Quinque sensūs hominis
Ważne daty
106‑43 r. p.n.e. – lata życia rzymskiego myśliciela, mówcy, teoretyka retoryki Marka Tuliusza Cycerona (Mārcus Tullius Cicerō)
Scenariusz lekcji dla nauczyciela
II. W zakresie kompetencji kulturowych. Uczeń:
2. posiada podstawową wiedzę o następujących kluczowych zjawiskach z zakresu historii starożytnej:
2) historia Rzymu:
c) upadek republiki i dyktatura Cezara; inne kluczowe postacie życia publicznego późnej republiki: Cezar, Pompejusz, Krassus, Antoniusz, Cyceron, Katon Młodszy, Marek Brutus,
3. posiada podstawową wiedzę o następujących kluczowych zjawiskach z zakresu historii literatury starożytnej:
2) literatura rzymska:
a) Cyceron: mowy (Mowy przeciwko Katylinie, Mowa w obronie poety Archiasza,, Filipiki), listy,
rozumieć ze słuchu prostą wypowiedź w języku łacińskim osadzoną w kontekście sugestywnym (zrozumiałym) dla ucznia;
opowiadać o antyku na podstawie zdobytej informacji;
konstruować wypowiedzi posługując się zdobytymi dotychczas umiejętnościami językowymi;
Marek Tuliusz Cyceron
Wprowadzenie do tematu zajęć (np. na podstawie słowniczka pojęć i datownika).
W niniejszej lekcji chodzi o pracę z tekstem łacińskim (czytanie generalne tekstu) bez używania słownika i sporządzania tłumaczenia. Lekcja powinna odbywać się w jak największej części w języku łacińskim. Celem jest tutaj przełamanie bariery, „strachu” przed nowym i „trudnym” tekstem. Nauczyciel powinien być otwarty na ilustrowanie uczniom nieznanego słownictwa poprzez jego definiowanie za pomocą synonimów, gestykulację etc.
Marek Tuliusz Cyceron (Mārcus Tullius Cicerō, ur. 106 r. p.n.e. – zm. 43 r. p.n.e.) był rzymskim myślicielem, mówcą i teoretykiem wymowy. Był jednym z twórców języka literackiego Rzymian – jego styl cieszył się tak wielkim uznaniem, że stał się normą dla literackiej łaciny i niedoścignionym wzorcem dla niemal wszystkich późniejszych prozaików piszących po łacinie. Prawie każdy, kto w średniowieczu czy renesansie pisał prozę po łacinie, chciał to robić dokładnie tak, jak Cyceron. Doprowadziło to do powstania tzw. cyceronianizmucyceronianizmu, czyli skłonności do przesadnego zachowywania czystości językowej – pisarze chcieli np. używać tylko wyrazów, których używał Cyceron, odrzucając wszystkie inne, włączając w to neologizmy. Takie podejście przyczyniło się do zahamowania rozwoju literackiej odmiany języka łacińskiego i powstania dużej przepaści pomiędzy językiem potocznym a literackim. W ten sposób żywy język potoczny, którego używali Rzymianie na co dzień, rozwinął się w języki romańskie, a język literacki (niejako zamrożony w swoim najlepszym stadium) przetrwał jako to, co dziś kolokwialnie nazywamy łaciną.
Dziś zapoznasz się z passusem zaczerpniętym z jednego z dzieł filozoficznych Cycerona – Dē nātūrā deōrum. Dzieła, w którym Cyceron streścił poglądy greckich myślicieli, dotyczące bogów, ich natury, charakteru, wpływu na ludzkie życie i świat.
FilmQuinque sensūs hominis
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Film animowany Quinque sensūs hominis. Film składa się z dwóch scen. W pierwszej scenie widoczny jest człowiek idący z psem przez las. W drugiej scenie widzimy boginię Naturę lepiącą człowieka z gliny. W trakcie filmu lektor czyta następujące informacje: A: Homō quinque sensūs habet, B: quibus orbem circumstantem cognoscere potest. C: Quī sunt illi sensūs? D: Est vīsus, E: tactus, F: olfactus, G: gustus aut gustātus, H: audītus I: Sensūs autem instrumenta sua habent. J: Quae sunt instrumenta sensuum? K: Instrumentum vīsūs sunt oculī, L: instrumentum tactūs est cutis, M: instrumentum gustātus est lingua, N: instrumentum audītus sunt aurēs, O: instrumentum autem olfactūs est nāsus P: aut nārēs. Q: Hīs instrumentīs sensūs hūmānī ūtuntur. A: Nātūra bene formāvit hominem: quia optime collocāvit sensūs in corpore. B: Oculī, cum multa vidēre debent, in capite sunt. C: Aurēs, quae sonōs percipere debent, etiam in capite sunt. D: Nāsus quoque, cuius mūnus est percipere odōrēs et iūdicare dē cibīs et pōtiōnibus, quibus vescimur, etiam in capite est. E: Prope ōs. F: Etiam lingua, cuius mūnus est sentīre sapōrem pōtiōnum et cibōrum, in ōre est. G: Tactus autem in tōtō corpore est, quia omnia membra hūmāna calōrem et frigus patiuntur. H: Magna est quidem sollertia Nātūrae.
A: Homō quinque sensūs habet,
B: quibus orbem circumstantem cognoscere potest.
C: Quī sunt illi sensūs?
D: Est vīsus,
E: tactus,
F: olfactus,
G: gustus aut gustātus,
H: audītus
I: Sensūs autem instrumenta sua habent.
J: Quae sunt instrumenta sensuum?
K: Instrumentum vīsūs sunt oculī,
L: instrumentum tactūs est cutis,
M: instrumentum gustātus est lingua,
N: instrumentum audītus sunt aurēs,
O: instrumentum autem olfactūs est nāsus
P: aut nārēs.
Q: Hīs instrumentīs sensūs hūmānī ūtuntur.
A: Nātūra bene formāvit hominem:
quia optime collocāvit sensūs in corpore.
B: Oculī, cum multa vidēre debent, in capite sunt.
C: Aurēs, quae sonōs percipere debent, etiam in capite sunt.
D: Nāsus quoque, cuius mūnus est percipere odōrēs et iūdicare dē cibīs et pōtiōnibus, quibus vescimur, etiam in capite est.
E: Prope ōs.
F: Etiam lingua, cuius mūnus est sentīre sapōrem pōtiōnum et cibōrum, in ōre est.
G: Tactus autem in tōtō corpore est, quia omnia membra hūmāna calōrem et frigus patiuntur.
H: Magna est quidem sollertia Nātūrae.
A: Człowiek posiada pięć zmysłów,
B: za pomocą których może poznawać otaczający go świat.
C: Jakie są to zmysły?
D: Są to wzrok,
E: dotyk,
F: węch,
G: smak,
H: słuch.
I: Zmysły mają swoje narządy.
J: Jakie są narządy zmysłów?
K: Narządem wzroku są oczy,
L: narządem dotyku jest skóra,
M: narządem smaku jest język,
N: narządem słuchu są uszy,
O: a narządem węchu jest nos
P: lub nozdrza.
Q: Ludzkie zmysły wykorzystują właśnie te narządy.
A: Natura dobrze ukształtowała człowieka: oto bowiem doskonale umieściła narządy zmysłu w ciele.
B: Oczy, które muszą dużo widzieć, są na głowie.
C: Uszy, które muszą wychwytywać dźwięki, też są na głowie.
D: Również nos, którego obowiązkiem jest wyczuwać zapachy napojów i jedzenia, też jest na głowie.
E: Tuż obok ust.
F: W ustach jest jeszcze język, którego obowiązkiem jest poznawać smak napojów i jedzenia.
G: Zmysł dotyku jest na całym ciele, ponieważ wszystkie ludzkie członki odczuwają ciepło i zimno.
H: Zmyślność Natury jest naprawdę wielka.
Źródło i tłumaczenieŹródło i tłumaczenie
Przyporządkuj do nazw zmysłów organy, którymi się posługują.
aurēs, oculī, lingua, cutis, nārēs
| Tactus | |
| Vīsus | |
| Audītus | |
| Gustātus | |
| Olfactus |
Do nazw organów zmysłów przyporządkuj ich funkcje.
Sentīre debet sapōrem pōtiōnum et cibōrum., Percipiunt sonōs., Multa conspicere debent., Iūdicat de calōre et frigore., Iūdicant de cibō, potiōnibus et odōribus.
| Nārēs | |
| Cutis | |
| Oculī | |
| Lingua | |
| Aurēs |
Cic. De natura deorum II 140
De quinque sensibus hominum
Ad hanc prōvidentiam nātūrae tam dīligentem tamque sollertem adiungī multa possunt, ē quibus intellegātur quantae rēs hominibus ā dīs quamque eximiae tribūtae sint. Quī prīmum eōs humō excitātōs celsōs et ērectos constituit, ut deōrum cognitiōnem caelum intuentēs capere possent. sunt enim ex terrā hominēs
nōn ut incolae atque habitātōrēs sed quasi spectātōrēs superārum rērum atque caelestium, quārum spectāculum ad nullum aliud genus animantium pertinet. Sensūs autem interpretēs ac nuntiī rērum in capite tamquam in arce mīrifice ad usūs necessāriōs et factī et conlocātī sunt. nam oculī tamquam speculātōrēs altissimum locum obtinent, ex quō plūrima conspicientēs fungantur suō mūnere; et aurēs, cum sonum percipere debeant quī nātūrā in sublīme fertur, rectē in altīs corporum partibus collocātae sunt; itemque nārēs et, quod omnis odor ad supera fertur, rectē sursum sunt et, quod cibī et pōtiōnis iūdicium magnum eārum est, nōn sine causā vīcīnitātem ōris secūtae sunt. iam gustātus, quī sentīre eōrum quibus vescimur genera debēret, habitat in eā parte ōris quā esculentis et posculentis iter nātūra patefēcit. tactus autem tōtō corpore aequābiliter fūsus est, ut omnēs ictūs omnēsque nimiōs et frigoris et calōris adpulsūs sentīre possīmus. atque ut in aedificiīs architectī avertunt ab oculīs nāribusque dominōrum ea quae profluentia necessāriō taetrī essent aliquid habitūra, sīc nātūra rēs similēs procul amandāvit ā sensibus.
prōvidēre – prō+vidēre = vidēre rēs futūrās
eximius, a, um = magnus, maximī momentī
tribuō, ere, tribuī, tribūtum = dare
cognitiō – cognoscere
intueor, intuērī, intuitus sum = vidēre, spectāre, inspicere
incola, ae m – qui incolit
spectāculum, i n = id, quod spectātur (e.g. in theatro)
pertineo, ēre, pertinuī – esse alicuius, esse coniunctum cum aliquō
animantes – quī animam habent, quī animam dūcere possunt, quī spīrant
interpres quī e.g. colloquium ē sermone Graecō in Latīnum vertit;
arx, arcis f – aedificium mūnītum, ubi rex habitat
obtineō, ēre, uī, tentum = tenēre, possidēre, occupāre, habēre
percipere – per+capere
collocāre – distribuere, in locō certō pōnere
nārēs – nāsus
iūdicium – iūdicāre – cogitāre, aestimāre
vescor, vescī = cibum sūmere, edere
esculentum = id, quod edimus
posculentum = id, quod potāmus, bibimus
patefacio = aperīre, facere apertum
fundō, ere, fūdī, fusum – e.g. aquam in poculum fundere
ictus, ūs m – quī pugnō pulsātur, ictum accipit
pro‑fluō – ē‑fluō
taeter, a, um = quī iucundus nōn est, quī turpis est
amandāre – avertere
Tłumaczenie:
Cyceron, O naturze bogów II 140
O pięciu zmysłach człowieka:
Można wiele jeszcze dopowiedzieć o tak troskliwej i zmyślnej opatrzności natury, dzięki czemu zrozumie się, jak wiele rzeczy zostało przydzielonym ludziom przez bogów jako coś wyjątkowego. Ktoś na samym początku sprawił, że powstali oni z ziemi i stanęli wyprostowani, aby patrząc w niebo, byli w stanie uchwycić boski zamysł. Ludzie bowiem nie istnieją na ziemi jako jej mieszkańcy czy lokatorzy, lecz jak gdyby byli obserwatorami rzeczy niebieskich i boskich, czego podziwiać nie może żaden inny gatunek żyjących istot. Zmysły natomiast są tłumaczami czy też posłańcami rzeczywistości - cudownie stworzone do niezbędnych czynności i umieszczone w głowie niczym w zamku. Oczy bowiem zajmują najwyższe miejsce niczym obserwatorzy, skąd dostrzegając prawie wszystko spełniają swój obowiązek. Tymczasem uszy, które muszą wychwytywać niesione w powietrzu dźwięki, godziwie znalazły swoje miejsce w górnych częściach ciała. Podobnie we właściwym miejscu na górze są nozdrza, ponieważ wszelkie zapachy wznoszą się do góry, a ponieważ do nich należy pełen sąd nad jedzeniem i napojami, nie bez przyczyny znalazły się w sąsiedztwie ust. Przecież w tej właśnie części ust, gdzie otwiera się droga dla pokarmów i płynów, znajduje się zmysł smaku, który musi rozróżniać rodzaj tego, czym się żywimy. Zmysł dotyku natomiast rozlewa się po całym ciele w równym stopniu, abyśmy mogli wyczuć każde muśnięcie, każde nadmierne tchnienie zimna i ciepła. Co więcej, jak podczas budowy architekci zasłaniają przed oczami i uszami właścicieli wszystko to, co z konieczności musi wypływać na zewnątrz pomimo swej ohydności, tak natura oddala podobne rzeczy od dostępu do zmysłów.
Źródło i tłumaczenie: Pisma filozoficzne Marka Tulliusza Cycerona. Część I. Badania akademiczne. O najwyższym stopniu dobrego i złego. Rozmowy tuskulańskie. O naturze bogów. Przełożył E. Rykaczewski, Poznań 1874.
Zadania
Zapoznaj się z tekstem i oceń, czy poniższe informacje zgadzają się z jego treścią czy nie. Wskaż prawdziwe zdania.
- Człowiek został stworzony przez naturę jako byt inteligentny, wyróżniający się spośród innych stworzeń żyjących.
- Cyceron chwali wielki spryt, zapobiegliwość i staranność natury, która doskonale ukształtowała człowieka.
- Siedziba wszystkich zmysłów jest umieszczona w głowie (jak w warownym zamczysku), w najwyższym punkcie ludzkiego ciała.
- Zmysły są pośrednikami pomiędzy światem otaczającym człowieka a jego umysłem.
- Organem zmysłu dotyku są ręce.
- Tak jak architekci odwracają od nosów właścicieli domów nieczystości z nich wypływające, tak samo postąpiła i natura stwarzając człowieka – oddaliła od ludzkich zmysłów miejsce, gdzie z ciała wypływają nieczystości.
- O jakości spożywanych pokarmów decyduje nie tylko zmysł smaku, ale także zmysł powonienia, dlatego nos sąsiaduje z ustami.
Zapoznaj się z grafiką i zaznacz prawidłową odpowiedź.
In hāc pictūrā est.
- Interpres rērum
- Spectātor rērum caelestium
- Architectus clarissimus
Zapoznaj się z grafiką i zaznacz prawidłową odpowiedź.
Ad quōs sensūs pertinet id, quod in hāc pictūrā Cicerō agit?
- ad gustātum et audītum
- ad vīsum et tactum
- ad vīsum et audītum
Zapoznaj się z grafikami i zaznacz prawidłową odpowiedź.
In hāc pictūrā est.
- calor
- frigus
- sordēs
Scrībe summārium.
Spróbuj własnymi słowami opisać, o czym pisze Cyceron w poznanym przez Ciebie tekście. Napisz krótkie streszczenie w języku polskim lub łacińskim.
Słowniki
Słownik pojęć
tradycyjna nazwa funkcji przypadka – ablatiwu narzędzia; ablatiwus instrumenti wyraża narzędzie, przy użyciu którego wykonywana jest czynność, np: człowiek czuje smaki językiem (za pośrednictwem języka, przy użyciu języka) – homō linguā sapōrem percipit
przekonanie o tym, że styl Cycerona jest wzorcem dla prozy łacińskiej; pisarze wyznający ten pogląd popadali często w przesadę i skrajności, starając się używać wyłącznie wyrazów, które można znaleźć w dziełach Cycerona i odrzucając wszystkie inne wyrazy, np. neologizmy – nowe wynalazki próbowano opisywać za pośrednictwem długich definicji złożonych z wyrazów poświadczonych u Cycerona.
Słownik łacińsko‑polski
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
Jan Wikarjak, Gramatyka opisowa języka łacińskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2013.
Hubert Wolanin, Gramatyka opisowa klasycznej łaciny w ujęciu strukturalnym, Księgarnia Akademicka, Kraków 2012.
Lidia Winniczuk (red.), Słownik kultury antycznej, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986.