Reformy oświeceniowe wprowadzone w Austrii

Wprowadzenie

Reformy oświeceniowe w niektórych państwach osiemnastowiecznej Europy były pokłosiem zmian społecznych i politycznych epoki. Klęski militarne obecne i przeszłe rozczarowywały zwolenników absolutyzmuabsolutyzmabsolutyzmu, którzy godzili się na jedynowładztwo tylko z uwagi na obietnice bezpieczeństwa. W środowiskach finansowych obawiano się niewypłacalności monarchii, które niekontrolowane przez instrumenty prawne skłonne były do nadużyć i „przejedzenia” publicznego pieniądza na dwór. Z tym korespondowały nowe idee filozoficzne, które zrywały z koncepcjami boskiego pochodzenia władzy i żądały redefiniowania umowy społecznej z monarchami tak, aby stali się bardziej odpowiedzialnymi za państwo i jego pomyślność. Postulowano „wyjście z komnat na drogi” i propagowano dla zacieśnienia więzów z poddanymi manifestacyjne objazdy po kraju. Nacisk na reformy wzmagał się zwłaszcza w tych krajach, w których władcy nie mieli pewnych praw sukcesyjnych i musieli obawiać się wewnętrznej bądź zagranicznej opozycji. Istotne były również aspekty gospodarcze: ugruntowanie merkantylnychmerkantylizmmerkantylnych koncepcji wymagało bardziej sprawnego niż dotychczasowy aparatu rządzenia. Ulubieńców władców mieli zastąpić technokracitechnokracjatechnokraci, a kierowanie z tronu- biurokracjabiurokracjabiurokracja.

Nowy model państwa zaprowadzano stopniowo, rozpoczynając od uporządkowania finansów: oddłużenia skarbu i gromadzenia kruszców. Uzyskanie dobrobytu poprzedzano opodatkowaniem większej grupy obywateli, w tym warstw uprzywilejowanych, oraz zwiększaniem opłat dla kupców i producentów, m.in. za towary wywożone z kraju. Stosowano zachęty do rozwijania nowoczesnych gałęzi wytwórczości, na przykład w sektorze włókienniczym i metalowym, oraz kierowano zainteresowanie inwestycyjne na obszary niedoborów w tym względzie. Gdy zakończono centralizację państwa, zaczęto inwestować w wojsko, edukację i kulturę. Porządkowano prawo, które miało służyć stabilizacji społecznej i zapobiegać buntom. Troską rządzących stawało się uzyskanie wyższej pozycji międzynarodowej przede wszystkim przez propagandę, która prezentowała zreformowane monarchie jako państwa nowoczesne i odpowiadające potrzebom przyszłości. Sporo było w tym wszystkim pozoru i fasadowości, ale nowe trendy znajdowały poparcie ówczesnych intelektualistów, takich jak Wolter.WolterWolter. Monarchie dbały bowiem, aby otaczać się uczonymi i artystami, wspierać twórców, którzy byliby w stanie okazać panującym swoje przywiązanie i utwierdzić ludzi w przekonaniu, że wprowadzane zmiany mają na celu interes społeczny.

Nie wszystkie kraje europejskie objęły reformy: monarchia parlamentarna rozwijała się w Anglii, a klasyczne jedynowładztwo we Francji i Hiszpanii. Za „oświecone” monarchie uchodziły państwa Europy Środkowo‑Wschodniej: Austria, Prusy i Rosja oraz skandynawska Szwecja. Wszędzie tam model absolutyzmu oświeconegoabsolutyzm oświeconyabsolutyzmu oświeconego był przełamany przez trend technokratyczny i system kontroli, głównie policyjnej. Rządzący w imię ideologii wymuszał na poddanych przyjęcie rzekomo lepszych praw i nadzorował utrzymanie tych założeń m.in. stosując cenzuręcenzuracenzurę. Mottem „oświeconych” władców było powiedzenie króla Prus Fryderyka II, że „monarcha jest pierwszym sługą państwa”.

Reformy oświeceniowe w Austrii za panowania Marii Teresy i Józefa II

W monarchii Habsburgów początek reform związany jest z panowaniem cesarzowej Marii Teresy (1740‑1780). Pierwszym jej ruchem reformatorskim było powołanie w 1749 roku centralnego organu administracyjnego, zwanego „Dyrektorium” i osadzenie na jego czele Fryderyka Wilhelma von Haugwitza [czyt.: fon haukwica] z zadaniem przeprowadzenia centralizacji państwa. Dzięki jego wysiłkom, do 1760 roku została stworzona klasa urzędników państwowych licząca około 10 tysięcy osób i stanowiąca największą w Europie grupę pracowników administracji rządowej. O ludziach tych mówiono, że są bardziej oddani cesarzowej niż żołnierze pruscy królowi Fryderykowi II. W 1761 roku doszło do przekształcenia Dyrektorium w Radę Państwa, będącą organem doradczym Marii Teresy. W skład tego ciała wchodził dotychczasowy przewodniczący Dyrektorium jako kanclerz, trzech ministrów oraz sześciu radców stanu.

Kolejne reformy przeprowadzano już po przegranej wojnie siedmioletniej (1756‑1763), gdy deficyt finansów publicznych był tak duży, że wyczerpywał możliwości podatkowe. Kanclerzem został wtedy wybitny dyplomata, Wenzel Anton von Kaunitz [czyt.: wencel anton fon kaunic], który doprowadził do opodatkowania duchowieństwa i przejęcia majątków kościelnych niektórych zakonów. Kasata jezuitów w 1773 roku przyniosła na przykład powołanie Funduszu Edukacyjnego, z którego sfinansowano rozbudowę szkół ludowych i stworzenie seminariów nauczycielskich dla kształcenia nowych kadr pedagogicznych. Całościową reformę kształcenia powierzono Johannowi Felbigerowi, który opracował nowe podręczniki zgodne z oświeconymi założeniami i wdrożył je do szkół. Wprowadził też obowiązek szkolny, który w 1780 roku objął 40% dzieci w wieku 6‑12 lat.

Najistotniejszą reformą za czasów Marii Teresy była jednak kodyfikacja prawa karnego w 1768 roku, która była dziełem bardzo represyjnym, wprowadzającym drakońskie kary i umożliwiającym torturowanie poddanych, z czego w ostateczności się wycofano. Kodyfikacja stanowiła przejaw konserwatyzmu Marii Teresy, która jako osoba bardzo religijna było uprzedzona do wielu spraw obyczajowych. Celem przeciwdziałania aborcji wprowadziła na przykład nakaz rejestracji trucizn i środków poronnych przez aptekarzy. W innych przypadkach monarchini była bardzo racjonalna i dalekowzroczna. Zakazała na przykład używania ołowiu w naczyniach do jedzenia i picia, wprowadzając obowiązek wytwarzania w kraju jedynie naczyń cynowych. Aby przeciwdziałać niehigienicznym zwyczajom pogrzebowym, wstrzymała tworzenie nowych cmentarzy w obrębie osiedli ludzkich. Organizacją miejsc pochówku miało się odtąd zajmować państwo, budując cmentarze na specjalnie wydzielonych obszarach.

Cesarzowa przekształciła imperium Habsburgów w nowoczesne państwo o silnej pozycji międzynarodowej. Pomimo że udało jej się zrównoważyć budżet dopiero w 1775 roku, to oddawała następcy kraj o dochodach dwukrotnie przewyższających te, które przejmowała w momencie wejścia na tron. Wprowadziła nowe podejście do rządzenia, oddając większość spraw państwowych swoim współpracownikom, których umiejętnie dobierała. Racjonalnie myślała o dobru państwa: centralizowała i unowocześniała jedynie te instytucje, co do których nie było oporów społecznych. Rocznie wydawała około 100 dekretów. W odróżnieniu od następcy, cechowała się wyczuciem politycznym i dalekowzrocznością.

RdNu2btBdrDF9

Obraz przedstawia portret cesarzowej Marii Teresy w podeszłym wieku. Siedzi ona na krześle ustawionym na lewo na tle rozsuniętej kotary. Cesarzowa jest ubrana w atłasową suknię z koronkowymi rękawami do łokcia. Przód sukni ozdabiają perły i haft. Fantazyjnie ułożony sznur pereł zdobi jej szyję. Również podwójne bransoletki na przegubach dłoni są wykonane z pereł. Cesarzowa ma na głowie wdowi welon wykonany z koronki. Na suknię narzucony jest szal ze złotogłowiu. W prawej dłoni trzyma złożony wachlarz, co oznacza, że portret ma charakter prywatny.

Reformy Marii Teresy kontynuował jej syn, Józef II (1780‑1790), określany Wielkim Reformatorem. Był zdecydowanym zwolennikiem ingerencji państwa w każdą dziedzinę życia społecznego. W celu kontroli poddanych zorganizował w 1782 roku państwową policję na czele z Józefem Pergenem. Rozwijała ona sieć tajnych agentów, szpiegów, donosicieli i prowokatorów. Policja tłumiła wolność zgromadzeń, rozbijając tajne spotkania masonerii.masoneriamasonerii. Kontrolowała zakazy publikacji i wypowiedzi w oparciu o tzw. patent o cenzurze.

Cechą charakterystyczną rządów Józefa II był też model stosunków z Kościołem. Charakteryzował się on podporządkowaniem władzy kościelnej i jej struktur władzy państwowej, która ingerowała też w kwestię kultu religijnego. W związku z tym procesem modernizacji społecznej, zlikwidowano przeszło 700 klasztorów, rozpędzając 38 tysięcy zakonników i zakonnic. Równocześnie powołano 800 państwowych parafii zarządzanych przez duchownych będących urzędnikami państwowymi. Z ambon mieli oni odczytywać i objaśniać rozporządzenia cesarskie, szerzyć wiedzę rolniczą i medyczną, zwalczać przesądy, nawoływać do pracowitości i moralności oraz uczyć młodzież. Nie mogli natomiast organizować typowego życia religijnego. Zakazano bowiem procesji i pielgrzymek oraz stowarzyszeń modlitewnych. Zniesiono dziesięcinędziesięcinadziesięcinę. Zaprowadzono w 1783 roku instytucję ślubu cywilnego. Drobiazgowość cesarza w materii objaśniania kultu i działań na parafiach, np. w zakresie liczby zapalanych świec na ołtarzu przyniosła mu tytuł „zakrystianazakrystianzakrystiana”. Rozwiązania światopoglądowe zamykał ostatecznie Patent Tolerancyjny z 1781 roku, który przyznawał poddanym prawo do swobodnego wyznawania wiary.

Kolejny zakres reform Józefa II obejmował chłopów. Zniesione zostało poddaństwo. Chłopi zyskiwali wolność osobistą, mogli także wybierać dowolny zawód. Ograniczony został także wymiar pańszczyzny do 3 dni w tygodniu. Z czasem pańszczyzna miała zostać zastąpiona czynszem, ale tych zmian nie zdołano wprowadzić. W aspekcie skarbowym powinności chłopskie zastąpiono w 1783 roku podatkiem gruntowym wynoszącym 12% dochodów od poddanych, niezależnie od ich stanu i majętności. Z kolei chłop miał oddać panu 18% dochodu. Jednakże na skutek oporu szlachty, następca Józefa, cesarz Leopold II (1790 - 1792), anulował tę reformę i powrócił do systemu podatkowego z okresu Marii Teresy.

W zakresie szkolnictwa rozszerzona została liczba szkół publicznych na wsiach i w małych miastach. Zmniejszeniu uległa natomiast ilość gimnazjów i uniwersytetów, co wynikało z drobiazgowych wyliczeń potrzeb. Racjonowano bowiem ilość studentów tak, aby ich ilość odpowiadała bieżącym potrzebom administracji.

Cesarz reformował także sądownictwo i prawo. Podczas jego panowania, w 1781 roku po raz pierwszy w Austrii skodyfikowano procedurę cywilną (Powszechna Ordynacja Sądowa). W 1787 roku został opublikowany nowoczesny kodeks karny, zwany „Józefiną”, w którym przy wymierzaniu kary nie brano pod uwagę pochodzenia oskarżonego. Był napisany jasnym i zrozumiałym językiem, przepisy wolne były od kazuistyki. Kodeks znosił karalność czarów i wielu innych przestępstw o charakterze obyczajowym. W sposób nietrwały do 1795 roku rezygnował z orzekania kary śmierci. Natomiast w 1788 roku została wydana kodyfikacja postępowania karnego, tym samym prawo materialne zostało jasno oddzielone od przepisów proceduralnych. W kwestii sądownictwa wprowadzono jego unifikację i trójinstancyjność.

Polityka cesarza nie cieszyła się szacunkiem. Określano go „jakobinem”, a czasem wręcz bandytą, który w oparciu o własne wyobrażenia próbuje kształtować charaktery ludzi i instytucji. Powszechnie mówiono o nadregulacji władzy, gdyż cesarz wydawał dziennie po dwa dekrety, których urzędnicy nie byli w stanie przeczytać, a już ulegały one modyfikacji. W związku z tym, na prowincji odmawiano publikacji cesarskiego prawa i płacenia podatków. Nawet na dworze w Wiedniu cesarz nie mógł się doprosić posiłków, bo nikt nie wiedział, kto ma je mu przynieść. Dlatego nie dziwi rozżalenie władcy i poczucie przegranej pod koniec życia. Większość bowiem reform Józefa II została cofnięta lub ograniczona przez jego następców.

R1MlLkz9psuu6

Ilustracja przedstawia rycinę z opisem wydarzenia z 1769 roku w górnej i dolnej części obrazu. Środkową część ryciny zajmuje widok cesarza orzącego parą koni pole. Towarzyszą mu z tyłu dwaj lokaje. Z prawej strony nadjeżdża para cesarskich koni do pomocy. Przy cesarzu stoi mężczyzna ubrany jak chłop w strój roboczy z kapeluszem na głowie, który uchyla przed monarchą. W ręku ma bicz do poganiania koni. Cesarz i jego słudzy są ubrani na w mundury wojskowe przepasane wstęgami orderowymi, w graniastych czapkach i wysokich butach. Obuci są również chłop i jego pomocnik, który siedzi z lewej strony ryciny i nadzoruje dzieci rolnika. Po prawej stronie u dołu ryciny jest zlokalizowany koń cesarski trzymany przez lokaja, który również opiekuje się parą cesarskich psów. Scenie towarzyszy z lewej strony apoteoza domu Habsburgów w postaci schodkowego pomnika chwały z orłem cesarskim na szczycie.

ROU4Dtf5kZM0d

Czarno‑biały obraz przedstawia komnatę. W środku na łóżku leży umierający mężczyzna. Trzech innych, w tym ksiądz, pochylają się nad nim. Ksiądz trzyma biblię, jeden z mężczyzn trzyma umierającego za rękę, drugi wspiera go pod ramię. Nad łożem baldachim, a w nogach łóżka okrągły stolik, na którym stoi krzyż, kropielnica i zapalona świeca. Z prawej strony obrazu widoczne krzesło.

Słownik pojęć

Bibliografia

Wereszycki H., (1986), Historia Austrii, Wrocław: Ossolineum.

Berglar P., (1997), Maria Teresa, Warszawa: Oficyna Historii XIX i XX Wieku.

Fejtö F., (1993), Józef II. Habsburg rewolucjonista, Warszawa: PIW.