczych i miejsc ekspansji towarów. Rzeczpospolita, pozostająca wciąż niespenetrowanym gospodarczo terenem Europy, jawiła się jako atrakcyjne miejsce do kolonizacji dla cywilizacyjnie bardziej zaawansowanych państw. Zdaniem XVIII‑wiecznych myślicieli można oczywiście ubolewać nad upadkiem kraju o wielowiekowej historii, będącego szermierzem wolności, arbitrem religijnej tolerancji i obrońcą chrześcijańskiej kultury, niemniej za rozbiorami Polski idzie brutalna walka o ziemię i jej bogactwa. Dla Edmunda Burke’a, autora powiedzenia: „dla triumfu zła potrzeba tylko, aby dobrzy ludzie nic nie robili”, jasnym było zerwanie przez upadek Rzeczpospolitej europejskiego porządku „traktatów, gwarancji i porozumień”. Podstawą funkcjonowania ówczesnych państw stawała się siła militarna, która jako jedyna miała moc oddziaływania na inne kraje odstraszająco. Dotychczasowa infrastruktura bezpieczeństwa legła w gruzach i żadne państwo w Europie od upadku Rzeczpospolitej nie mogło być pewne, że nie będzie obszarem rywalizacji o wpływy aż do całkowitego unicestwienia. Szczególny niepokój budziła u Burke’a Rosja, która rozbiorem Polski rzuciła wyzwanie Europie. Niezwykle skutecznie roztaczała wśród monarchów oraz uczonych czar swej nowoczesności, dowodząc etycznych podstaw swego zaangażowania na rzecz wyjścia Polski z cywilizacyjnej zapaści. W rzeczywistości jej pokojowa penetracja miała coś, jak pisano, z macek kałamarnic, z których nie można się żywym wydostać i ma się sparaliżowaną świadomość. Rosja szturmem zdobyła Europę i ukształtowała w niej swój sposób widzenia. Jak pisał poeta Ignacy Krasicki: „wśród serdecznych przyjaciół psy zająca zjadły” i tym samym Polska została wydana na łup sąsiadów oraz ich kolonizacyjnych zamiarów.
Poniżej znajduje się ilustracja interaktywna ukazująca przyczyny upadku Rzeczypospolitej według kategorii i rodzajów. Najedź kursorem na legendę obok ilustracji i przełączaj zawartość haseł, aby poznać szczegóły. Aby przełączać opisy, należy zmienić punkt legendy za pomocą strzałek, położonych w górnym lewym rogu każdej z plansz.
W warstwie Przyczyny wewnętrzne znajduje się tekst: Przyczyny wewnętrzne składają się na spectrum nierozwiązanych problemów z funkcjonowaniem państwa i jego centralnych organów władzy w kontekście przeobrażeń prawno‑ustrojowych w świecie. Wiążą się z mało dynamiczną strukturą polskiego społeczeństwa, które w związku z tym nie potrafiło przygotować się do przeobrażeń charakterystycznych dla zainicjowanej w XVIII wieku w Europie rewolucji przemysłowej i pozostawało w stanie stagnacji, osłabiając gospodarkę i życie kulturalne.
Kulturowe:
upowszechnienie ideologii oświecenia,
pojawienie się i rozwój lóż masońskich,
zeświecczenie rodzimej oświaty po kasacie jezuitów w 1773 roku,
liberalizacja obyczajów (wzrost liczby jawnych domów publicznych, salonów gier hazardowych, punktów wróżbiarstwa).
Gospodarcze:
regres w technice i produkcji rolnej,
upadek handlu zbożem‑przejęcie polskich rynków zbytu przez Anglię i Rosję,
punktowe przechodzenie na sadownictwo i ogrodnictwo na terenach podmiejskich,
słaby rozwój handlu rzecznego i morskiego (spław drewna i kopalin),
agraryzacja miast,
powolny rozwój przemysłu wydobywczego i manufaktur towarów luksusowych.
Społeczne:
zapaść demograficzna (zmniejszanie się liczby ludności),
odpływ ludności miejskiej na wieś (rzemiosło przesuwa się do latyfundiów),
magnaci zasiedlają miasta, budują pałace i rozległe parki krajobrazowe,
pojawia się inteligencja typu urzędniczego w miastach,
sekularyzacja klasztorów kontemplacyjnych,
klasztory czynne przenoszą się do miast (przejmują szpitale, przytułki, domy pracy),
rozwarstwienie szlachty (podział szlachty na posesjonatów, zaściankowych i gołotę),
wzrost znaczenia Żydów jako dzierżawców w dobrach magnackich.
Polityczne (ustrojowe):
decentralizacja władzy państwowej (wzrost znaczenia sejmików ziemskich),
decentralizacja skarbowości (rozwój ceł prywatnych kosztem cła generalnego),
regres parlamentaryzmu wskutek liberum veto,
wzrost znaczenia hetmanów przy osłabianiu narodowych sił wojskowych (niedobory kadrowe, brak regularnego żołdu),
konfederacje przeciwko królom,
wpuszczenie na tron nieprzychylnej Polsce dynastii saskiej,
konflikty między rodami magnackimi, mające charakter prywatnych wojen.
W warstwie Przyczyny zewnętrzne znajduje się tekst: Przyczyny zewnętrzne są pochodną niechęci wobec republikańskiej Polski, której mentalność nie przystaje do obowiązującej w XVIII wieku ideologii. W kontekście oświeceniowych koncepcji absolutystycznego państwa, które opiera się na racjonalizmie i tolerancji Polska jawi się sąsiadom jako rozsadnik kontr wartości: zacofania i katolickiego fanatyzmu. W Europie upowszechnia się za Fryderykiem II przekonanie o Polakach jako „Irokezach Europy”, których należy cywilizować. Kolonizacja Polski ma zapobiec szerzeniu się w Europie rzekomej ciemnoty, którą reprezentuje wszystko, co tradycyjne i opierające się zmianom ideologicznym. Rzeczpospolita nie ma faktycznie sojuszników. Przychylnie nastawione do niej Imperium Osmańskie (Turcja) również przechodzi kryzys, traci część swojego terytorium i nie jest w stanie wspomóc Polski otoczonej przez związanych sojuszami sąsiadów.
W odniesieniu do sytuacji społecznej:
upowszechnienie ideologii oświeceniowej wśród różnych grup społecznych,
nacisk na tolerancję rozumianą jako sprzeciw wobec katolicyzmu,
zmiana koncepcji wolności (nie jest wolnym ten, kto jest bardziej swobodny w działaniach, ale ten, którego działania są bardziej niezależne od wpływów jego mentalności),
rozszerzenie znaczenia obywatelstwa z grup przynależności do grup kontroli (obywatelem nie jest tylko ten, który przynależy do danego państwa, ale każdy, którego może kontrolować państwo, np. przez system policyjny czy administracyjny).
W odniesieniu do sytuacji politycznej:
pojawienie się absolutyzmu oświeceniowego jako ideologii wiodącej w Europie,
upadek tradycyjnej dyplomacji międzypaństwowej na rzecz koalicji dyplomatycznej państw powiązanych sojuszami politycznymi,
zmiana charakteru kolonializmu z ekspansjonistycznego dążenia do powiększenia granic w program misji cywilizacyjnej (zaprowadzenia nowych porządków),
upowszechnienie koncepcji „armii pokoju”, związanej ze zmianą charakteru sił zbrojnych, które przejmują rolę stabilizacyjną: celem armii staje się nie tyle opanowanie militarne jakiegoś terenu, co jego zasiedlenie oddziałami zbrojnymi i przejęcie kontroli nad społeczeństwem.
Wyjaśnij, jaką rolę odegrało oświecenie w rozbiorach Polski.
Ustal w oparciu o schemat, które aspekty ustrojowe Rzeczpospolitej były uznawane za wsteczne.
Przedstaw elementy zmian gospodarczych, które osłabiały pozycję Polski w Europie.
Przyczyny upadku Rzeczypospolitej według szkół historycznych
Badanie przyczyn upadku Rzeczypospolitej zintensyfikowało się w połowie XIX wieku zarówno na ziemiach polskich, jak i w środowiskach emigracyjnych. Dużą rolę odegrały tutaj projekty naukowe finansowane przez polskich magnatów w odniesieniu do zbiorów archiwalnych w ich posiadłościach. Ponadto łatwiejszy niż wcześniej dostęp do archiwów obcych m.in. poprzez działania dyplomatyczne środowiska Hotelu LambertHotelu Lambert w Paryżu prowadziły do odkryć dokumentów, które rzucały nowe światło na sytuację Polski w XVIII wieku. Ważną rolę integrującą pracę polskich uczonych w tej materii odegrały powoływane na ziemiach polskich instytucje naukowe jak uruchomione w 1857 roku Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk czy istniejąca od 1872 roku w Krakowie Polska Akademia Umiejętności. Kształtowanie szkół historiograficznych zapoczątkował uczony i działacz polityczny Joachim Lelewel. Na podstawie jego prac o średniowiecznych dziejach Polski w latach 1842 - 1852 w Poznaniu ukazały się „Starożytności Polskie”, będące pierwszą polską encyklopedią historyczną. Razem z czterotomową „Polską wieków średnich” stanowiły trzon publikacji prezentujących romantyczną wizją funkcjonowania dawnej Polski jako wspólnoty republikańskiej, której nie mogły zaakceptować absolutystyczne monarchie i postanowiły ją zniszczyć poprzez rozbiory. Rozwinięciem metodycznym tych założeń była natomiast praca „Uwagi nad dziejami Polski i Ludu jej” z 1855 roku, która dała początek szkole lelewelowskiej. Jej głównymi przedstawicielami byli Julian Bartoszewicz, Jędrzej Moraczewski i Henryk Schmitt. Historycy ci byli piewcami słowiańskości i apologetami pierwszego ustroju Rzeczpospolitej. Wychwalali instytucje demokracji szlacheckiej, równocześnie podkreślając cywilizacyjną rolę polskiego żywiołu osadniczego na ziemiach kresowych. Piśmiennictwo tej szkoły miało ogromny wpływ na pisarzy doby romantycznej jak Józef Ignacy Kraszewski oraz pozytywistycznych poetów jak Adam Asnyk. Dało początek neoromantycznej szkole lwowskiej, skupionej wokół założonego przez Ksawerego Liske w 1886 roku Polskiego Towarzystwa Historycznego. Wokół takich badaczy jak Szymon Askenazy, Oswald Balzer, Wojciech Kętrzyński czy Karol Szajnocha grupowało się środowisko archiwistów i mediewistów, którzy opracowywali wydawnictwa źródłowe, gromadzili dokumenty i pamiętniki z prywatnych archiwów, poszukiwali w obcych zbiorach pozostałości kulturowych dawnej Polski. W konfrontacji z poglądami Lelewela i jego następców powstała krytyczna wobec republikańskiej wizji dziejów Polski szkoła krakowska oraz jej adwersarze w postaci historyków warszawskich.
Poniżej znajduje się ilustracja interaktywna ukazująca przyczyny upadku Rzeczypospolitej według szkół historycznych. Najedź kursorem na legendę obok ilustracji i przełączaj zawartość haseł, aby poznać szczegóły. Aby przełączać opisy, należy zmienić punkt legendy za pomocą strzałek, położonych w górnym lewym rogu każdej z plansz.
W pierwszej warstwie Szkoła Krakowska znajduje się tekst: Szkoła krakowska powstała w opozycji do romantycznej historiografii uprawianej m.in. przez Joachima Lelewela. Spoglądała bardzo krytycznie na dzieje Polski, podkreślając, że rozbiory nie były efektem działań nikczemnych sąsiadów, ale przede wszystkim wynikiem „błędów narodu”, zwłaszcza wadliwego ustroju, anarchii, prywaty i braku poszanowania władzy państwowej wśród szlachty. Historycy szkoły krakowskiej pesymistycznie patrzyli na możliwość odzyskania niepodległości, uważając, że mentalnie Polacy nie są w stanie jej uzyskać bez pomocy zewnętrznej. Podejmowane przez nich wysiłki w tej materii zawsze kończyły się niepowodzeniem, gdyż w naturze polskiej jest pierwiastek destrukcji, który uniemożliwia Polakom funkcjonowanie jako byt suwerenny. Historycy szkoły krakowskiej rozwinęli na bardzo wysokim poziomie warsztat badawczy, poświęcali wiele uwagi doskonaleniu metod wydawania źródeł, głównie dokumentów i pism dyplomatycznych. Koncentrowali uwagę na poznawaniu i wyjaśnianiu organizacji państwa w czasach średniowiecznych i nowożytnych. Gromadzenie tej wiedzy służyło tzw. polityce historycznej, czyli stworzonej przez twórców szkoły krakowskiej umiejętności wyciągania z przeszłości informacji istotnych dla aktualnych działań politycznych. Kształtowało to przekonanie historyków szkoły krakowskiej odnośnie aktywnego uprawiania historii. Ich zdaniem historyk nie może być bezstronny, musi być zaangażowany, najlepiej politycznie lub społecznie. Większość badaczy tej szkoły miała poglądy konserwatywne i sympatyzowała z krakowskimi lojalistami, czyli „stańczykami”. Historycy szkoły krakowskiej dzielili się na starszych i młodszych badaczy. Pierwsze pokolenie twórców reprezentowali: Walerian Kalinka i Józef Szujski, a kolejne Michał Bobrzyński i Stanisław Smolka.
W drugiej warstwie Szkoła Warszawska znajduje się tekst: Szkoła warszawska opierała się na krytycznych analizach materiałów źródłowych o innej proweniencji niż dokumenty. Były to w większości materiały statystyczne i akta skarbowe. Badania koncentrowały się na dziejach polskiego parlamentaryzmu i opisywały funkcjonowanie aparatu urzędniczego dawnej Polski. Zwracano uwagę na niespotykaną w innych krajach organizację ustroju typu republikańskiego, która mimo swoich wad stale wykazywała postęp i ewolucję w stronę sprawnych instrumentów władzy publicznej. Historycy warszawscy nie negowali zewnętrznej słabości Polski przedrozbiorowej, ale uważali za niesprawiedliwość upadek państwa, które odradzało się w czasach stanisławowskich i było zdolne do samodzielnego funkcjonowania. Ich zdaniem właśnie umiejętność Polaków kierowania państwem w sytuacjach kryzysowych była dla sąsiadów nie do zaakceptowania, gdyż nie byli w stanie takim organizmem sami zarządzać i stąd dążyli do jego unicestwienia m.in. wykorzystując skorumpowanych magnatów. Historycy warszawscy opracowali tzw. teorię odrodzenia w upadku, w myśl której u schyłku dawnej Rzeczypospolitej dokonały się we wszystkich dziedzinach życia zmiany pozytywne, mające charakter głębokich zmian mentalnych w reakcji na stare wady i przywary. Dalszy pomyślny byt i kontynuacja tych zmian zostały drastycznie przerwane przez sąsiadów, dlatego celem odzyskania niepodległości polskie społeczeństwo musi dalej podążać drogą postępu i modernizacji. Im większa będzie przewaga polskiej myśli społecznej i politycznej nad działaniami zaborców, tym szybciej i pewniej przyjdzie niepodległość. Optymistyczna wizja dziejów Polski wynikała w środowisku historyków warszawskich z przekonania, że istnieją w narodzie siły wewnętrzne zdolne do wybicia go na samodzielność bez uciekania się do zewnętrznej pomocy sojuszników.
W trzeciej warstwie Przyczyny wewnętrzne (odśrodkowe) znajduje się tekst: Przyczyny wewnętrzne (odśrodkowe):
słaba monarchia,
decentralizacja władzy publicznej,
liberum veto,
wadliwy system skarbowy,
zła organizacja wojska.
W czwartej warstwie Przyczyny zewnętrzne (dośrodkowe) znajduje się tekst: Przyczyny zewnętrzne (dośrodkowe):
układy między sąsiadami Polski odnośnie jej suwerenności i rozbioru terytorialnego,
niechęć Europy, zwłaszcza Francji, do osłabiania Turcji kosztem roszczeń rosyjskich i austriackich,
oddziaływanie doktryny niwelowania „starych porządków” na decyzje polityczne oświeceniowych monarchii,
zagrożenie jakobinizmem i jego wpływem na polską scenę polityczną,
niechęć masonerii do krajów katolickich i społeczeństw fundamentalistycznych.
Opisz wspólny obszar zainteresowań szkół historycznych.
Ustal w oparciu o schemat, wokół jakich zagadnień trwał spór między historykami krakowskimi a warszawskimi.
Uzasadnij w oparciu o schemat, na ile zastosowane przez Polaków reformy ustrojowe w XVIII wieku miały wpływ na utratę niepodległości.
Kilka prawd z dziejów naszych. Ku rozważeniu w chwili obecnej[…] oto Rosja [...] podchwytuje wszystkie momenty rozkładu, korzysta z każdego nieszczęścia, wyzyskuje ruch kozacki, najazd szwedzki, wojny tureckie, najazd Karola XII, konfederację tarnogrodzką do zaborów i rozszerzenia wpływu wojną lub traktatami, a oto udaje się jej wszystko, bo Polska w anarchii. Z 1764 roku świta jej nareszcie epoka stanowcza, ofiara oddaje jej się sama w ręce; Prusy szepnęły słowo o pierwszym podziale. Niemiłe to słowo dla Rosji, bo ona dąży do pochłonięcia i asymilacji całości, ale zgadza się, Austria przystępuje, trzecia, do podziału. Za pierwszym idą dwa drugie, wywołane i przygotowane przez Rosję i Prusy.
Źródło: J. Szujski, Kilka prawd z dziejów naszych. Ku rozważeniu w chwili obecnej, Kraków 1867, s. 8–9.
Zapoznaj się z poglądami Józefa Szujskiego na temat sąsiadów Polski i określ, na czym polegała jego antyrosyjskość. Ustal, co rozumiała pod pojęciem „niesprzyjające warunki międzynarodowe” szkoła krakowska:
Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764 - 1794)Szczerze, gorliwie szukaliśmy tylko prawdy i nic prócz prawdy, bez względu na to, czy komuś wyda się ona miłą czy gorzką, chlubną czy sromotną. […] W każdym badaniu punktem wyjścia dla mnie było zawsze powątpiewanie, nawet podejrzliwość, którą rozproszyć mogły tylko rzeczywiste, namacalne, niezawodne zjawiska. Nikomu nie schlebiam, ani ludziom, ani stanom, ani narodom, ani nawet zasadom; nikogo też nie czernię. Dla rodaka i dla cudzoziemca, a chociażby nawet dla wroga, mam jedną mowę: Oto jest prawda, o ile ją pochwycić i wyrozumieć zdołałem!
Źródło: T. Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764 - 1794), Warszawa 1897, s. 3.
Podsumowanie
Upadek Rzeczpospolitej w XVIII wieku był wynikiem splotu przyczyn wewnętrznych i zewnętrznych.
Do głównych przyczyn wewnętrznych należą destrukcyjne aspekty funkcjonowania ustroju republikańskiego, w tym głównie liberum veto, oraz anarchia polityczna, objawiająca się w rokoszach.
Wśród przyczyn zewnętrznych wybija się korupcja elit politycznych w Polsce przez państwa ościenne, głównie Rosję, obecność obcych armii na terytorium Rzeczpospolitej oraz zła koniunktura ideologiczna dla państw krytycznych wobec oświeceniowego absolutyzmu.
Słownik pojęć
tu: w znaczeniu samounicestwienia, pozbawienie się państwowości wolą własną
zanik w społeczeństwie wartości moralnych połączony z rozpadem jej struktury i instytucji, np. rodziny, rodu, parafii
w prawie międzynarodowym państwo posiadające dokumenty umów międzypaństwowych, odpowiedzialne za ich wyegzekwowanie
nazwa pałacu księcia Adama Jerzego Czartoryskiego w Paryżu, gdzie znajdowała się siedziba konserwatywno‑liberalnego ugrupowania monarchicznego polskich patriotów, którzy po upadku powstania listopadowego uciekli do Francji. Obóz ten liczył na interwencję państw zachodnich w sprawie polskiej, dlatego prowadził rozległą akcję dyplomatyczną w tym zakresie. Ponadto wspierał działania naukowe i oświatowe Polonii, ratował i propagował dorobek polskiej kultury zagranicą.
w Polsce hugonizm od imienia przywódcy sejmowego ugrupowania Hugona Kołłątaja, skrajnie lewicowy kierunek we francuskiej myśli rewolucyjnej, gromadzący w paryskim klasztorze dominikańskim św. Jakuba zwolenników ustroju republikańskiego i anarchistów, głoszących terror wobec przeciwników politycznych. Ich hasłem przewodnim było zawołanie: „gwałt niech się gwałtem odciska”. W Polsce obejmował zwolenników obalenia monarchii, zniesienia pańszczyzny i poddaństwa chłopów oraz wprowadzenia powszechnej równości dla wszystkich obywateli
tu: w znaczeniu pensji wypłacanej polskim magnatom przez obce rządy
tu: strefa przygraniczna z wysuniętymi posterunkami wojskowymi, mająca zabezpieczać interesy państwa granicznego przed ewentualną agresją lub innym niebezpieczeństwem
inaczej: grupa trzymająca władzę, związek ludzi wzajemnie się popierających i dążących do pewnych partykularnych, często osobistych celów, bez należytego uwzględnienia dobra publicznego
wyrażenie z języka łacińskiego oznaczające wolność spiskowania, termin lansowany przez krakowską szkołę historyczną na określenie swobody zawiązywania spisków i konspiracji bez liczenia się z okolicznościami i konsekwencjami politycznymi
wyrażenie z języka łacińskiego oznaczające sprzeciw, brak pozwolenia, ustrojowa gwarancja jednomyślności, zasada prawna umożliwiająca na skutek protestu jednego posła zerwanie sejmu i uchylenie podjętych uchwał
rosyjski książę, dyplomata i wojskowy, kochanek Izabeli Czartoryskiej. W latach 1764–1768 reprezentował carycę Katarzynę II w Warszawie. W tym czasie pod pozorem obrony dysydentów wprowadził do Polski wojska rosyjskie w liczbie 40 000 żołnierzy. Został odwołany z urzędu po wybuchu konfederacji barskiej w 1768 roku. Dowodził wojskami rosyjskimi na Litwie podczas powstania kościuszkowskiego w 1794 roku. Był autorem aktu abdykacji króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1795 roku.
bierny opór z zachowaniem metod zgodnych z prawem
stosowanie przez parlamentarzystów wszelkich środków prawnych w celu uniemożliwienia prowadzenia obrad lub uchwalenia ustaw
rosyjski dyplomata pochodzenia szwedzkiego, w latach 1772–1790 reprezentował Katarzynę II w Warszawie. Kierował pracami Rady Nieustającej, która była organem rządowym utworzonym według jego projektu na wzór szwedzkiej Rady Państwa. Przeprowadził ratyfikację I rozbioru Polski na Sejmie Rozbiorowym w 1773 roku. W czasach stanisławowskich był faktycznym współrządcą państwa, który miał przemożny wpływ na rozdawanie urzędów i nadawanie orderów. Został odwołany w 1790 roku za nieskuteczne przeciwdziałanie reformom Sejmu Czteroletniego.
konfederacja skierowana przeciwko królowi, zbrojne wystąpienie szlachty o charakterze ideologicznym
inaczej: dynastia saska, panujący w latach 1697‑1763 w Rzeczpospolitej Obojga Narodów elektorzy niemieccy, władający Saksonią, Miśnią i Turyngią
Bibliografia
Zdrada J., (2014), Historia Polski 1795 - 1914, Warszawa: PWN.
Chwalba A., (2005), Historia Polski 1795 - 1918, Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Andrzej Wierzbicki A., (2014), Poczet historyków polskich. Historiografia polska doby podzaborowej, Poznań: Wydawnictwo Nauka i Innowacje.