Reformy państwa w czasach Stanisława Augusta Poniatowskiego
Wprowadzenie
Na ulicach Warszawy, na placu Zamkowym panował nieprawdopodobny tłok. Tłumy mieszkańców miasta, które liczyło już wówczas około 100 tysięcy ludzi, cisnęły się przed wejściem do Zamku Królewskiego, zapełniały schody i korytarze zamkowe. Mimo, że ciepłe majowe popołudnie zachęcało raczej do odpoczynku i spacerów, jednak nikt ze zgromadzonych nie miał na to ochoty. Każdy chciał być teraz w zatłoczonej i wypełnionej po brzegi sali senatorskiej. Obradował w niej król, senat i posłowie. Tego dnia mieli podjąć decyzję o wprowadzeniu w Rzeczypospolitej nowego prawa – Konstytucji, która zmieni Polskę i Litwę. Po wielu latach słabości państwo polskie znów miało być sprawne i silne, mieć dużą armię i nie bać się agresji ze strony sąsiadów. Dlatego wśród tłumów panował prawdziwy entuzjazm. A na Zamku trwało odczytywanie Konstytucji. Punkt po punkcie czytał ją marszałek sejmu Stanisław Małachowski. Mimo ogromnego tłoku i ciasnoty nikt nie narzekał. Wszyscy uważnie wsłuchiwali się w tekst Konstytucji. Po jej odczytaniu król położył rękę na Piśmie Świętym i zaprzysiągł nowe prawo. Był 3 maj 1791 roku.
Zadanie na rozgrzewkę
Na podstawie tekstu uzupełnij zdania.
Pod koniec XVIII wieku Warszawa liczyła około ........................ mieszkańców.
W sali senatorskiej obradowali wspólnie ............, ............ i ...................
Akcja opowiadania toczy się w miesiącu ............ w ............ roku.
Spadek znaczenia Rzeczypospolitej w XVIII wieku
Po śmierci Jana III Sobieskiego w 1696 roku na tronie polskim zasiadali kolejno dwaj władcy Saksonii, jednego z krajów Rzeszy NiemieckiejRzeszy Niemieckiej. Byli to August II MocnyAugust II Mocny (1697–1733), a później jego syn August IIIAugust III (1733–1763). W ten sposób Rzeczpospolita związała się na ponad 60 lat unią personalnąunią personalną z Saksonią. Władcy sascy zajmowali się przede wszystkim swoimi rodowitymi ziemiami, a w czasach ich panowania nie przeprowadzono w Rzeczypospolitej żadnych reform. Państwo działało coraz gorzej, a najważniejsza jego instytucja – sejm nie mógł sprawnie pracować ze względu na zasadę liberum vetoliberum veto. Przez wiele lat niczego więc nie uchwalał. Szlachta zadowolona była jednak z rządów saskich, ponieważ nie musiała płacić wysokich podatków, które mógł wprowadzić wyłącznie sejm. Brak pieniędzy w skarbie państwa stał się jednak powodem upadku armii. Rzeczpospolita w połowie XVIII wieku miała zaledwie kilkanaście tysięcy słabo wyszkolonego i wyposażonego wojska. Tymczasem sąsiedzi przeprowadzili ważne reformy w swoich krajach i stawali się coraz potężniejsi. Rosja, Austria, a nawet o wiele mniejsze od Rzeczypospolitej Prusy miały znacznie większe i świetnie wyszkolone armie. Wykorzystując słabość państwa polsko‑litewskiego, coraz częściej mieszali się w jego wewnętrzne sprawy. Najwięcej do powiedzenia miała Rosja i jej cesarzowa – Katarzyna II.
Rzeczpospolita graniczyła w XVIII wieku zaledwie z czterema państwami. Wypisz te państwa.
Wysokość podatków i liczba wojska Rzeczypospolitej i jej sąsiadów w XVIII wieku
KRAJ | Liczba wojska | Liczba ludności | Roczny dochód kraju liczony w tonach srebra | Podatki przypadające na jednego obywatela na rok |
Rzeczpospolita | 12 tysięcy | 12 milionów | 60 ton | 1 zł |
Rosja | 250 tysięcy | 24 miliony | 900 ton | 6 zł |
Austria | 290 tysięcy | 16 milionów | 960 ton | 21 zł |
Prusy | 150 tysięcy | 4 miliony | 420 ton | 6 zł |
Na podstawie tabeli wykonaj zadania.
Uszereguj kraje pod względem liczby ludności od największej do najmniejszej.
Uszereguj kraje pod względem wielkości ich armii od największej do najmniejszej.
Uszereguj kraje w kolejności od największych do najmniejszych podatków płaconych przez obywatela.
Uszereguj roczne dochody czterech państw wymienionych w tabeli. Zacznij od największych.
Na podstawie danych zawartych w tabeli przeprowadźcie w klasie dyskusję, czy Rzeczpospolita posiadała armię odpowiednią do wielkości państwa. Czy mogła skutecznie bronić się przed sąsiadami? Jakie były dochody Rzeczypospolitej? Co wpływało na ich wysokość?
Stanisław August Poniatowski królem Rzeczypospolitej
Po śmierci Augusta III, podczas elekcji w 1764 roku, tron Rzeczypospolitej objął Polak Stanisław August Poniatowski. Jego wybór nastąpił dzięki poparciu cesarzowej Rosji Katarzyny II. Podczas bezkrólewia do Polski wkroczyło wojsko rosyjskie, którego obecność przesądziła o zwycięstwie Poniatowskiego. Katarzyna chciała, aby na tronie polskim zasiadała osoba zupełnie jej podporządkowana. Dzięki temu Rzeczpospolita miała się stać państwem ściśle związanym z Rosją. Zarówno Rosji, Prusom, jak i Austrii zależało na tym, aby Rzeczpospolita pozostawała bezbronna i pozbawiona silnej armii. Dlatego kraje te nie pozwalały na przeprowadzenie w Polsce poważniejszych reform. Było to tym łatwiejsze, że również większość szlachty polskiej nie widziała potrzeby reformowania państwa i utrzymywania dużej armii. Dla szlachty najważniejsze było przestrzeganie jej praw: wolnej elekcji i liberum veto. Nowy król miał jednak cichą nadzieję, że uda się przekonać zarówno szlachtę, jak i carycę Katarzynę do poparcia pewnych reform. Jako człowiek o wielkiej kulturze i znakomitym wykształceniu uważał, że należy przede wszystkim zadbać o rozwój oświaty. Starał się również poprawić stan gospodarki kraju.
Przyjrzyj się powyższym obrazom i określ, jakiej modzie hołdował Stanisław August Poniatowski.
- polskiej
- francuskiej
- tureckiej
Strój króla Stanisława Augusta Poniatowskiego świadczy o jego:
- fascynacji kulturą zachodnioeuropejską
- zainteresowaniu kulturą Wschodu
- przywiązaniu do tradycji staropolskiej
Kultura czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego
Stanisław August PoniatowskiStanisław August Poniatowski jako człowiek wszechstronnie wykształcony potrafił docenić rolę sztuki. W okresie jego panowania znacznie rozbudowano i upiększono Warszawę. Król kazał przebudować pałac położony na peryferiach Warszawy, nazwany Łazienkami, gdzie chętnie spotykał się z filozofami, pisarzami i poetami. W każdy czwartek organizował dla nich obiady. Jednym z najczęstszych gości był poeta Ignacy KrasickiIgnacy Krasicki. Król należał też do wielkich miłośników teatru.
Pałac w Łazienkach zbudowany był w modnym pod koniec XVIII wieku stylu klasycystycznym, czyli wzorowanym na antyku. Do architektury starożytnej nawiązują...
- kolumny.
- rzeźby.
- fosa.
Teatr Narodowy
W Polsce teatr działał już wprawdzie w XVI wieku, jednak był to teatr dworski – przedstawienia oglądali król i jego goście. Dopiero za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1765 roku założono w Warszawie Teatr Narodowy dostępny dla wszystkich. Teatr spełniał również funkcję edukacyjną. Grane w nim sztuki wyśmiewały zacofaną i przeciwną reformom kraju starą szlachtę, w korzystnym świetle przedstawiając młodych reformatorów.
Powyższy rysunek przedstawia budynek Teatru Narodowego w Warszawie i najbliższą okolicę. Przyjrzyj mu się uważnie i wskaż zdanie, które mogłoby być podpisem pod tą ilustracją.
- Gmach Teatru Narodowego wzniesiono w stylu klasycystycznym.
- Wszystkie budynki w Warszawie były już wówczas murowane.
- Ulice Warszawy były zadbane, a w centrum miasta panował ład i porządek.
Gospodarka Polski w czasach Stanisława Augusta
Król zdawał sobie sprawę, że rozwój gospodarczy jest dla kraju bardzo ważny. Dlatego starał się wpływać na poprawę stanu gospodarki. W Polsce i na Litwie powstało z inicjatywy króla i jego ministrów kilkadziesiąt manufaktur. Produkowały one towary luksusowe, ale także broń dla wojska. Aby ożywić handel, starano się poprawiać stan dróg, zaczęto też budować pierwsze drogi utwardzane. Jednak najtańszym sposobem przewożenia towarów był transport rzeczny. W granicach dawnej Polski znajdowało się wiele dużych rzek, jednak nie były one z sobą połączone. Za panowania Stanisława Augusta zbudowano dwa kanały: Kanał Królewski i Kanał Ogińskiego, które ułatwiały w dużym stopniu transport zboża i innych towarów. Dzięki nim można było przepłynąć z Dniepru do Wisły i Niemna, a tymi rzekami na Morze Bałtyckie.
Próby reform kraju
Stanisław August od początku swych rządów starał się zmieniać słabą i zacofaną Rzeczpospolitą. Napotkał jednak opór zarówno ze strony Rosji, jak i samej szlachty, niechętnej reformom. Większość obywateli obawiała się, że jakiekolwiek zmiany doprowadzą do likwidacji przywilejów szlacheckich. Dlatego król za niezwykle istotne uznawał poprawienie poziomu edukacji i gruntowne zmiany w szkolnictwie. Stanisław August miał nadzieję, że lepiej wyedukowani obywatele zaczną sami dostrzegać słabości państwa i konieczność reform. Dzięki staraniom nowego króla i jego współpracowników powołano Komisję Edukacji Narodowej. Zreformowane szkoły kształcić miały obywateli patriotów, którzy przyczynią się do zmian w kraju. I rzeczywiście, z czasem coraz większa część szlachty zaczęła zdawać sobie sprawę, że zmiany są potrzebne. W 1788 roku rozpoczął obrady w Warszawie Sejm Wielki. Podczas czteroletnich obrad przeprowadzono wiele ważnych reform. Najważniejszą z nich było uchwalenie w 1791 roku Konstytucji 3 maja, która miała odmienić kraj i sprawić, że będzie silny i nowoczesny. Obawiano się jedynie, jak na zmiany w Polsce zareaguje caryca Katarzyna II.
Przyjrzyj się reprodukcji obrazu Jana Matejki i zaznacz prawidłowe stwierdzenia.
- Nie wszyscy popierali wprowadzenie konstytucji.
- Niesiony przez posłów marszałek sejmu Stanisław Małachowski w jednej ręce trzyma laskę marszałkowską, a w drugiej tekst Konstytucji 3 maja.
- Atmosfera podczas uchwalania konstytucji była bardzo podniosła.
- Król Stanisław August Poniatowski ubrany w czerwony płaszcz siedzi na tronie pod baldachimem.
- Uradowani poddani otaczają króla i całują jego ręce.
Komisja Edukacji Narodowej
Na mocy uchwały sejmowej w 1773 roku powołano Komisję Edukacji Narodowej. Było to pierwsze w świecie ministerstwo mające zajmować się szkolnictwem. Przeprowadziło ono gruntowną reformę wszystkich szkół w Polsce. Powstał nowoczesny program nauczania i nowe podręczniki. W Warszawie król zorganizował również Szkołę Rycerską. Miała się w niej kształcić na koszt państwa niezamożna szlachta, która wiązała swoją przyszłość ze służbą wojskową. Absolwentem tej szkoły był między innymi Tadeusz Kościuszko.
Uzupełnij poniższe zdania
Budynek Szkoły Rycerskiej wzniesiono w stylu, który nawiązywał do architektury {#starożytnej}{gotyckiej}{romańskiej}. W Polsce nazywano ten styl stanisławowskim, ponieważ pojawił się w czasach {#Stanisława Augusta Poniatowskiego}{Stanisława Leszczyńskiego}{świętego Stanisława}.
Sejm Wielki
Sejm Wielki, zwany również Sejmem Czteroletnim, obradował w latach 1788–1792. W tym czasie trwały gorące spory między posłami i senatorami, ponieważ nie wszyscy popierali reformy. Ostatecznie jednak sejm przeprowadził wiele zmian. Jedną z pierwszych było wprowadzenie stałych podatków. Mieli je płacić nie tylko chłopi i mieszczanie, ale również szlachta i duchowieństwo. Pieniądze były potrzebne do utrzymania armii, którą postanowiono powiększyć do 100 tysięcy żołnierzy. Gdyby udało się szybko zorganizować tak dużą siłę zbrojną, Rzeczpospolita w końcu przestałaby być bezbronna wobec potężnych sąsiadów.
Na podstawie obrazu Jana Piotra Norblina pt. Zaprzysiężenie Konstytucji 3 maja, przedstawiającego salę obrad sejmowych, wskaż prawdziwe zdania.
- Obrady sejmu cieszyły się ogromnym zainteresowaniem.
- Balkony przeznaczone dla publiczności przysłuchującej się obradom były pełne.
- Tron królewski jest pusty, ponieważ król nie brał udziału w obradach.
Konstytucja 3 maja
Najważniejszym osiągnięciem Sejmu Wielkiego było uchwalenie Konstytucji 3 maja. Dokument ten opracowywało wiele osób, wśród nich sam król i jeden z najwybitniejszych reformatorów Hugo KołłątajHugo Kołłątaj. Konstytucja była zbiorem praw regulujących funkcjonowanie państwa. Zmieniała ona w sposób zasadniczy całą Rzeczpospolitą. Kraj miał być monarchią parlamentarną, a na tronie miał zasiadać władca dziedziczny. Zlikwidowano tym samym wolną elekcję królów, która wykorzystywana była w XVIII wieku przez sąsiednie mocarstwa jako pretekst do mieszania się w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej. Usprawniono również działanie sejmu, likwidując zasadę liberum veto. Powołano rząd, który miał wspólnie z królem sprawować władzę. Podjęto też decyzję, że mieszczanie otrzymają niektóre prawa szlacheckie. Konstytucja przyjęta została w sposób entuzjastyczny przez lud zgromadzony na ulicach Warszawy. Uczczono ją nawet specjalną pieśnią.
Wskaż zasady funkcjonowania państwa obowiązujące w Rzeczypospolitej przed uchwaleniem Konstytucji 3 maja oraz te, które Konstytucja usankcjonowała.
Zwiększenie praw mieszczan, Głosowanie większością, Wolna elekcja, król wybierany przez szlachtę, Wprowadzenie stałych podatków na wojsko, Małe prawa mieszczan, Brak stałych podatków, Armia liczyła około 12 tysięcy żołnierzy, Dziedziczność tronu, Zasada liberum veto, Armia miała liczyć 100 tysięcy żołnierzy
| Przed uchwaleniem Konstytucji 3 maja | |
|---|---|
| Po uchwaleniu Konstytucji 3 maja |
Uchwalona w 1791 roku Konstytucja 3 maja była pierwszą konstytucją w Europie, a drugą na świecie. Starsza od niej była jedynie konstytucja amerykańska, uchwalona w 1787 roku.
Wojna polsko‑rosyjska
Nie wszystkim obywatelom Rzeczypospolitej podobały się reformy wprowadzone przez Sejm Wielki. Część szlachty uznała je za zamach na swoje wolności. Trzech potężnych magnatówmagnatów, Szczęsny Potocki, Ksawery Branicki i Seweryn Rzewuski, zwróciło się o pomoc do Katarzyny II, prosząc o interwencję i przywrócenie w Polsce starych praw szlacheckich. Zdrajcy ci ogłosili w 1792 roku konfederacjękonfederację w małym miasteczku na Ukrainie – Targowicy. Nawoływali do obrony swobód szlacheckich: liberum veto i wolnej elekcji. Do Rzeczypospolitej natychmiast wkroczyła 100‑tysięczna armia rosyjska. Polacy, którzy mieli zaledwie nieco ponad 50 tysięcy wojska, bronili się bardzo dzielnie przez kilka miesięcy. W walkach odznaczyli się Tadeusz Kościuszko i książę Józef Poniatowski. W bitwie pod Zieleńcami udało się Polakom rozbić jeden z korpusów rosyjskich. Jednak przewaga Rosjan była tak duża, że król postanowił się poddać. Kraj opanowały wojska rosyjskie i zwolennicy targowicy. Wszystkie reformy zostały zlikwidowane. Rzeczpospolita znalazła się na krawędzi katastrofy.
Na podstawie mapy zaznacz prawdziwe zdania.
- Atak rosyjski skierował się w kierunku Wilna.
- Wojska rosyjskie wkroczyły do Rzeczypospolitej z okolic Kijowa.
- Wojska rosyjskie dotarły do Gdańska.
- Targowica znajdowała się na granicy polsko-tureckiej.
Bitwa pod Zieleńcami
18 czerwca 1792 roku doszło do bitwy pod Zieleńcami. Była to pierwsza większa bitwa zakończona zwycięstwem Polaków i odwrotem sił rosyjskich. Rosjanie stracili w niej około 2 tysięcy żołnierzy.
Zarazem była to pierwsza bitwa, którą wygrali Polacy od czasu bitwy pod Wiedniem w 1683 roku. Król Stanisław August pisał o tym w liście do księcia Józefa Poniatowskiego z wielką dumą.
W którym wieku odbyła się bitwa pod Wiedniem?
Ile lat minęło od bitwy pod Wiedniem?
Z kim stoczona była bitwa pod Wiedniem w 1683 roku?
Czy wiesz, że dla uczczenia bitwy pod Zieleńcami król Stanisław August Poniatowski ustanowił pierwsze polskie odznaczenie wojskowe – Order Virtuti Militari. Do dziś jest on jednym z najważniejszych odznaczeń polskich.
Podsumowanie
W XVIII wieku, za panowania dynastii saskiej, Rzeczpospolita stała się słaba i bezbronna. Coraz częściej sąsiedzi mieszali się w jej sprawy wewnętrzne. Rosjanie doprowadzili do wyboru na tron polski Stanisława Augusta Poniatowskiego. Nowy król chciał, wbrew Rosji, wprowadzić w kraju reformy. Wiele z nich zostało uchwalonych podczas obrad Sejmu Wielkiego w latach 1788–1792. Najważniejszą z reform było uchwalenie Konstytucji 3 maja w 1791 roku. Rosjanie nie chcieli jednak pozwolić na zmiany w Polsce, którym sprzeciwiała się również część szlachty. Rozpoczęła się wojna polsko‑rosyjska, zakończona kapitulacją Stanisława Augusta. Reformy zostały zlikwidowane.
Wskazać na mapie sąsiadów Rzeczypospolitej. Wskazać zmiany w ustroju państwa po wprowadzeniu Konstytucji 3 maja. Rozpoznać budynek w stylu klasycystycznym. Analizować dane w prostych tabelach.
Król poddał się Rosjanom, ponieważ myślał, że dzięki temu uratuje chociaż część reform. Czy postąpił słusznie? Jak Twoim zdaniem powinien się zachować? Podaj dwa argumenty na poparcie swojej propozycji.