Pustynie gorące i lodowe

Słowo pustynia najczęściej kojarzy się z rozległym piaszczystym obszarem w Afryce lub w Azji, na którym wiatr uformował wzgórza i pagórki wydmowe. Tymczasem termin ten ma znacznie szersze znaczenie. Oznacza bowiem obszar, na którym z różnych powodów, najczęściej niesprzyjających warunków klimatycznych, nie występuje zwarta pokrywa roślinna. Dlatego też geografowie wyróżniają nie tylko pustynie gorące, gdzie rozwój roślinności ogranicza niedobór wody, ale także pustynie lodowe, w obrębie których trwała pokrywa lodowa praktycznie uniemożliwia rozwój życia. W poznaniu tych jakże różnych pustyń pomoże Ci e‑materiał.

1. Pustynie gorące

Pustynia to obszar, na którym ze względu na niesprzyjające warunki klimatyczne roślinność jest bardzo uboga albo nie ma jej wcale. Wyróżniamy pustynie:

• gorące – powstałe na skutek bardzo małych opadów i dużego parowania,

• lodowe – powstałe na skutek ujemnej temperatury.

Na pustyniach gorących średnia roczna temperatura powietrza przekracza 20°C i wykazuje bardzo duże, sięgające kilkudziesięciu stopni wahania roczne, a przede wszystkim dobowe. Temperatura najchłodniejszego miesiąca wynosi od 10 do 20°C, natomiast najcieplejszego często przekracza 30‑35°C. To właśnie na pustyniach występują rekordowe temperatury powietrza, przekraczające niekiedy 60°C (np. na Pustyni Danakilskiej zanotowano temperaturę 67°C, a na Pustyni Lut 70,7°C). Przy powierzchni ziemi w ciągu dnia temperatura może być jeszcze wyższa i sięgać nawet 75°C. Nocą, gdy dopływ promieniowania słonecznego ustaje, temperatura powietrza gwałtownie spada do zaledwie kilku stopni. Wahania dobowe wynoszą więc kilkadziesiąt stopni (rekordowe, sięgające 45°C, zaobserwowano na obszarze zachodniej Sahary).

Opady występują nieregularnie, najczęściej lub wyłącznie w półroczu letnim. Ich roczna suma nie przekracza 200 mm, a w wielu miejscach utrzymuje się poniżej 50 mm. Zdarza się, że deszcz nie pada nawet przez kilka lat.

1

Polecenie 4

Przeanalizuj klimatogramy i określ cechy klimatu w regionach występowania pustyni gorącej na różnych kontynentach – wskaż podobieństwa i różnice.

Korzystając z opisów poniższych klimatogramów określ cechy klimatu w regionach występowania pustyni gorącej na różnych kontynentach – wskaż podobieństwa i różnice.

Klimatogramy

RBsXEcODJojgO

Klimatogram dla pustyni Atakama. Od listopada do lutego włącznie brak opadów. We wrześniu, październiku, kwietniu wynoszą około jeden milimetr. W marcu około trzy. W czerwcu około jedenaście. W pozostałych miesiącach około siedem. Temperatura w styczniu i lutym około dwadzieścia jeden stopni Celsjusza, następnie spada do około trzynastu w lipcu, po czym wzrasta do około dwudziestu jeden w grudniu.

RQerbabkEzhbU

Klimatogram dla pustyni Mojave w Kalifornii. Opady w styczniu około dwadzieścia milimetrów, w lutym około dwadzieścia cztery. Następnie spadają do kilku milimetrów od maja do września. Potem wzrastają do sześciu w październiku i listopadzie i szesnastu w grudniu. Temperatura wzrasta od około dziewięciu stopni Celsjusza w styczniu do około trzydziestu w lipcu, po czym spada do około ośmiu w grudniu.

R88ukkNMMPDDp

Klimatogram dla Tindouf na Saharze. Od kwietnia do lipca brak opadów, w sierpniu, wrześniu, listopadzie, styczniu, lutym około dwa milimetry. W lutym około pięć milimetrów, w grudniu cztery, w październiku około dziewięć. Temperatura wzrasta od około trzynastu stopni Celsjusza w styczniu do niespełna trzydziestu pięciu w lipcu i sierpniu, następnie spada do około trzynastu w grudniu.

R1auDYliQSaVl

Klimatogram dla pustyni Lut w Iranie. Od czerwca do września brak opadów. W październiku około dwa milimetry, potem wzrastają do około dwudziestu dziewięciu w lutym, po czym spadają do około pięciu w maju. Temperatura w styczniu około sześć stopni Celsjusza, wzrasta do dwudziestu dziewięciu w lipcu, spada do siedmiu w grudniu.

R1FEzbZIMZs7q

(Uzupełnij).

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Pokaż podpowiedź

Różnice pomiędzy pustyniami są widoczne głównie w intensywności opadów, temperaturze oraz okresie ich występowania.

Pokaż odpowiedź

Podobieństwa:

• występowanie dwóch pór – deszczowej i suchej,

• znaczny spadek temperatury w czasie pory deszczowej.

Różnice:

• na pustyni Mojave nie ma miesiąca bez opadów; na innych pustyniach występują miesiące bez opadów,

• Pustynia Lut w porównaniu do Sahary ma o wiele wyższe opady.

Wbrew powszechnym wyobrażeniom pustynia nie jest wyłącznie „morzem” piasku. Istnieją także pustynie pokryte żwirem lub litymi skałami i głazami. Na tej podstawie wyróżnia się pustynie:

• piaszczyste (erg) - np. Wielka Pustynia Wiktorii, Wielka Pustynia Piaszczysta, Ar‑Rub al‑Khali, Wielki Nefud i inne,

• skaliste, kamieniste (hamadahamadahamada) - np. część Sahary,

• żwirowe (serir, reg, gibber) - np. część Sahary, pustynia Simpsona i Gibsona w Australii.

Cechą charakterystyczną krajobrazu gorących pustyń piaszczystych są wydmy o różnych kształtach, usypywane przez stale wiejący wiatr (np. barchany, których ramiona są skierowane zgodnie z kierunkiem wiatru, wydmy paraboliczne i gwiaździste powstające na obszarach o zmiennych kierunkach wiatrów). Powierzchnia wydm jest pokryta drobnymi zmarszczkami (riplemarkamiriplemarkiriplemarkami). Kiedy gwałtowny wiatr porywa ziarna piasku, powstaje burza piaskowa.

Na pustyniach kamienistych występują formy skalne tworzące się wskutek niszczenia skał przez ziarna piasku niesione przez wiatr. Należą do nich np. grzyby skalne.

Na gorących pustyniach czasem raz w roku, czasem raz na kilka lat występują opady. Pustynne doliny szybko wypełnia woda. Na krótko powstają szerokie i kręte rzeki, a płynąca woda zmienia ukształtowanie terenu.

Za względu na niewielkie i nieregularne opady w krajobrazach pustynnych stałe rzeki są rzadkością. Z reguły woda płynie w korytach rzecznych tylko okresowo po opadach i zanika, niekiedy na długie lata w czasie długotrwałej suszy. Dlatego rzeki te nazywane są epizodycznymi. W krajobrazie widoczne są wtedy suche koryta nazywane w Afryce wadi lub uedy, a w Australii – creek.

Krajobrazy różnych typów pustyń

RLG0GrYxaUSan

Na zdjęciu otwarta, rozległa przestrzeń pełna płaskich kamieni i piasku. Niemal brak roślinności, gdzieniegdzie pojedyncze krzewy rosnące między kamieniami. Bezchmurne niebo.

R133tTOR4OWgD

Zdjęcie przedstawia pustynię na Płaskowyżu Al‑Hamada al‑Hamra, centralna Sahara. Na zdjęciu duże, okrągłe kamienie na piasku. Mają ciemnoszary kolor i najczęściej obłe kształty. Równy, rozległy teren. Niebieskie, bezchmurne niebo.

R1IQHS2OIoM9U

Na zdjęciu pustynia pełna niewielkich, szarych kamieni o średnicy około kilkudziesięciu centymetrów każdy. Płaski i rozległy teren, na drugim planie karawana wielbłądów, a w tle masywna, skalista góra. Brak roślinności.

R11NGVWQWfAuI

Na zdjęciu pustynia rozciągająca się na ogromnym, płaskim obszarze. Piasek ma kolor pomarańczowy. Leży na nim dużo niewielkich, szarych kamieni o nieregularnych kształtach.

RzYBfXzqaA9b3

Na zdjęciu znajduje się formacja skala o nieregularnym kształcie. Dookoła pustynia, płaski teren pokryty jasnym piaskiem. W tle masywne wzniesienia, brak roślinności. Na pierwszym planie dwie ogromne skały. Większa z nich jest szersza u góry i wąska na dole. Wygląda jak rzeźba. Obok niej skała o nieregularnym kształcie. Między nimi kilka mniejszych.

RVnHYpenXblVR

Na zdjęciu ogromne, ciągnące się po horyzont wydmy na pustyni piaszczystej. Brak roślinności, szare niebo.

RehQidycs9LFv

Na zdjęciu wydmy na pustyni piaszczystej, brak roślinności. Płaski i bardzo rozległy teren.

R163xRbsNu6B7

Na zdjęciu lotniczym przedstawiono wydmy na pustyni. Wydma na pierwszym planie jest większa od pozostałych. Ma kształt półksiężyca skierowanego końcami w lewą stronę, składa się z drobnego, jasnego piasku.

RmponUevKpKUo

Fotografia przedstawiająca zmarszczki na powierzchni wydm pustynnych. Mają podłużny kształt, lekko falują. W tle maszerujący ludzie, grzbiety pozostałych wydm. Bezchmurne niebo.

R12ioCypXNOys

Zdjęcie przedstawiające wydmy gwiaździste na pustyni. Są to wydmy piaszczyste intensywnie rdzawego koloru. Ich grzbiety układają się w różnych kierunkach, z daleka przypominają rozgwiazdy. Położone na rozległym, płaskim terenie.

RiLHV6SmrEGR4

Na zdjęciu piaszczysta droga, teren równinny. Z tyłu nadciąga ogromna chmura pyłu, zakrywa horyzont, ma wysokość kilkudziesięciu metrów. Powyżej chmury na niebie.

R7ET5SmJW6vbU

Na zdjęciu wadi. Niewielkie koryto rzeki z małą ilością wody. Po bokach dość strome brzegi, na których gdzieniegdzie rosną pojedyncze niewielkie drzewa. Jałowa, spękana ziemia.

R1NoKhkHurFkx

Na zdjęciu skalisty wąwóz o wysokości kilkudziesięciu metrów i niemal pionowych ścianach. Gołe, spękane skały, między nimi wyschnięte koryto rzeki, gdzieniegdzie porośnięte drobną roślinnością.

Dużą powierzchnię pustyń zajmują obszary pozbawione gleb, piaszczyste i kamieniste. Pustynne gleby charakteryzują się minimalną zawartością próchnicy. Na powierzchni gruntu powstają często wykwity solnewykwit solnywykwity solne o grubości od kilkunastu centymetrów do pół metra.

Suche powietrze, duże dobowe wahania temperatury powietrza i gleby, niedostatek wody, silne wiatry transportujące okruchy skalne – wszystkie te czynniki stwarzają niekorzystne warunki dla roślinności. Mała ilość opadów i bardzo wysoka temperatura powietrza powodują szybkie parowanie i przesuszenie gruntu do znacznej głębokości. Dlatego pustynie gorące są pozbawione zwartej roślinności, a liczba gatunków jest niewielka. Istnieją nawet, choć nieliczne, pustynie całkowicie jej pozbawione. W miejscach, gdzie susza trwa przez cały rok, a niekiedy kilka lat z rzędu pojawiają się tylko porosty, glony i sinice.

Pustynne obszary porastają pojedynczo lub kępami rośliny, które przystosowały się do środowiska pustynnego, np. wykształcają drobne łuskowate liście, żeby ograniczyć parowanie, magazynują wodę w liściach lub łodygach (np. agawy, aloesy, kaktusy, wilczomlecze) albo przez długi czas, kiedy brakuje wody pozostają w uśpieniu. Na przykład zmartwychwstanki, do których należy róża jerychońska, są zdolne przetrwać w warunkach skrajnej suszy. Zwijają wtedy gałązki, a w czasie opadu je rozwijają uwalniając nasiona. Inne rośliny mają też rozbudowane korzenie, dzięki którym mogą sięgać w głębsze warstwy gleby i szczeliny skalne. Nasiona niektórych gatunków roślin mogą przez dłuższy czas przetrwać w glebie, a po kolejnym opadzie bardzo szybko wykiełkować i zakwitnąć.

Na hamadachhamadahamadach Sahary występują kolczaste krzewy i porosty tworzące charakterystyczne poduszki. W piaszczystej części rosną trawy o długich, głęboko sięgających korzeniach. We wschodniej części Sahary pojawiają się rzadkie zarośla akacji, sykomor i tamaryszków. Na pustyniach Australii występują niekiedy kolczaste suchorośla. Z kolei znakiem szczególnym pustyń północnoamerykańskich są gigantyczne kaktusy saguaro. Natomiast na obszarach pustyń przyległych do oceanów w miejscach, gdzie w pobliżu lądu płyną zimne prądy morskie (np. pustynia Namib, Atakama) wytworzył się specyficzny typ roślinności rozwijającej się dzięki wykorzystaniu wody z mgieł, mżawki i rosy. Na pustyni występują także gatunki roślin przystosowanych do zasolonej gleby. Bujna roślinność występuje jedynie w oazach. Charakterystycznymi gatunkami są daktylowce, oliwki, figowce.

Flora pustyń gorących

R11qB286rqcdA

Zdjęcie przedstawia zbliżenie na ziemię pokrytą drobnymi kamykami, między którymi rosną małe kawałki jasnozielonego mchu.

RTB5nxhAP51NO

Na zdjęciu piaszczysta pustynia, na której gdzieniegdzie rosną niewielki kępy rzadkiej trawy. Piasek w kolorze ciemnopomarańczowym, rozległy i płaski teren, a na drugim planie wzniesienia w postaci wydm. Błękitne niebo z drobnymi chmurami.

RCwuFAgQvKguf

Na zdjęciu wysokie, wąskie i podłużne kaktusy. Osiągają kilka metrów wysokości, między nimi rosną małe krzewy. W tle pasmo górskie skąpo pokryte roślinnością.

R1OZIDHoGorKS

Na zdjęciu niskie drzewo o grubym pniu, z którego wyrastają proste, rozwidlające się gałęzie. Kora pokryta łuskami. Podłużne liście o kolczastym kształcie. Dookoła płaski teren pokryty suchymi krzewami, w tle podobne drzewa.

R1FPcrnIm3LuA

Na zdjęciu kolczasta roślina na pustyni. Przypomina gęsto rosnącego pionowego kaktusa, który rozgałęzia się jak krzew. Duże kolce, roślina jasnozielonego koloru. Dookoła spękany, suchy teren, jałowa gleba, pokryta gdzieniegdzie kamieniami. W tle pasmo górskie.

R1R3xFHhNB7kD

Na zdjęciu roślina na pustyni. Jej długie liście opadają na ziemię, na końcach zdają się być zwiędłe, kruszą się i mają szary kolor. Dookoła płaski teren pokryty piaskiem, w tle linia wzniesienia.

RpqEfjTKaezYP

Fotografia przedstawia zbliżenie na różnokolorowe kwiaty rosnące na płaskim terenie. Rośliny o wysokości około kilkunastu centymetrów, porastają piaszczystą glebę. Z oddali porośnięty nimi teren przybiera fioletowy kolor, na drugim planie wzniesienia.

Na pustyni żyje niewiele zwierząt, zwłaszcza ssaków. W tak trudnych warunkach mogą przetrwać tylko te, które przystosowały się do przetrwania suszy i bardzo wysokiej temperatury powietrza oraz małej ilości pokarmu. Wśród ssaków pustynnych liczne są gryzonie (szczuroskoczek, ryjoskoczek, góralka), torbacze (kanguroszczur), a także antylopy (oryks, adaks, dikdik), gazele (gazelka masajska), wielbłądy, fenki (lisy pustynne). Małe zwierzęta żyjące na pustyni wciągu dnia kryją się w norach, jamach i zagłębieniach skalnych lub zakopują się w piasku, gdzie panuje dużo niższa temperatura i większa wilgotność niż na powierzchni. Nocą, kiedy temperatura powietrza obniża się i pojawia się rosa, zjadają pokryte nią rośliny. Niektóre zwierzęta, np. wielbłądy i oryks arabski są fizjologicznie przystosowane do znoszenia wysokich temperatur – nie pocą się i w ten sposób nie tracą wody. Fenek chłodzi ciało dzięki dużym uszom.

Wiele gatunków obywa się całkowicie bez picia wody. Na przykład szczuroskoczek wodę niezbędną do życia w całości czerpie z pokarmu - zjada kaktusy, liście i owoce jukki i agawy oraz nasiona. Ilość wody uzyskanej z pokarmu jest wystarczająca do przeżycia, w efekcie nie musi w ogóle jej pić. Wielbłąd jest przykładem zwierzęcia wyjątkowo przystosowanego do życia w warunkach długotrwałej suszy. Posiada garb wypełniony tłuszczem, który jest źródłem wody powstającej w wyniku procesów zachodzących w organizmie. Może także wchłaniać parę wodną z wydychanego powietrza. W efekcie potrafi wytrzymać około 2 tygodni bez wody, ale kiedy jest spragniony wypija jednorazowo nawet do 120 litrów.

Pustynię zamieszkują liczne gady, w tym m.in. różne gatunki jaszczurek (agam, legwanów, waranów, gekonów, scynków) i węży. Dla nich również pokarm jest głównym źródłem wody, ale wykształciły także inne cechy pozwalające im przeżyć w tym środowisku. Na przykład gekon zlizuje długim językiem wodę, która skrapla się na jego głowie i oczach. Podobnie zachowuje się moloch straszliwy. Jego ciało pokryte jest charakterystycznymi kolcami, pomiędzy którymi na skórze biegną drobne kanaliki odprowadzające skroplona na ciele wodę bezpośrednio do pyska. Dodatkowo rogowe łuski skutecznie chronią te zwierzęta przed utratą wody. Na pustyni występuje także wiele gatunków owadów, np. mrówki, chrząszcze, skorpiony, termity. Chitynowe pancerze chronią je przed utratą wody.

Środowisko pustyni gorącej nie jest sprzyjające dla ptaków. Mogą się one jednak przemieszczać na obszary o większej dostępności pożywienia i wody, dlatego żyją raczej na obszarze półpustyń. Spotkać tam można m.in. stepówkę, białorzytkę, kuropatewkę i skowronika. Najbardziej suche tereny pustynne zamieszkują sępy.

Fauna pustyń gorących

R1A5SSg785nIO

Na zdjęciu zwierzęta przypominające antylopy. Mają lekko poskręcane, długie i grube poroże. Posiadają jasną sierść, na nogach o barwie zbliżonej do białej, wyżej jasnoszarą, a na głowie jasnobrązową.

RNVbGRJVX1nUK

Fotografia przedstawiająca oryksa arabskiego. Zwierzę o białym umaszczeniu tułowia, nogi ciemnobrązowe. Bardzo długie, prążkowane brązowe poroże.

RFXN1IXAOgtQQ

Na zdjęciu zwierzę o wysokości około metra. Ma krótkie, czarne poroże o ostrych końcach i prążkowanej fakturze. Brązowa, krótka sierść i maleńki ogon.

RifnHu5xUOndw

Na zdjęciu dwa wielbłądy jednogarbne chodzące po skalistej pustyni. Jeden z nich szuka źdźbeł trawy, która gdzieniegdzie wyrasta rzadkimi kępkami.

R1DHlTadI3erW

Na zdjęciu drobne zwierzę nieco przypominające lisa. Ma jasnokremową sierść. Ma ogromne uszy, większe od jego głowy i duże czarne oczy.

RV1QE0ntwfcoI

Na fotografii mała jaszczurka, pokryta kolcami z uniesionym wysoko ogonem. Długość ciała to około kilkanaście centymetrów. Na żółtozielonym grzbiecie brunatne i jasnoczerwone podłużne plamy.

R1OilanxBLaF1

Na zdjęciu bardzo małe zwierzę przypominające jaszczurkę. Jego skóra sprawia wrażenie przezroczystej, zabarwienie jasnoróżowe, a na brzuchu i wokół dużych czarnych oczu w kolorze żółtozielonym.

RVRANzWMaAtne

Na zdjęciu zwierzę przypominające mysz. Ma brązową sierść, małe czarne oczy, niewielkie uszy i długi ogon.

RkUQWWk8J6oPV

Na zdjęciu zwierzę przypominające mysz. Ma pomarańczowe umaszczenie, dookoła dużych czarnych oczu sierść przybiera jasnokremowy odcień. Zwierzę ma bardzo długi ogon zakończony kitką sierści. Nogi krótkie o bardzo długich łapach.

R1Z0fVGBvoWSf

Na zdjęciu cztery duże ptaki stojące na ziemi. Mają ciemne pióra na skrzydłach i jasną, nieopierzoną głowę. Ich dzioby są bardzo duże, masywne, grube i zakrzywione.

R1MM2zWsc5qa3

Zdjęcie przedstawia skorpiona. Ma brązowy pancerz. Z przodu dwie długie odnogi zakończone szczypcami. Na końcu ogona jest kolec skierowany w kierunku tułowia.

1.1. Życie mieszkańców strefy pustyń gorących

Do trudnych warunków pustynnych przystosowali się także ludzie, choć gęstość zaludnienia jest tu bardzo mała (około jednej osoby na km²). Niektóre rejony są wręcz bezludne. Prześledźmy, jak wygląda życie mieszkańców pustyni na przykładzie Sahary.

Mieszkańcy Sahary żyją głównie w oazach powstających tam, gdzie wody podziemne znajdują się płytko pod powierzchnią gruntu. Budują tam domy, głównie z kamienia i gliny. Łatwy dostęp do wód podziemnych lub jezior umożliwia im nawadnianie pól i uprawę roślin. W dużych oazach uprawiają daktylowce (palmy daktylowe), oliwki, figowce, owoce cytrusowe, zboża (pszenica i jęczmień) oraz wiele innych roślin użytkowych (np. bób, maniok, kawę, kokosy, bawełnę i in.).

R14l3ZVXaLrmY

Film nawiązujący do treści materiału

Film nawiązujący do treści materiału

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R14l3ZVXaLrmY

Film nawiązujący do treści materiału

Część mieszkańców Sahary prowadzi jednak tradycyjny, koczowniczy tryb życia. Są nimi Beduini, których nazwa pochodzi od arabskiego słowa „badawī” oznaczającego mieszkańca pustyni. Beduini zajmują się hodowlą wielbłądów, owiec i kóz, które wykorzystują do produkcji mięsa, produktów mlecznych i wełny. Beduini są koczownikami, w odróżnieniu od fellahów – arabskiej osiadłej ludności rolniczej. Nie wznoszą stałych osad, ale przemieszczają się na duże odległości, przemierzając obszary pustynne i półpustynne Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu. Trasy ich wędrówek wyznacza dostępność pokarmu i wody dla hodowanych zwierząt. Prowadzą również handel wymienny z mieszkańcami oaz. Zajmują się transportem towarów przez pustynię, wykorzystując juczne zwierzęta, konie lub wielbłądy. Pustynię przemierzają w karawanach.

Ciekawostka

Beduini mieszkają w namiotach pokrytych skórą kóz, owiec i wielbłądów lub słomianymi matami. Dzielą się one na strefę kobiecą, do której mężczyznom jest wstęp wzbroniony i strefę męską, która jest przestrzenią w rodzaju salonu, miejscem spożywania kawy, herbaty, posiłków i prowadzenia rozmów. Beduini posługują się dialektem języka arabskiego. Nie mają dokumentów, nie prowadzą ewidencji urodzin ani zgonów, a małżeństwa zawierają w ramach własnego plemienia, żeby zachować swoją odrębność.

W ich tradycji wyjątkowe znaczenie mają: wolność, odwaga, gościnność, lojalność wobec rodziny i duma z pochodzenia. Ważne miejsce w kulturze Beduinów zajmują wielbłądy uważane za „dar od Boga”. Zgodnie z tradycją, podczas uroczystych okazji, takich jak wesela czy święta religijne organizowane są wyścigi wielbłądów.

Ubrania Beduinów są proste. Mężczyźni noszą długie koszule (tawb), płaszcze (abaja) oraz przypominające turban nakrycia głowy (kūfīya). Kobiety zakładają czarną, haftowaną abaję i chustę. W plemieniu Tuaregów kobiety nie zasłaniają twarzy, wzorem innych społeczeństw arabskich. Tradycyjnie robią to mężczyźni korzystając z tkaniny połączonej z turbanem. Zasłona zwykle zakrywa twarz z wyjątkiem oczu i czubka nosa. Zakrywanie twarzy przez mężczyzn wywodzi się z przekonania, że takie działanie odstrasza złe duchy oraz daje ochronę przed pustynnym piaskiem.

Ra2eM8mOzuIRk

Na zdjęciu dwaj mężczyźni prowadzą kilka wielbłądów przez pustynię. Wielbłądy obładowane są pakunkami, które umieszczone są na ich garbach. Mężczyźni ubrani w ubrania zakrywające całe ciało, na głowach noszą chusty.

Podstawowymi składnikami diety Beduinów są produkty mleczne, np. kozie i wielbłądzie mleko oraz gęsty jogurt. Często spożywaną potrawą są podpłomyki z mąki pszennej łamane na małe kawałki i podawane z sosem mięsnym. Podstawą kuchni jest także kasza jaglana gotowana z wodą na papkę i spożywana z mlekiem lub ciężkim sosem. Popularny zwłaszcza w czasie świąt napój jest przygotowywany z prosa, koziego sera, daktyli, mleka i cukru. Przede wszystkim pije się jednak herbatę z dużą ilością cukru.

Wędrowny tryb życia Beduinów powoli zmienia się na coraz bardziej osiadły, bowiem hodowla zwierząt nie zapewnia im wystarczających środków do życia. Obecnie szacuje się, że jedynie 1–2% Beduinów prowadzi koczowniczy tryb życia. Znaczna ich liczba osiadła w rozwijających się miastach, gdzie znaleźli zatrudnienie w przemyśle lub usługach, zwłaszcza turystycznych. Zajmują się prowadzeniem wycieczek po pustyni, pracują jako przewoźnicy na trasach dawnych karawan. Są też zatrudniani na plantacjach daktylowców.

Beduini

Rdl7BAfVtZDO6

Fotografia przedstawiająca czarne namioty rozłożone na pustyni. Przed nimi pojedyncze przedmioty, takie jak wiadra czy kosze. Dookoła rozległy, pustynny, płaski teren, brak roślinności.

RHVMTjhNcqMvl

Zdjęcie przedstawia wnętrze namiotu. Okryte jest kolorowym materiałem. Na środku palenisko. Obok taca z jedzeniem. Mężczyzna poprawia palenisko, obok na talerzach i tacy przygotowane jedzenie do przyrządzenia. Wokół paleniska rozłożone dywany.

RLTAHraZQ72fW

Na zdjęciu kilka wielbłądów, osiołków i kóz zgromadzonych wokół okrągłych, betonowych paśników. W tle masywne pasmo górskie, a przed nim linia drzew.

R18vWbogq9v1s

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w tradycyjnym stroju Beduina. Jego szata jest czarna, długa chusta zakrywa również prawie całkowicie głowę. Na stopach sandały.

R1H7iXcgh4aXl

Zdjęcie przedstawia kobietę w tradycyjnym stroju. Jest okryta czarnym materiałem, który zakrywa całe ciało poza twarzą.

R1efrcABpXbtD

Zdjęcie przedstawia mężczyznę sprzedającego wyroby rękodzielnicze. Mężczyzna siedzi na kamieniu. Ma długie spodnie i koszulę, a dookoła głowy zawiniętą chustę, która odsłania tylko twarz. Przed nim na kocu rozłożone są drobne gadżety, koraliki i czapki. Na drugim planie masywne kamienie.

R11umrA6ZX1bg

Na zdjęciu dwaj mężczyźni prowadzą sześć wielbłądów przez pustynię. Zwierzęta na garbach mają załadowane pakunki. Dookoła piaszczysta pustynia, wydmy.

R1QSon7OYEevS

Na zdjęciu kobieta w czarnym stroju i chuście zakrywającej głowę, obok mały chłopiec siedzący na ośle. Przed nimi kilkanaście owiec, a dookoła piaszczysty teren. W tle piaszczyste wzniesienie. Gdzieniegdzie pojedyncze kępki trawy.

R1P9eGz2z8Hhi

Na zdjęciu kilku mężczyzn jedzie na wielbłądach. Za nimi oddzielony barierkami tłum kibiców. Mężczyźni chustach zakrywających głowy.

2. Pustynia lodowa

2.1. Krajobraz pustyń lodowych

Pustynie lodowe leżą w strefie podbiegunowej i obejmują przeważające obszary północnych wysp i archipelagów w Arktyce oraz prawie całą Antarktydę. Do pustyni lodowej zaliczają się m.in.: północna część Archipelagu Arktycznego, Grenlandia (bez południowej części), północna część Svalbardu, Ziemia Franciszka Józefa i Ziemia Północna. Na półkuli południowej w strefie tej leży niemal cała Antarktyda, oprócz zachodniej części Ziemi Grahama. Największe pustynie lodowe powstały na Grenlandii i na Antarktydzie.

Przez cały rok na pustyniach lodowych utrzymuje się ujemna temperatura powietrza (od -20 do -50Indeks górny o^oC) i wieje bardzo silny wiatr. Tylko na wybrzeżach najniższa zanotowana temperatura wyniosła -89,2°C (1983 rok) na stacji polarnej Wostok na Antarktydzie. Roczna suma opadów występujących niemal wyłącznie w postaci śniegu jest mała i wynosi poniżej 250 mm. Występują tam dni i noce polarne. W czasie dnia polarnego Słońce nie zachodzi dobę lub dłużej, a w czasie nocy polarnej - nie wschodzi dobę lub dłużej. Na biegunach dzień polarny i noc polarna trwają po pół roku.

Lodowce i lądolody pokrywają cały obszar pustyni lodowej, chociaż wraz z postępującym ociepleniem klimatu ich powierzchnia zaczyna się kurczyć z roku na rok. Na Antarktydzie mają grubość ponad 4 km, na Grenlandii 3 km. Formy rzeźby powierzchni ziemi, góry, doliny czy kotliny są ukryte pod lądolodem, natomiast krajobraz centralnej części pustyni lodowej jest rozległą białą równiną. Górskie szczyty wyłaniają się ponad powierzchnię lodu tylko na jego obrzeżach, zwłaszcza zachodnich, gdzie ma on mniejszą grubość. Tam właśnie w Górach Ellswortha w Antarktydzie Zachodniej leży najwyższy masyw górski Antarktydy – Masyw Vinsona o wysokości 4892 m n.p.m.

R1aKigVsE4i1q

Grafika przedstawia lądolód Antarktydy. Przedstawia z profilu przekrój kontynentu. W dolnej części szarym kolorem naniesiono ląd Antarktydy, jego górną granicę oznaczono poziomą przerywaną linią i podpisano jako poziom morza. Na lądzie znajduje się ogromna masa lądolodu o grubości kilku kilometrów. Ma półokrągły kształt, jej wysokość zwiększa się w środkowej części kontynentu. W lewym górnym rogu odcinki wyznaczające wysokość nad poziomem morza i odległość, odpowiednio trzy i tysiąc kilometrów. W jednej trzeciej szerokości u góry lądolodu oznaczono biegun południowy, a tuż za połową jej najwyższy punkt, opisany jako „kopuła A” na wysokości 4091 metrów nad poziomem morza.

Krajobraz Antarktydy

RdNKgJ3Offg0c

Fotografia lotnicza przedstawiająca masywne wzniesienie o stromych stokach pośród równiny lądolodu. W większości ośnieżone, dookoła lodowa pustynia. Błękitne, bezchmurne niebo.

RhnuPstuiFvuw

Fotografia przedstawiająca pasmo górskie o kamienistych szczytach pokrytych śniegiem. Przed nim zaśnieżony teren. Błękitne niebo.

RnJ84QVKqyRTR

Fotografia przedstawia połacie śniegu z nielicznymi wzniesieniami. Monotonny krajobraz. Płaski teren pokryty śniegiem. Błękitne i bezchmurne niebo.

Na obszarze pustyni lodowej brak jest rzek, natomiast co ciekawe znajdują się tam jeziora. Na Antarktydzie są one przykryte liczącą kilka tysięcy metrów warstwą lodu. Jest ich blisko 400. Najgłębsze osiągają ponad 900 m. Jeziora występują też na powierzchni. Największym jest Jezioro Beaver położone na skraju Lodowca Szelfowego Amery'ego.

Rwb91YfM83nei

Fotografia przedstawiająca oblodzone jezioro w dolinie między górami. Wzniesienia w kolorze brązowym, w górnych partiach pokryte śniegiem. Ich stoki są bardzo strome, niemal pionowe.

W tych skrajnie trudnych warunkach środowiska są w stanie przetrwać tylko organizmy przystosowane do zimna. Na powierzchni lodu nie występują żadne rośliny. Pojawiają się one jedynie na wolnych od lodu wybrzeżach. W strefie brzegowej lądolodu bytują jedynie najprostsze glony, a na skałach porosty i mchy. Oprócz nich występują także bakterie, grzyby i inne.

Rg6kYNNR29K5n

Na zdjęciu intensywnie pomarańczowe porosty na dużym, szarym kamieniu.

Gatunki zwierząt zamieszkujących pustynie lodową, jej obrzeża oraz wody otaczających oceanów różnią się. Na półkuli północnej, w Arktyce, żyje m.in. największy ssak tego regionu – niedźwiedź polarny, który przebywa w wodzie i na lądzie – oraz mors. W wodach oceanicznych występują: narwal, białucha, foka grenlandzka, nerpa. Nadmorskie, niepokryte lodem skały zamieszkuje maskonur i nurzyk. Gatunków tych nie spotkamy na półkuli południowej – w Antarktyce, której mieszkańcami są m.in.: foka Weddela, lampart morski, petrel śnieżny, pingwiny Adeli i cesarski. Te ostatnie przemieszczają się wgłąb lądu na czas składania jaj i wychowywania potomstwa.

Fauna pustyń lodowych półkuli północnej

R1HIZKbk9YL5j

Na zdjęciu biały niedźwiedź przeskakujący po krach na wodzie. Ma grube futro w jasnokremowym kolorze. Jest duży i silny.

RIMlQ5iFWRGZg

Na fotografii mors. Zwierzę przypominające fokę, jest ciemnobrązowego koloru. Ma grubą, spękaną, ciemnobrązową skórę. Z przodu pyska ma wystające ogromne, białe kły. Wokół śnieg, kry, a po lewej zbiornik wodny.

RV6RmivppSCQZ

Na zdjęciu foka grenlandzka. Niewielka, biała foka leżąca na brzegu. Jest krępa i silna, ma skórę w ciemnokremowym kolorze, gdzieniegdzie z czarnymi plamkami. Duże, czarne oczy.

RtQBz6bKv7Uod

Na zdjęciu dwa wieloryby o długości kilku metrów pływające w wodzie. Są zwartej, krępej budowy. Mają gładką, szarą skórę. Z tyłu duży ogon, po bokach wyraźne płetwy.

R1FToSHeEb0qw

Na zdjęciu biało‑czarny ptak. Ma pomarańczowe nogi z płozami, masywny dziób, zakończony pionowymi paskami również pomarańczowej barwy. Grzbiet i górna część głowy w kolorze czarnym, dookoła oczu i na brzuchu upierzenie białe.

RkcI43a6T1Q2U

Na zdjęciu trzy czarno‑białe ptaki na skałach. Mają czarne dzioby, grzbiety, skrzydła i nogi. Brzuch w kolorze białym.

Fauna pustyń lodowych - półkula południowa

RsRKFnZ4kkiqS

Zdjęcie foki leżącej na brzegu między kamieniami. Jest masywna, o dużej wadze. Ma kolor czarny, jej skóra posiada lekki połysk. Na brzuchu i w okolicy gardła kremowe, podłużne plamki.

R197HcGvntxYn

Na zdjęciu lampart morski leżący na krze. Masywny, przypominający nieco fokę. Ma rozwarty pysk z dużymi, ostrymi zębami.

R1XxyTmkIIa3g

Na zdjęciu niewielki, biały ptak przypominający gołębia. Jest ukryty w szczelinie skał. Obok niego małe, szare pisklę.

Rdpat8Eh43qPv

Na zdjęciu kilka czarno‑białych pingwinów na lodowym brzegu. Mają białe grzbiety, pozostała część ciała czarna. Jeden z nich stoi na niewielkiej zaspie. W tle ciemnoszare morze.

R17N3ICfuS40w

Zdjęcie dziesiątek pingwinów cesarskich przebywających na zaśnieżonym, płaskim terenie. Wśród nich także młode, które wokół głowy nie posiadają jeszcze żółto‑pomarańczowego upierzenia.

2.2. Zagrożenia środowiska pustyń lodowych

Głównym zagrożeniem środowiska i krajobrazu pokryw lodowych Arktyki i Antarktyki są zmiany klimatu. Prowadzone badania i pomiary jednoznacznie potwierdzają regularny i znaczący spadek zasięgu pokrywy lodowej Arktyki. Uwagę zwraca też coraz szybsze tempo tego procesu. Lądolód Antarktydy jest zagrożony w mniejszym stopniu, ale i tam występują niepokojące zmiany. Wyraźnie ociepla się obszar Półwyspu Antarktycznego. W 2002 rozpadł się leżący tam lodowiec Larsena, który był stabilny przez 12 000 lat. Wraz z ociepleniem klimatu i topnieniem pokrywy lodowej łatwiejszy dostęp niedostępnych dziś terenów uzyskają ludzie. W przyszłości może więc dojść do zasiedlania tych obszarów i ich zagospodarowania.

W Arktyce znajdują się bogate złoża surowców naturalnych, przede wszystkim: węgla kamiennego, ropy naftowej, gazu ziemnego i rud metali – żelaza, niklu, miedzi, cyny, złota i wielu innych, których eksploatacją są zainteresowane państwa uprzemysłowione. Dotychczas trudne warunki środowiska były barierą ich intensywnej eksploatacji. Jednak w miarę zanikania pokrywy lodowej ingerencja człowieka na tym obszarze z pewnością się zwiększy, a to stworzy zagrożenie dla środowiska przyrodniczego i krajobrazu.

RyBhXRxFCdzoe

Zdjęcie lotnicze zaśnieżonego terenu, w niektórych miejscach wystają wysokie szczyty. Po lewej stronie skrzydło oraz dwa silniki samolotu.

2.3. Życie mieszkańców strefy pustyń lodowych

Pustynie lodowe są terenami niemal bezludnymi. Na Antarktydzie w obszarze pustyni lodowej ludzie przebywają jedynie w stacjach badawczych założonych przez różne państwa. Obecnie istnieje 40 całorocznych i 41 stacji czynnych tylko latem. Na Wyspie Króla Jerzego od roku 1977 mieści się Polska Stacja Antarktyczna im. Henryka Arctowskiego.

RzE6N6Ttiwfbj

Na zdjęciu kompleks niskich budynków przy brzegu zbiornika wodnego. Teren pofałdowany, żwirowy, skąpa roślinność trawiasta, w zagłębieniach woda. W tle na drugim brzegu ośnieżone góry.

W Arktyce ludzie zamieszkują przede wszystkim na obszarach niepokrytych lodem, przede wszystkim w strefie tundry. Ich warunki życia i zwyczaje zostały opisane w e‑materiale „Tajga i tundra”. Na pokrytych trwałą pokrywą lodową wewnętrznych częściach wysp nie ma stałych mieszkańców. Ludzie przebywają tam tylko w pewnych okresach. Ma to związek z funkcjonowaniem placówek wojskowych i stacji badawczych. Jedna z nich (amerykańska, całoroczna stacja badawcza Summit Camp) mieści się w centralnej części grenlandzkiego lądolodu. Obsługiwana jest przez ok. 30 naukowców.

R1XyMVXL6pn86

Na zdjęciu niewielki budynek składający się z kontenerów z antenami satelitarnymi na dachu i ścianach. Konstrukcja umieszczona na kilkumetrowych metalowych słupach, wejście po schodach. Wokół puste, rozległe, śnieżne przestrzenie.

Podsumowanie

Słownik

Ćwiczenia

1

Ćwiczenie 7

Zdjęcie przedstawia krajobraz pewnej pustyni gorącej. Określ, jaka to pustynia. Odpowiedź uzasadnij.

Ry81QLhHIrINM

Ilustracja

Opisz, jaka roślinność jest typowa dla obszarów pustyni gorącej.

R1JlyGUmVJHzA

(Uzupełnij).

Wskazówki i klucze odpowiedzi

Pokaż podpowiedź

Zwróć uwagę na roślinność.

Pokaż odpowiedź

Zdjęcie przedstawia krajobraz pustyni Sonora. Pustynia jest miejscem występowania kaktusów saguaro (karnegia olbrzymia).

Bibliografia

Makowski J., (2010), Geografia fizyczna świata, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Notatnik