Quattrocento w malarstwie włoskim – dekoracyjny Botticelli
Ważne daty
1445‑1510 – lata życia Sandro Botticellego
ok. 1462- 1467 – nauka malarstwa u Fra Filippo Lippiego
1467 – przybycie do pracowni Verocchia
1470 – otwarcie własnej pracowni
1472 – członkostwo florenckiego cechu malarzy
1481 – wyjazd do Rzymu
1481–1482 – wykonanie fresków w Kaplicy Sykstyńskiej (Młodość Mojżesza, Ukaranie Koraha, Kuszenie Chrystusa)
1483 – dekoracja willi Wawrzyńca Wspaniałego
ok. 1480‑1500 – wykonanie ilustracji do Boskiej komedii Dantego
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych, środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:
4. prawidłowo sytuuje w czasie i w przestrzeni geograficznej poszczególne epoki, style, kierunki i tendencje w sztuce;
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
10. określa funkcję dzieła i wskazuje jej wpływ na kształt dzieła;
12. wskazuje w dziele sztuki symbol i alegorię, potrafi wytłumaczyć ich znaczenie;
13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:
c) w malarstwie i grafice: kompozycji, koloru, sposobów ukazania iluzji przestrzeni, kształtowania formy przez światło, w dziełach figuratywnych stopnia oddania rzeczywistości lub jej deformacji;
14. wskazuje środki stylistyczne i środki ekspresji, które identyfikują analizowane dzieło z odpowiednim stylem, środowiskiem artystycznym lub autorem;
15. rozpoznaje w dziele sztuki temat i wskazuje jego źródło ikonograficzne;
17. analizuje dzieła pod względem ikonograficznym, z wykorzystaniem słowników symboli;
3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
5. wymienia podstawowe gatunki w dziełach sztuk plastycznych, m.in. portret (w tym autoportret, portret psychologiczny i oficjalny), pejzaż (w tym: weduta, marina, pejzaż ze sztafażem), sceny: rodzajowa, religijna, mitologiczna, historyczna (w tym batalistyczna), martwa natura, akt;
7. rozróżnia podstawowe motywy ikonograficzne;
8. wymienia różne funkcje dzieł sztuki, takie jak: sakralna, sepulkralna, estetyczna i dekoracyjna, dydaktyczna, ekspresywna, użytkowa, reprezentacyjna, kommemoratywna, propagandowa, kompensacyjna, mieszkalna i rezydencjonalna, obronna, magiczna;
9. identyfikuje najbardziej reprezentatywne i najsłynniejsze dzieła na podstawie charakterystycznych środków warsztatowych i formalnych oraz przyporządkowuje je właściwym autorom;
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
1. wymienia najistotniejszych twórców dla danego stylu lub kierunku w sztuce;
3. sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku, a w przypadku twórców sztuki nowoczesnej i współczesnej – z dokładnością do połowy wieku) oraz we właściwym środowisku artystycznym;
4. łączy wybrane dzieła z ich autorami na podstawie charakterystycznych środków formalnych;
5. na podstawie przedłożonych do analizy przykładów dzieł formułuje ogólne cechy twórczości następujących twórców: Fidiasz, Poliklet, Praksyteles, Giotto, Jan van Eyck, Hieronim Bosch, Masaccio, Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Andrea Mantegna, Piero della Francesca, Rafael Santi, Giorgione, Tycjan, Jacopo Tintoretto, Pieter Bruegel Starszy, Albrecht Dürer, Hans Holbein Młodszy, Donatello, Filippo Brunelleschi, Andrea Palladio, El Greco, Caravaggio, Gianlorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Velázquez, Bartolomé Esteban Murillo, Georges de la Tour, Nicolas Poussin, Claude Lorrain, Peter Rubens, Anton van Dyck, Frans Hals, Rembrandt van Rijn, Jan Vermeer van Delft, Antoine Watteau, Jacques Louis David, Jean Auguste Dominique Ingres, Antonio Canova, Berthel Thorvaldsen, Francisco Goya, Eugène Delacroix, Caspar David Friedrich, William Turner, John Constable, Gustave Courbet, Jean François Millet, Eduard Manet, Claude Monet, Edgar Degas, August Renoir, Georges Seurat, Vincent van Gogh, Paul Gauguin, Paul Cézanne, Henri de Toulouse‑Lautrec, August Rodin, Gustaw Klimt, Alfons Mucha, Antonio Gaudí, Edward Munch, Henri Matisse, Pablo Picasso, Umberto Boccioni, Wasyl Kandinsky, Piet Mondrian, Kazimierz Malewicz, Marcel Duchamp, Giorgio de Chirico, Salvador Dalí, René Magritte, Marc Chagall, Amadeo Modigliani, Jackson Pollock, Andy Warhol, Roy Lichtenstein, Claes Oldenburg, Francis Bacon, Yves Klein, Niki de Saint Phalle, Christo, Duane Hanson, Victor Vasarelly, Alberto Giacometti, Constantin Brançusi, Henry Moore, Le Corbusier, Frank Lloyd Wright, oraz artystów polskich i działających w Polsce (m.in. takich jak: Wit Stwosz, Bartłomiej Berrecci, Tylman z Gameren, Dominik Merlini, Bernardo Belotto, Marceli Bacciarelli, Piotr Aigner, Piotr Michałowski, Artur Grottger, Henryk Rodakowski, Jan Matejko, Józef Chełmoński, Maksymilian i Aleksander Gierymscy, Józef Brandt, Olga Boznańska, Józef Pankiewicz, Władysław Podkowiński, Jan Stanisławski, Leon Wyczółkowski, Henryk Siemiradzki, Xawery Dunikowski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Jacek Malczewski, Witold Wojtkiewicz, Witkacy, Leon Chwistek i inni przedstawiciele grupy formistów, przedstawiciele grupy Rytm, kapistów i grupy „a.r.”, Tadeusz Makowski, Andrzej Wróblewski, Tadeusz Kantor, Jerzy Nowosielski, Alina Szapocznikow, Władysław Hasior, Roman Opałka, Magdalena Abakanowicz);
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;
6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
2. zna najistotniejszych fundatorów, mecenasów i marszandów, na których zlecenie powstawały wybitne dzieła sztuki;
3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje;
4. łączy dzieło z fundatorem, mecenasem lub marszandem, dla którego powstało.
charakteryzować cechy twórczości Botticellego;
określać wpływ mecenatu artystycznego;
rozpoznawać postacie mitologiczne z obrazów malarza;
opisywać treści dzieł artysty;
dokonywać analizy formalnej obrazów;
wiązać dzieła z miejscami, w których się znajdują.
Tematy religijne w twórczości Botticellego
Sandro di Mariano Filipepi odziedziczył przydomek Botticelli, czyli beczułka po starszym, grubym bracie, u którego mieszkał. Pierwszy biograf malarza, Giorgio Vasari uważa, że jego nauczycielem malarstwa był zakonnik Fra Filippo Lippi. Wczesne prace Botticellego charakteryzuje podobny sposób modelowania ciała i rozwiązania kompozycyjne zapożyczone od nauczyciela. Na związki z twórczością Andrea Verocchia wskazuje rzeźbiarski charakter linii w dziełach malarza i duża ilość elementów dekoracyjnych.
Styl Botticellego, wykształcony ok. 1465–1470 pod wpływem Lippiego, Pollaiouola i Verrocchia, charakteryzują: intensywność i czystość barw, na ogół jasna kolorystyka, sprawność w oddaniu perspektywy, wyrafinowanie i precyzja rysunku, dekoracyjna i ekspresyjnie splątana płynność linii; dominacja linearności nad miękkim światłocieniem, zdyscyplinowana i wyważona kompozycja.
Źródło: https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Botticelli‑Sandro;3879956.html (dostęp z dnia 31.03.2018)
Do pierwszych samodzielnych prac artysty zalicza się cykl Madonn. Madonna z Dzieciątkiem i dwoma aniołami przypomina styl Fra Filippo Lippiiego. Botticelli w podobny sposób modeluje ciała, natomiast linia przypomina dzieła Verrocchia.
W Muzeum Narodowym w Warszawie znajduje się tondotondo Madonna z Dzieciątkiem, Św. Janem i aniołem, temat popularny w sztuce renesansu włoskiego i wielokrotnie powtarzany przez Botticellego.
W chronologii oeuvre Botticellego należy umieścić go obok maryjnych tondtond z lat osiemdziesiątych XV wieku. Owa seria obrazów różnorodnych ikonograficznie, ale przedstawiająca zawsze Madonny wkomponowane w koło malowana w drugiej połowie lat siedemdziesiątych i w następnym dziesięcioleciu jest źródłem sławy Botticellego jako „madonniere”. Postacie Madonny i Aniołów, doskonale wkomponowane w kolisty kształt, uosabiają renesansową harmonię, sam okrąg zaś sugeruje boską doskonałość przedstawianej rzeczywistości. Maria Skubiszewska słusznie zwróciła uwagę na istotę niezwykłości warszawskiego obrazu, którą stanowi odrębne na tle epoki ujęcie tematu apokryficznego spotkania Dzieciątka z małym św. Janem. Motywy wiąże nie tyle narracja co treści o charakterze dewocyjnym i doktrynalnym. Autor naszego obrazu ze swobodą wplótł czteroosobową grupę w małą przestrzeń. Madonnie z Dzieciątkiem towarzyszy młodzieńczy św. Jan z krzyżem i Anioł z otwartą księgą. Obecność świętego Jana wskazującego na Dzieciątko stanowi zapowiedź męczeńskiej śmierci Zbawiciela. Tę doktrynalną wymowę dzieła zdaje się potwierdzać smutek w pięknej twarzy Madonny, ciche rozmarzenie i zaduma Dzieciątka, wychylającego się wprzód w geście błogosławieństwa. Tej interpretacji obrazu dopełnia obecność otwartej księgi trzymanej przez anioła i zamkniętej, oprawnej w białą skórę i owiniętej z czcią w materię. Tom Starego Testamentu jest otwarty, kartkowany przez anioła, jakby w poszukiwaniu proroctwa o Odkupieniu ludzkości. Nowy Testament, opisujący świat po przyjściu Chrystusa jest jeszcze zamknięty, Słowo czeka na wypełnienie. Symbolika Maryjna obrazu zachęca do kontemplacji uczestnictwa Matki Bożej w dziejach Odkupienia. Krzaki róż, prześwietlane bladym, świeżym światłem symbolizują czystość Marii, a otwierająca się na niebo brama - Jej dziewictwo. Róże (plantatio rose, Syr.24,14) i brama (porta coeli, Rdz. 28,17; Ps. 77,23‑24) to znane i spopularyzowane dzięki litanii loretańskiej emblematy Marii. Najszlachetniejszy błękit sukni Madonny, naturalna ultramaryna, pigment uzyskiwany z utarcia półszlachetnego kamienia lapis lazuli, symbolizuje niebiańską godność Marii. Czerwona suknia oznacza purpurę Jej królewskiego majestatu.
Źródło: http://cyfrowe.mnw.art.pl/dmuseion/docmetadata‑print?id=18848 (dostęp z dnia 31.03.2018)

W 1470 roku Sandro Botticelli otrzymał zlecenie na wykonanie obrazu Alegoria Siły, który jest pierwszą udokumentowaną pracą artysty. Od 1472 roku malarz prowadził pracownię. W latach 70. XV wieku powstało wiele obrazów Madonny z Dzieciątkiem. Z tego okresu pochodzi także obraz Powrót Judyty z obozu nieprzyjaciela do Betulii.
Po 1478 roku rozpoczyna się najważniejszy okres jego życia. Dzięki Medyceuszom Botticelli uczestniczy w spotkaniach z filozofami i poetami. Później będzie czerpał z nich inspirację do swoich dzieł. W roku 1481 papież Sykstus IV powierza mu wykonanie trzech fresków dla Kaplicy Sykstyńskiej. Malarz stworzył tam m.in. fresk Epizody z życia Chrystusa, który zobrazowuje m.in. trzy próby kuszenia Jezusa przez Szatana.
Wielkie dzieła o tematyce mitologicznej
Botticelli otrzymuje wiele zamówień na obrazy religijne i o tematyce świeckiej. Z tego okresu pochodzi Primavera (Wiosna), który powstał na zamówienie Lorenza di Pierfrancesco Medyceusza, kuzyna Wawrzyńca Wspaniałego. Botticelli inspirował się tekstami Owidiusza i Lukrecjusza, zwłaszcza poematem Stanze per la giostra di Giuliano de’Medici Angola Poliziana, który opisał trzy Gracje i Zefira, zakochanego w nimfie Chloris o po ślubie w imię miłości oddał jej władzę nad kwiatami:
Gdzie wszystkie Gracje świętują,
Gdzie Piękność nosi wianek z kwiatów,
Gdzie gotów spełnić każde życzenie Flory,
Zefir wzlatuje i muska trawę zieloną.
W obrazie można odnaleźć alegorie miesięcy: luty to Zefir, marzec – uciekająca nimfa Chloris, kwiecień – ta sama Chloris, ale przeistoczona we Florę, maj to Wenus, czerwiec, lipiec, sierpień są trzema Gracjami, wrzesień to Merkury. Głównym środkiem stosowanym przez malarza była kręta, niespokojna, ruchliwa linia, otaczająca delikatnym konturem płasko modelowane formy o delikatnych kolorach.
Tematyce mitologicznej poświęcony jest obraz Narodziny Wenus, inspirowany utworem Angelo Poliziana, nadwornego poety Medyceuszy oraz Przemianami Owidiusza, a zleconego do willi di Castello przez Lorenza di Pierfrancesco de’ Medici z rodu Medyceuszy. Tematyka odnosi się do symbolicznego połączenia Ducha i Materii. Melancholijne spojrzenie Wenus, symbolizującej idealne piękno, wyraża refleksję nad nietrwałością rzeczy tego świata.
Wenus — zgodnie z poglądami neoplatoników — była symbolem idealnego boskiego Piękna — zmysłowego, a zarazem poprzez sublimację, duchowego. Przybywając na ziemię owo Piękno, które jest przymiotem Boga i od Boga pochodzi, zapładnia Naturę, rozumianą zarówno jako świat przyrody, jak i świat człowieka, jego umysłu i jego twórczości. Tym samym Wenus‑Piękno (Venustas) stanowi personifikację Humanitas — kultury ludzkiej. Obraz jest przeto, jak wiele innych dzieł mitologicznych Botticellego, świadectwem bliskich związków malarza z grupą filozofów i pisarzy neoplatońskich, którym przewodził we Florencji Marsilio Ficino, a otaczał mecenatem książę Wawrzyniec Wspaniały Medyceusz (Lorenzo il Magnifico de’ Medici).
Neoplatońskie i humanistyczne przesłanie dzieła wyrażone zostało w formach nawiązujących do antyku. Antyczna jest sama nagość głównej postaci, a jej poza i sposób przedstawienia ciała wzorowane są wyraźnie na starożytnych posągach i reliefach. Gest przesłaniania piersi i łona przywołuje antyczny typ wizerunku kobiecego Venus Pudica, czyli Wenus wstydliwa.
Ujęcie przestrzeni, figur i kolorystyki stanowi dokładne spełnienie postulatów, formułowanych wobec malarzy przez najwybitniejszego wczesnorenesansowego teoretyka sztuki, wybitnego humanisty i artysty — Leone Battisty Albertiego, w jego traktacie De pictura (1435). Zgodnie z przepisami Albertiego ukazał Botticelli ruch postaci, rozwiane włosy i szaty, a także zastosował jasną tonację barw i równomierne, łagodne rozproszenie światła w przestrzeni. Pełen ruchu układ postaci ukazanych po bokach Wenus znajduje harmonijne wyrównanie w łagodnym spokoju figury bogini — znów zgodnie z podkreślaną przez Albertiego regułą równowagi i umiaru.
Narodziny Wenus dokumentują zatem nową, renesansową postawę artysty, niepozostającego już tylko średniowiecznym, cechowym rzemieślnikiem, ale będącym artystą‑uczonym, pictor doctus, który obraca się w kręgu filozofów i poetów, studiuje erudycyjne traktaty o sztuce, bada i zna tradycję starożytną, a przez to demonstruje swą wysoką aspirację do bycia humanistą.
Źródło: Antoni Ziemba, w: https://encyklopedia.pwn.pl/materialy‑dodatkowe/haslo/Botticelli‑Sandro‑Narodziny‑Wenus;1030498.html (dostęp z dnia 31.03.2018)
W latach 1485‑1486 powstał obraz Wenus i Mars, który ukazuje triumf bogini nad uśpionym Marsem. Bohaterowie usytuowani sią po przeciwnych stronach horyzontalnego obrazu. Temat Botticelli zaczerpnął prawdopodobnie od Marcilia Ficino, który analizował relacje harmonii i opozycji między planetami. W innej interpretacji dzieło jest alegorią miłości Giuliana de`Medici i młodo zmarłej Simonetty Vespucci.
Rozpoznaj dzieła. Wpisz ich tytuły pod ilustracjami.
Rozpoznaj postacie mitologiczne wskazane na obrazie.
Pulchritudo, Zefir, Chloris, Merkury, Castitas, Wenus, Flora, Voluptas
Przyporządkuj do obrazów miejsca ich przechowywania.
National Gallery, Londyn, Muzeum Narodowe, Warszawa, Uffizi, Florencja, Kaplica Sykstyńska, Watykan, Museo di Capodimonte, Neapol
| Madonna z Dzieciątkiem i dwoma aniołami | |
| Madonna z Dzieciątkiem, Św. Janem i Aniołem | |
| Powrót Judyty z obozu nieprzyjaciela do Betulli | |
| Kuszenie Chrystusa | |
| Wenus i Mars |
Wskaż, które z dzieł powstały na zlecenie Pierfrancesco de’Medici.
- 1
- 2
- 3
- 4
Rozpoznaj źródło tematu ukazanego na obrazach.
Pod ilustracjami wpisz właściwe: Nowy Testament, Stary Testament, mitologia.
Wskaż nauczycieli Botticellego.
- Fra Angelico
- Verrocchio
- Andrea Mantegna
- Fra Filippo Lippi
Wskaż wyrażenie, które odnosi się do znaczenia Venus Pudica.
- Wenus piękna
- Wenus wstydliwa
- Wenus ziemska
- Wenus niebiańska
Na podstawie trzech wybranych dzieł uzasadnij stwierdzenie, że dzieła Botticellego charakteryzuje splątana płynność linii.
Słownik pojęć
– (łac. wstydliwa, skromna) typ aktu, w którym postać kobieca przedstawiona jest w pozie stojącej lub siedzącej; jedną ręką zasłania łono na znak swojej wstydliwości i skromności.
obraz lub płaskorzeźba umieszczone w polu o kształcie koła; tonda były popularne zwłaszcza w sztuce włoskiego renesansu (głównie przedstawienia religijne).
Słownik pojęć powstał na podstawie:
https://matura‑z-historii‑sztuki.pl/lacinskie‑terminy‑historia‑sztuki/ (dostęp z dnia 31.03.2018)
https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/tondo;3988025.html (dostęp z dnia 31.03.2018)
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
Muzea świata, National Gallery, Świat Książki, Warszawa 2005;
Muzea świata, Uffizi, Świat Książki, Warszawa 2005;
Największe wydarzenia w historii sztuki, wyd. zbiorowe, MAK 2002;
Wielcy Malarze, ich życie, inspiracje i dzieło. Sandro Botticelli, nr 41, Gazeta Wyborcza 1999;
Wielka Kolekcja Sławnych Malarzy. Rembrandt, nr 63, Oxford Educational, 2008;
http://cyfrowe.mnw.art.pl/dmuseion/docmetadata‑print?id=18848 (dostęp z dnia 31.03.2018)
https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Botticelli‑Sandro;3879956.html (dostęp z dnia 31.03.2018)
https://encyklopedia.pwn.pl/materialy‑dodatkowe/haslo/Botticelli‑Sandro‑Narodziny‑Wenus;1030498.html (dostęp z dnia 31.03.2018)





