Relacje między władzą cesarską a papieską w średniowiecznej Europie

Relacje między papieżem a cesarzem w średniowieczu były czymś więcej aniżeli sporem o prawo do nominacji hierarchów - kościelnych czy świeckich - lub w sprawach sądowniczych. Była to bowiem rywalizacja o prymat i znaczenie cesarstwa lub papiestwa w całym ówczesnym świecie. A jednocześnie instytucje władzy kościelnej i świeckiej przechodziły w średniowieczu znaczące zmiany.

Cezaropapizm

Pod koniec IV wieku rozpad imperium rzymskiego zbiegł się z upaństwowieniem chrześcijaństwa. Na wschodzie doprowadziło to do stworzenia obowiązującej aż do połowy XV wieku idei uniwersalizmu cesarskiego, która gwarantowała państwowo‑religijną jedność władzy. Cesarz jako głowa świeckiego państwa stał na czele struktur kościelnych, rozstrzygał spory dogmatyczne oraz karał za odstępstwa od chrześcijaństwa. Wybrani przez niego dostojnicy kościelni uznawali jego władzę za równorzędną sobie. Na zachodzie proces legitymizacjilegitymizacjalegitymizacji utrudniał upadek cesarstwa i barbarzyński charakter rządów nowych władców, którzy zwykle dopiero przyjmowali chrzest i nie zdawali sobie sprawy z jego znaczenia w aspekcie kreowania przywództwa. Dopiero KarolingowieKarolingowieKarolingowie, udzielając biskupowi Rzymu militarnego wsparcia w czasie najazdu barbarzyńców, otrzymali podstawy do uznania ich za obrońców papiestwa, a tym samym zachodniego Kościoła. Z tym wiązał się podjęty przez Karola WielkiegoKarol WielkiKarola Wielkiego program odnowienia zachodniego cesarstwa jako trzeciej siły rządzącej ówczesnym światem.

R17xqWwjLLgms

Ilustracja przedstawia Chrystusa siedzącego na tęczy, przed którym po lewej stronie klęczy władca w koronie na głowie, a po prawej potwór zjadający człowieka. Chrystus w prawej ręce trzyma miecz, który przekazuje władcy, lewą wskazuje na potwora, dając władcy pozwolenie na jego zgładzenie.

Dalej poszli władcy niemieccy. OttonowieOttonowieOttonowie uzależnili papiestwo od siebie, desygnując na ten urząd kandydatów bliskich ich zamierzeniom politycznym. Prymat cesarski miał się objawiać zwierzchnictwem nad innymi chrześcijańskimi władcami, którzy uznawali władzę „króla królów” dzięki papieskiej legitymizacji. „Pomazanie” na cesarza odpowiadało zawartemu w Biblii nauczaniu, że wszelka władza pochodzi od Boga, a władzy najwyższej należy się hołd równy Bogu. Zgodnie z uniwersalistyczną koncepcją Ottona IIIOtton IIIOttona III w Rzymie miała się mieścić siedziba cesarza, który od strony religijnej ściśle współpracuje z papieżem, a od strony politycznej współzarządza na poziomie zwierzchnictwa krajami chrześcijańskimi.

R1rf2m8LBLI2q

Ilustracja przedstawia moment hołdu dla cesarza Ottona III przez kobiety z darami. Symbolizują one kraje uznające zwierzchnictwo cesarza. Są to Roma, Galia, Germania i Sclavinia [czyt.: sklawinia]. Każda z kobiet jest podpisana tekstem łacińskim powyżej sylwetki. Kobiety noszą długie suknie, idą boso. Każda z nich nosi złotą koronę, różniącą się od pozostałych kształtem. Roma nosi suknię koloru musztardowego ze złoceniami w postaci pasków materiału, przed sobą trzyma w rękach misę. Galia niesie w dłoniach złocony trzon z którego wystają liście palmy. Germania trzyma oburącz złoty róg. Sclavinia w prawej dłoni niesie złote jabłko, lewą unosi w geście pozdrowienia.

Zamysł ten nie okazał się trwały, ale wpłynął na ugruntowanie cezaropapizmucezaropapizm (cezaryzm)cezaropapizmu, a co za tym idzie, przekonania o wyższości władzy świeckiej nad każdą instytucją kościelną. Podporządkowanie to objawiało się kształtowaniem niższych struktur kościelnych jako zależnych od władcy instytucji. Każdej kościelnej prebendzieprebendaprebendzie towarzyszyło bowiem uposażenie, które można było dowolnie modelować: lojalnym biskupom czy opatom na prawie inwestyturyinwestyturainwestytury przekazywano więcej majątków, wrogim duchownym odmawiano prawa do stanowisk kościelnych lub ich z nich usuwano.

R1WcYPZi3O5D4

Na ilustracji obraz koronacyjny z sakramentarza ratyzbońskiego Henryka II przedstawia moment nakładania korony cesarskiej Henrykowi II przez Chrystusa. Koronowany władca znajduje się w centrum ilustracji, nad nim Chrystus z aureolą, prawą dłoń trzyma w geście błogosławieństwa, lewą nakłada koronę.Po obu stronach tronu władcy stoją biskupi: po prawej Emmeram z Ratyzbony, wręczający cesarzowi miecz, a po lewej Ulryk z Augsburga przekazujący mu włócznię świętego Maurycego. Nad nimi po jednym z archaniołów, zlatujących z nieba i przyglądających się scenie w centrum. Scena jest zdobiona dookoła motywami geometrycznymi, sylwetka Chrystusa została przedstawiona w otoku w kształcie "łezki", pozostałe figury oddzielane są liniami prostymi tworzącymi krawędzie prostokątów.

Proceder ten nasilił się w XI wieku. Cesarze z dynastii salickiejdynastia salickadynastii salickiej za świętokradztwo uważali każde wystąpienie przeciw ich osobie. Głosili, że sądzić może ich tylko Bóg i dlatego żaden występek nie może złożyć ich z tronu. Uznawali się za zdolnych do kreowania polityki kościelnej, w tym reform urzędu papieskiego. Cenili tylko lojalność i nie dopuszczali możliwości rządów w Rzymie bez kontroli cesarskiej. Nawet czterokrotna obsada tronu papieskiego przez duchownych niemieckich nie zadowoliła cesarza Henryka IIIHenryk IIIHenryka III, który samodzielne działania papieży uznawał za naruszające zobowiązania do uległości. Władca ten zapominał jednak, że łatwiej cesarzowi sterować biskupami niemieckimi i niższymi stanowiskami kościelnymi zależnymi od jego osoby niż wymagać lojalności od biskupa Rzymu rządzącego się ugruntowanym tradycją prawem zwierzchnictwa nad chrześcijanami.

RT624ynRl0Lj1

Na ilustracji cesarz Henryk III, będący w centrum, w otoczeniu opatów podczas uroczystości rocznicy jego koronacji. Król nosi złoty płaszcz, błękitną szatę, brązowe spodnie i buty, na głowie złotą koronę. Opaci przedstawieni jako siwi mężczyźni, w habitach na które mają narzucone płaszcze koloru bordowego ze złotymi obramowaniami. Opaci poświęcanego klasztoru eskortują władcę, podtrzymując jego ręce. Znajdują się w nich insygnia władzy: berło w kształcie orła i jabłko królewskie. Po lewej stronie ilustracji znajduje się tłum dworzan z idącym na przedzie miecznikiem, trzymającym cesarski miecz. Na drugim planie obiekty pałacowe. Obramowanie ilustracji zdobione motywami geometrycznymi.

Uzasadnienie polityki cesarskiej przyszło dopiero z odkryciem w XII wieku kodeksu prawa rzymskiego. Ustawodawstwo to pozwoliło HohenstaufomHohenstaufowieHohenstaufom na upowszechnienie wizji światowego cesarstwa. Można było wówczas zakwestionować papieską rolę w ustanowieniu władzy cesarskiej. Legitymizację uzyskiwano dzięki sile politycznych wpływów, a nie roli autorytetu religijnego. Za panowania Henryka VIHenryk VIHenryka VI cesarstwo osiągnęło szczyt możliwości pozyskania zależnych królestw. Ceną ekspansji, odbywającej się często w sposób brutalny i naruszający suwerenność państw, był wzrost wewnątrz niemieckich separatyzmówseparatyzmseparatyzmów. Cesarzom nie udało się również zapobiec klęsce ogólnoeuropejskich dążeń, w tym przede wszystkim idei krucjatowej. W takich warunkach forsowany przez nich prymat w XIII wieku okazał się przegrany.

R1QhHRcWFipHw

Na ilustracji wizerunek cesarza Fryderyka I Barbarossy. Mężczyzna z brodą i siwymi włosami patrzy na wprost widza. Prawą rękę opiera na biodrze, wysuwa z dłoni palec wskazujący w kierunku brzucha. W lewej dłoni trzyma uniesione do góry jabłko cesarskie z krzyżem na szczycie. Cesarz ma na sobie pomarańczową tunikę z krzyżem na piersi, na ramiona opada mu biały płaszcz z niebieskimi wypustkami. Za plecami cesarza biała tarcza z krzyżem i czerwonymi kropkami. Po prawej stronie ilustracji klęczący mnich w geście uwielbienia wręcza cesarzowi zamkniętą księgę. Scena na niebieskim tle w obramowaniu w kształcie łuku prostego. Dookoła przedstawionej sceny zapisany jest tekst w języku łacińskim. W górnym prawym rogu widoczny znak archiwum, z którego pochodzi księga i karta.

Ćwiczenie 4

Wyjaśnij znaczenie ceremonii dla potwierdzenia przywództwa władzy świeckiej w Europie w XI wieku.

RAFv8rs8tIC4u

Przedstawia scenę nadania lenna biskupowi w postaci wręczenia pastorału. Władca siedzi na tronie w centrum i przekazuje klęczącemu duchownemu pastorał.

R1WpV0L7MOIKO

(Uzupełnij).

Pokaż podpowiedź

Poszukaj potrzebnych do odpowiedzi informacji w tekście.

Pokaż odpowiedź

Obrzęd przekazania lenna biskupowi świadczy o podporządkowaniu Kościoła władzy świeckiej. Władca decyduje, komu powierzy urząd i jak go uposaży. Dzięki hojności zyskuje lojalnych biskupów. Prawo do inwestytury duchowieństwa w rękach władców osłabiało znaczenie Kościoła, a zwłaszcza papiestwa.

Ćwiczenie 4

Wyjaśnij, dlaczego inwestytura biskupów przez cesarza osłabiała Kościół w XI wieku.

RihzxqfVExhRl

(Uzupełnij).

Pokaż podpowiedź

Poszukaj potrzebnych informacji w tekście.

Pokaż odpowiedź

Obrzęd przekazania lenna biskupowi świadczy o podporządkowaniu Kościoła władzy świeckiej. Władca decyduje, komu powierzy urząd i jak go uposaży. Dzięki hojności zyskuje lojalnych biskupów.

Przemiany życia religijnego

Cechą charakterystyczną wczesnośredniowiecznej Europy był monastycyzm, czyli życie według reguł zakonnych. Proces wznoszenia klasztorów zainicjował w 529 roku św. Benedykt z NursjiBenedykt z Nursjiśw. Benedykt z Nursji. Dla wspólnoty mnichów z Monte Cassino [czyt.: monte kassino] we Włoszech opracował regułę, która stała się wzorcową dla innych grup zakonnych aż do XIII wieku. Najistotniejsze dla niej, w dobie wojen i barbarzyńskich najazdów, stały się względy bezpieczeństwa: obowiązek stałości miejsca na obszarze niedostępnym i oddalonym od osad ludzkich, posłuszeństwo opatowi jako odpowiedzialnemu za działalność klasztoru, w końcu harmonijne połączenie modlitwy i pracy fizycznej mnichów.

RVM6jEddu2aG6

Ilustracja przedstawia scenę przekazania św. Maurowi i innym mnichom reguły zakonnej przez św. Benedykta. Ubrany w habit zakonny św. Benedykt siedzi po lewej stronie obrazu na rytualnym krześle władzy. Lewą ręką przekazuje dokument św. Maurowi, a palec wskazujący prawej ręki podnosi w górę dla podkreślenia znaczenia tego aktu. Za św. Maurem stoją dwaj zakonnicy w habitach. Wszyscy uczestnicy sceny mają na głowach tonsury. Scena obramowana jest czerwonym prostokątem z białymi wypustkami.

Dewizą zakonników stały się słowa ich założyciela: ora et labora (módl się i pracuj), które precyzyjnie prezentowały styl życia mnichów. Cechował się on umiarem w kwestiach praktyk ascetycznych, podkreślając natomiast rolę pracy fizycznej. Klasztory w większości były samowystarczalnymi gospodarstwami rolnymi, które utrzymywali sami zakonnicy. Na ofiarowanej im ziemi karczowali lasy, uprawiali zboże lub winną latorośl, zakładali sady i ogrody, hodowali bydło i drób.

RjT16qSteialk

Ilustracja przedstawia plan klasztoru, którego centralnym punktem jest trójnawowy kościół z zakrystią przy prezbiterium i biblioteką razem ze skryptorium. Na północ od kościoła są budynki nowicjatu, szpital i dom lekarzy wraz z ogrodem zielnym. Na wschód od nowicjatu są zabudowania gospodarcze oraz mieszkania dla służby. Znajduje się tam cmentarz, sad, ogród warzywny, gęsiarnia i kurnik. Na południe od tego kompleksu jest stodoła, browar, piekarnia i młyn wraz z warsztatami i i mieszkaniami dla rzemieślników. Całość gospodarstwa dopełniają najbardziej oddalone na południu stajnie, owczarnia, koziarnia, obora i chlew wraz z mieszkaniami dla służby. Na lewo od kościoła w pobliżu biblioteki znajduje się dom opata. Na południe od niego zlokalizowana jest szkoła, dom dla gości i obsługująca ich kuchnia. Po prawej stronie od kościoła jest dormitarz, wirydarz oraz refektarz mnichów wraz z obsługującą go kuchnią ze spiżarnią. Na południe od tego kompleksu są zabudowania przeznaczone dla obsługi ubogich wraz z kuchnią. Po prawej stronie ilustracji legenda z numeracją obiektów.

Szybko pojawiły się również fundacje klasztorów nakierowanych na działalność intelektualną. Jedną z pierwszych takich wspólnot założył pracujący dla władców ostrogockich Rzymianin KasjodorKasjodorKasjodor w 538 roku. W Vivarium [czyt.: wiwarium] mnisi mieli gromadzić dzieła starożytne, kopiować łacińskie teksty, tłumaczyć utwory literackie z greki. Ponadto mieli prowadzić szkołę wzorowaną na rzymskiej edukacji. Tym samym praca umysłowa stała się drugą obowiązkową dziedziną życia zakonnego, a w klasztorach pojawiły się biblioteki i skryptoria, czyli pomieszczenia do przepisywania ksiąg. Pracowali tam wykształceni mnisi, którzy posiedli umiejętność czytania i pisania po łacinie. We wczesnym średniowieczu sztuka ta zanikała w społeczeństwie, dlatego liczba skrybów w Europie w VIII wieku nie przekraczała 120 osób.

Ry2OkfpnggLyA

Ilustracja przedstawia skrybę przy przepisywaniu księgi. Po lewej stronie obrazu znajduje się wysoki pulpit na dwie księgi liturgiczne, które są rozłożone. W tyle znajdują się dwie półki z licznymi księgami. Po prawej stronie znajduje się okno z okiennicami. Pod oknem zlokalizowana jest skrzynia, a na niej mały pulpit z otwartą księgą. Mnich ubrany w habit i czapkę na głowie siedzi w centrum obrazu przy stoliku. Na nim znajduje się otwarta księga i pergamin, na którym gęsim piórem pisze skryba. Na mnicha pada światło z okna.

Niestabilna sytuacja polityczna i społeczna, liczne wojny i klęski żywiołowe prowadziły do regresu życia zakonnego i nadużyć w klasztorach. Świeccy patroni ingerowali w funkcjonowanie wspólnot, narzucając zakonnikom jako opatów swoich krewnych. Fundatorzy zakładali klasztory dla czerpania z nich zysku i wyzyskiwania pracy mnichów. Założyciele na starość przenosili się do opactw, modyfikując tym samym obowiązki zakonne. Mnisi w takich domach lekceważyli zasady postu z uwagi na obecność gości i konieczność jak najlepszej ich obsługi. Aby zapewnić dobry sen patronom, opuszczali jutrznię, która śpiewem mogłaby ich obudzić. Zeświecczenie dotyczyło też ubiorów znacznie cieplejszych niż standardowe, co bardziej odpowiadało sytuacji życia bogatych feudałów. Chaos w życiu zakonnym pogłębiały zróżnicowane zwyczaje lokalne dotyczące obchodzenia świąt i organizacji pracy w dni powszechne. Kryzysowi starano się już zaradzić w początkach IX wieku. Benedykt z AnianuBenedykt z AnianuBenedykt z Anianu przeprowadził w 817 roku reformę w klasztorach cesarstwa, ale nie przetrwała ona długo. Uchwalona na synodzie w Akwizgranie centralizacja monastycyzmu europejskiego upadła wraz z rządami Karolingów. Na terenie cesarstwa została reaktywowana w szczątkowej formie w klasztorze w Gorze [czyt.: goz] w Lotaryngii w 933 roku. Mnisi zostali zobowiązani do prowadzenia surowego, ascetycznego życia zgodnego z pierwotną regułą św. Benedykta oraz scedowania większości prac w gospodarstwie na najemną służbę, aby poświęcić czas przede wszystkim wierności ślubom.

R1JzyPeUOZFNA

Ilustracja przedstawia mapę Europy, na którą naniesiono miejsca lokalizacji klasztorów benedyktyńskich w X‑XII wieku. Tytuł: Zasięg reformy u Benedyktynów X‑XII wiek. Opactwa te zostały podzielone na ośrodki objęte reformą w Gorze [czyt.: goz] w 933 roku, objęte reformą w Cluny [czyt.: klini] w 970 roku, objęte reformą w Fleury [czyt.: feri], Dijon [czyt.: diżą] i Fruttuari [czyt.: frituari] oraz objęte reformą w Hirsau [czyt.: herzau] i Marsylii.

Większy zasięg oddziaływania miał tzw. ruch kluniackiruch kluniackiruch kluniacki. Wiązał się z założonym w 910 roku przez księcia Akwitanii Wilhelma I Pobożnego klasztorem w Cluny [czyt.: klini] w Burgundii. W akcie fundacyjnym uzyskał on wyjątkowo dużą autonomię. Mnisi byli uwolnieni od zwierzchności miejscowego biskupa i podlegali bezpośrednio papieżowi. Mogli swobodnie wybierać opatów bez konieczności uzyskania przez nich świeckiej inwestytury. Jedynie pierwszy przełożony klasztoru przeor Berno z Baume [czyt.: bom] został wskazany przez patrona. Miał bowiem powierzone zadanie modyfikacji reguły i pobożności benedyktyńskiej. Transformacja trwała przez sześćdziesiąt lat aż do ukształtowania się ostatecznego modelu reformy. Wzorem akwizgrańskim ograniczono czas przeznaczony na pracę fizyczną koncentrując się na liturgii, modlitwie i rozważaniu biblijnych tekstów.

Wymuszało to zmiany również w innych aspektach życia mnichów: zamiast wełnianych habitów wprowadzono stroje lniane, na które łatwiej było nałożyć szaty liturgiczne. Owsiankę zastąpiono rosołem, który bardziej dba o struny głosowe mnichów i zapewnia im żywotność przy całodobowych modlitwach. Z czasem witalność miała być podtrzymywana przez produkowane w klasztorze wina i sery, co ze zrozumiałych względów ogranicza ascetyczność reguły. Umartwienia przeniesiono na poziom intelektualny: trudności i niewygody miały być ofiarą za zbawienie dusz, a odczuwany przez mnichów niepokój pobudzać do gorliwości w służbie Kościołowi. Cluny stało się wyspecjalizowaną jednostką zakonną, której zwyczaje w drodze naśladownictwa miały budować nową formę duchowości. W ten sposób na przełomie X i XI wieku w Europie stworzono sieć klasztorów podporządkowanych Cluny i tworzących niezależną od innych opactw benedyktyńskich kongregację. Podobne rozwiązania adaptowały inne ośrodki zakonnej reformy jak Dijon [czyt.: diżą] we Francji czy Hirsau [czyt.: herzau] na terenie cesarstwa. Do początku XII wieku dwadzieścia tysięcy benedyktynów w ponad 1000 klasztorach przeszło do ruchu odnowy.

Cluny zmieniło oblicze Europy w XI‑XII wieku. Ukształtowało przekonanie o specjalizacji w obrębie społeczeństwa na tych, którzy się modlą, pracują i walczą. Wzajemne zależności miały być osią stabilizacji społecznej: mnisi zabiegają o pomyślność dla tych, którzy na nich pracują i dzięki którym są bezpieczni. Z kolei na feudałów spada obowiązek utrzymania klasztorów i kościołów, bo bez tego nie ma możliwości pozytywnych rozstrzygnięć, zwłaszcza w życiu politycznym.

R1AQQVneqnoGL

Na ilustracji - fragmencie średniowiecznej miniatury - przedstawione są trzy postacie obrazujące układ społeczeństwa średniowiecznego. Na lewo stoi mnich w habicie, który rozmawia z ubranym w zbroję rycerzem. Rycerz znajduje się w centrum ilustracji, zwrócony w stronę mnicha z uniesioną prawą dłonią. W lewej ręce trzyma on tarczę. Rycerz jest odwrócony plecami do postaci chłopa, znajdującej się po prawej stronie. Chłop trzyma szpadel w dłoniach. Ubrany jest w krótką tunikę i czepek, zwany pątnikiem. Tło koloru brunatnego, scena przedstawiona w otoku, dookoła geometryczne kształty zdobiące miniaturę.

Tylko książęta hiszpańscy walczący o uwolnienie się od arabskiego jarzma wpłacali Cluny rocznie do tysiąca sztabek złota, aby na nowo zatriumfowało chrześcijaństwo za Pirenejami. Zapisy innych królów czy możnych oscylowały corocznie wokół stu sztabek srebra. Podobne donacjedonacjadonacje otrzymywały inne klasztory benedyktyńskie w tym czasie. Większość pieniędzy szła na bogate wyposażenie świątyń: złote i srebrne naczynia liturgiczne, ozdobione drogocennymi kamieniami ornaty. Wznoszono coraz bardziej okazałe kościoły w stylu, który umożliwiał tym budowlom w okresie permanentnych wojen utrzymanie trwałej konstrukcji. Monumentalne kamienne świątynie z wieńcem kaplic dla modlitw i chóralnych śpiewów odznaczały się zwłaszcza w Cluny. Trzeci kościół w tym miejscu był największą świątynią chrześcijańską do zakończenia budowy bazyliki św. Piotra w Rzymie w początkach XVII wieku.

R1LH39nmYzmJB

Ilustracja to miniatura. Przedstawia scenę, obrazującą moment poświęcenia ołtarzy w kościele w Cluny w 1095 roku przez papieża Urbana II. Po lewej stronie obrazu zgromadzeni są wierni świeccy, mnisi, biskupi i papież, który wyciąga dłoń do błogosławieństwa ołtarza znajdującego się w centrum. Na ołtarzu palą się świece i położone są naczynia liturgiczne. Po prawej stronie obrazu zgrupowana jest służba liturgiczna złożona z mnichów. Jeden z nich trzyma kadzielnicę. Przy ołtarzu jako celebrans stoi opat z pastorałem w dłoni. Scena rozgrywa się wewnątrz schematycznego przekroju świątyni. W centrum nawa główna, nawy boczne flankują obiekt, ponad nimi schematycznie narysowane wieże. Górną część karty zapełniają wersy tekstu łacińskiego, zapisane majuskułą karolińską, sporządzone w dwóch kolumnach.

Ruch kluniacki wpłynął na odnowę życia społecznego i religijnego w całej Europie. Sformułował trwałe zasady postępowania dla możnych celem stabilizacji ich życia oraz zaprowadzenia w dobie permanentnych konfliktów ładu prawnego. Unormowania te zawarte były w kodeksie Treuga DeiTreuga DeiTreuga Dei (pokoju Bożego) opartym o wypracowane w Cluny pojęcia iustitia et pax [czyt.: justitia et paks] (sprawiedliwości i pokoju). Harmonią miała się odznaczać również sytuacja w Kościele. Jednym z warunków powodzenia tych zamierzeń było uwolnienie duchownych od zjawisk patologicznych. Księża mieli się upodobnić do zakonników w obszarze posłuszeństwa, ubóstwa i czystości. Nie mogli podlegać świeckiej władzy, czerpać korzyści materialnych dla siebie z relacji z nią ani żyć pragnieniami ludzi świeckich. Postulaty te dotyczyły zniesienia symoniisymoniasymonii, nepotyzmunepotyzmnepotyzmu i nikolaizmunikolaizmnikolaizmu. Wzorem postępowania dla kapłanów miało być życie ascetyczne w celibaciecelibatcelibacie, które przynajmniej teoretycznie czyniło z nich grupę szczególną w społeczeństwie.

R10KWsmlSUX9D

Ilustracja przedstawia opata, który praktykuję symonię. Po lewej stronie możny w obecności dworzanina przekazuje swojego syna Kościołowi wraz z uposażeniem dla niego w postaci sakiewki, którą trzyma w lewej dłoni. Po prawej stronie opat przyjmuje do klasztoru młodego człowieka, ciągnąc go za rękę, pomimo iż znajdujący się za nim mnich przestrzega go przed tym, wyciagając palec wskazujący ku opatowi. Całość sceny rozgrywa się wewnątrz stylizowanego otoku litery "O", rozpoczynającego fragment tekstu karty manuskryptu; powyżej umieszczono miniaturki wieżyczek imitujące budynek klasztorny, pod sceną wiersz tekstu po łacinie. Tło sceny koloru brunatnego.

Kameduli

Od końca X wieku radykalizacji ulegało życie zakonne. Część mnichów chciała realizować śluby poza klasztorami. W obrębie tych wspólnot pustelniczych pojawili się kameduli, dla których benedyktyńską regułę zmodyfikował św. Romuald. Mnisi w duchu pokuty mieli praktykować w samotności milczenie i ustawiczne posty. Nowe zgromadzenie zakonne zatwierdził w 1072 roku papież Aleksander II. Ich odosobnienie sprzyjało popularności. Pustelnicy stawali się spowiednikami władców, doradcami biskupów i papieży, mediatorami w sporach feudalnych. Wielu było uczonymi. Z tego kręgu wywodził się św. Piotr Damiani, który był prawnikiem i legatem papieskim. Głosił teorię o dwóch kluczach, które Chrystus przekazał św. Piotrowi, a którymi dysponuje papież. Jeden z nich symbolizuje władzę duchowną, a drugi świecką. Władze te są od siebie różne, ale równe. Teoria, która początkowo miała legitymować pełen zakres władzy papieża w Państwie Kościelnym, z czasem stała się główną podporą dla rozwoju programu zwierzchnictwa papieża nad wszystkimi władcami w Europie.

RHKb7YAJcISxa

Ilustracja jest kolażem dwóch obiektów. Zdjęcie z lewej strony przedstawia zbudowany z kamienia przez św. Romualda w Umbrii w początkach XI wieku jednonawowy romański kościół zakończony absydą, gdzie mieścił się ołtarz. Kościół widoczny jest od strony absydy po ukosie, kierując się od lewej ku prawej krawędzi fotografii. Położony jest u podnóża wyniesienia, na którego zboczu znajduje się gęste zadrzewienie. Do świątyni przylegają wąskie cele mnichów, widoczne w centralnej części fotografii. Podpis pod zdjęciem: Opactwo Santa Maria di Sitria we Włoszech, w którym przebywał św. Romuald i św. Piotr Damiani. Z prawej strony obraz św. Romulada w stroju mnicha z księgą Pisma Świętego w prawej dłoni. Zakonnik ubrany jest w biały habit kamedulski z kapturem, który okrywa mu głowę. Mnich nosi długą brodę. Podpis pod ilustracją: Guido Palmeruccio [czyt. głido palmeruczcio], Święty Romuald (1320)

Cystersi

Inną drogą reformy poszli cystersi, którym początek dał propagujący ascetyczny i pustelniczy tryb życia św. Robert z Molesme [czyt.: mulem]. W 1098 roku założył on klasztor na pustkowiu Cîteaux [czyt.: sito] koło Dijon [czyt.: diżą] w Burgundii. Ze względu na trudne położenie, lesiste i zabagnione, mnisi‑pustelnicy musieli być samowystarczalni, stąd ich zaangażowanie w przetwarzanie rolniczo zajmowanej ziemi. Regułą nowego zakonu, zatwierdzoną ostatecznie w 1100 roku przez papieża Paschalisa II, stało się prowadzenie gospodarstw oraz inicjowanie przedsięwzięć w obszarze kultury rolnej: zakładanie kuźni wodnych, stawów rybnych czy budowa młynów i browarów. Cystersi poprzedzali akcje osadnicze na obszarach nieprzetworzonych rolniczo, które następnie oddawali w dzierżawę rolnikom i szukali nowych miejsc odosobnienia. To zjednywało im przychylność możnych, którym odpowiadał ten mobilny tryb życia zakonnego. Pod koniec XIII wieku cystersi dysponowali siecią 2000 klasztorów, które dzięki nadaniom ziemskim uczyniły ich najbogatszym zakonem w średniowiecznej Europie.

Rn8ucLscUO6a3

Ilustracja to kolaż złożony z dwóch obrazów. Pierwszy po lewej stronie przedstawia założenia architektoniczne kompleksu klasztornego w Citeaux w Burgundii. Na pierwszym planie obwarowania nadrzeczne z miejscem wlotu wody w obręb klasztoru. Za murem obszar upraw rolnych biegnących do bramy wjazdowej na teren właściwego klasztoru. W centrum znajduje się się kościół na planie krzyża łacińskiego, do którego przylegają zabudowania klasztorne. Wewnętrzny dziedziniec, znajdujący w centrum ilustracji, spełniał rolę wirydarza. Za zabudowaniami klasztornymi na dalszym planie rozciągają się pola uprawne oraz budynki gospodarcze zakonu. Podpis pod ilustracją: Plan klasztoru w Citeaux [czyt. sito], Rycina ze słownika architektury francuskiej od XI do XVI wieku (1856), autorstwa Eugene Viollet -le -Duc (czyt. jużin wiolet -le‑dyuk]. Po prawej stronie portret założyciela klasztoru w Citeaux Roberta z Molesme. Mnich w tonsurze ubrany jest w biały habit zakonny i pelerynę. W prawej dłoni trzyma lilię jako symbol czystości, w lewej dłoni ma egzemplarz Pisma Świętego. Znajduje się na złotym tle. Podpis pod ilustracją: "Enguerrand Quarton [czyt. engerąn kartą] Święty Robert z Molesme [czyt. molesm] XV w.

Kartuzi

Za najbardziej wykształconych mnichów będą uchodzili kartuzi, których początek wiąże się z założoną w 1084 roku we francuskich Alpach koło Grenoble osadą pustelniczą zwaną Wielką Kartuzją. Wokół krużganku i kamiennego kościoła zbudowano pustelnicze domki, składające się z szeregu połączonych ze sobą pomieszczeń. Św. Bruno z Kolonii, który podpatrywał w Molesme założenia cysterskiej reformy, szukał rozwiązań dla uczonych, chcących prowadzić ascetyczne życie zakonne. Uznał, że surowym praktykom najlepiej będzie służyć całkowita izolacja od świata zewnętrznego, stąd niewielka ilość klasztorów tego typu. Z reguły były one archiwami i bibliotekami dla iluminowanych ksiąg, które przepisywali pustelnicy w odosobnionych skryptoriach, zwanych laboratoriami. Ponieważ w tych pomieszczeniach przeprowadzano także badania naukowe, do dzisiaj gabinety uczonych i wynalazców noszą takie miano.

RQffGiNVmyaZ9

Zdjęcie przedstawia widok współczesny na układ zabudowań klasztornych Wielkiej Kartuzji założonej w Alpach francuskich. W centrum zlokalizowany jest kościół. Otaczają go zabudowania klasztorne połączone krużgankami. Od lewej strony przylegają do nich pojedyncze eremy połączone ze sobą krużgankami w ciąg szeregówek. Dookoła zabudowań widoczny gęsty las złożony z drzew liściastych i iglastych, bliżej górnej krawędzi fotografii widoczne zbocze góry łagodnie piętrzące się wzwyż.

Kanonicy

Rewizja życia zakonnego objęła również świeckich duchownych, zwanych kanonikami, którzy żyli według reguły św. Augustyna. Ich mottem było wezwanie „świętość i apostolat”. Zgodnie z regułą oddawali się wędrownemu kaznodziejstwu i ewangelizacji ubogich. Obserwowane w tym środowisku zaniedbania życia zakonnego zachęciły św. Norberta z Xanten [czyt.: ksanten] do założenia w 1120 roku bardziej radykalnej wspólnoty. Fundacja klasztoru w pikardyjskiej miejscowości Prémontré [czyt.: premontri] koło Laon [czyt.: lą] we Francji dała początek tzw. premonstratensom, inaczej zwanym norbertanami. Nie stanowili oni jednolitej struktury: obok duchownych w klasztorach mieszkali świeccy. Modlono się wspólnie, ale pracowano oddzielnie, często podejmując aktywność na rzecz pielgrzymów i ubogich. Norbertanów cechowało zaangażowanie w życie parafialne i duszpasterstwo różnych grup społecznych, zwykle mieszkających w miastach.

RjpxAaZGK2TQY

Ilustracja jest kolażem dwóch obiektów. Przedstawia z lewej strony podobiznę św. Norberta z Xanten w habicie kanoników regularnych i w tonsurze, czyli wygolonym krążku włosów na głowie. W dłoniach trzyma Pismo Święte. Sylwetka świętego została przedstawiona w otoku, u dołu napis z imieniem świętego po łacinie. Podpis pod ilustracją: "święty Norbert z <span lang='de">Xanten. Z prawej zdjęcie wirydarza z XII wieku w klasztorze norbertanów w Prowansji. W centrum ogrodu kamienna studnia i fragmenty kamiennych stopni do siedzenia. Krzewy zasadzone i ucięte w regularne geometryczne kształty prostokątów, tworzące niewielkie parkany. Zasadzono także bujnie rosnące drzewo, widoczne bliżej lewej krawędzi fotografii. Wokół układ architektoniczny jednopiętrowego budynku z wewnętrznymi krużgankami na parterze. U dołu zdjęcia podpis: "Opactwo Frigolet w Prowansji".

Ćwiczenie 6

Ustal, jaka reguła zakonna została zobrazowana w źródle.

R1JbXwgg1S7wD

Na ilustracji po lewej stronie obrazu znajduje się grupa klęczących mnichów, którzy się modlą we wnętrzu kościoła. W centrum obrazu sześciu zakonników ścina drzewa. W ich rękach znajdują się siekiery.

RiYC2AfK7OHsA

(Uzupełnij).

Pokaż podpowiedź

Zwróć uwagę na aktywności członków zakonu.

Pokaż odpowiedź

Reguła benedyktyńska: ora et labora (módl się i pracuj).

Ćwiczenie 6

Zapisz, co oznaczała dla benedyktynów łacińska sentencja „ora et labora”.

RiYC2AfK7OHsA

(Uzupełnij).

Pokaż podpowiedź

Poszukaj potrzebnych do odpowiedzi informacji w tekście.

Pokaż odpowiedź

Jest to reguła zakonna, która ustala dla mnichów obowiązek modlitwy i pracy.

Papocezaryzm

Papieskie aspiracje do zwierzchnictwa nad Europą sięgały przełomu starożytności i średniowiecza. Z jednej strony były skutkiem upadku na zachodzie cesarstwa i konieczności zapewnienia ciągłości świeckiej władzy w Rzymie w obliczu najazdu barbarzyńców. Z drugiej strony wynikały z potrzeby utrzymania integralności struktur kościelnych, zwłaszcza na podbitych obszarach, gdzie dotychczasowa tkanka społeczna była naruszona. Jednak dążenia do prymatu zderzały się z realiami polityki, która wikłała Kościół w konflikty z nowymi państwami powstającymi na gruzach rzymskiego imperium. Barbarzyńscy władcy niechętnie przyjmowali kontrolę papieży nad ich biskupstwami. Nie godzili się na swobodny wybór dostojników kościelnych, wpływając na obsadę stanowisk poprzez nadania ziemskie i donacje na rzecz kościołów i klasztorów. Również papiestwo jako urząd nie było wolne od wpływów zewnętrznych. Elekcja na tronie biskupa Rzymu zależała od jednomyślnego stanowiska miejscowych duchownych i ludu, co prowadziło do częstych nadużyć. W poszukiwaniu protektoratu kolejni papieże uzależniali się od władzy świeckiej. Pytania o wzajemne zależności nasiliły się wraz z odnowieniem cesarstwa rzymskiego przez Karola Wielkiego. Popularność zdobyła idea władzy uniwersalnej, która wyrażała się w teorii dwóch mieczy. W myśl jej założeń zadania cesarza odnosiły się do krzewienia chrześcijaństwa i bronienia go zbrojnie, a cele papiestwa dotyczyły ewangelizacji i kultu. Panująca między nimi harmonia miała zapewniać społeczną stabilizację, ale w praktyce była trudna do przeprowadzenia z uwagi na wzajemne aspiracje.

Rm4v76HTfiwHY

Ilustracja przedstawia Chrystusa siedzącego na tęczy, przed którym po lewej stronie klęczy władca w koronie na głowie, a po prawej papież w mitrze. Chrystus każdemu z nich podaje miecz symbolizujący odpowiednio władzę świecką i duchową

Z tego tytułu, w IX wieku zaczęto upowszechniać falsyfikat pod nazwą „darowizna Konstantyna”. Stanowił on rzekomy dokument cesarza Konstantyna, który nadawał papieżowi Sylwestrowi I i jego następcom liczne przywileje i dobra. Na ich podstawie papież stawał się niekwestionowanym przywódcą w zachodniej Europie, którego zwierzchnictwo religijne obejmowało cały ówczesny świat, w tym biskupstwa znajdujące się we wschodnim cesarstwie. Ponieważ godnością zrównywał urzędy papieski i cesarski, a tym samym uniemożliwiał kontrolowanie władzy kościelnej przez świeckie instytucje, falsyfikat był zwalczany przez Ottonów i dynastię salicką.

RxmKzEODKhAaW

Fresk z XIII wieku obrazujący donację Konstantyna dla papiestwa. Z lewej strony na podwyższeniu tron papieski z siedzącym na nim papieżem Sylwestrem I w mitrze na głowie, któremu towarzyszy diakon. W centrum cesarz Konstantyn I, który prawą ręką przekazuje papieżowi frygierz, rodzaj zastępczego cesarskiego nakrycia głowy. W lewej dłoni cesarz dzierży uzdę białego konia, który opuszcza pałac cesarski. Oznacza to przyjęcie przez cesarza funkcji mastalerza dla konia papieskiego podczas uroczystych procesji w Rzymie i stanowi odznakę podległości władzy duchownej przez władzę świecką. Po prawej stronie pałac cesarski z rodziną Konstantyna I, w tym z trzema jego synami. Po obu stronach ilustracji ramy z motywem dekoracyjnym w kształcie kwiatów lilii..

Zapis „darowizny Konstantyna” budził niepokój w cesarstwie bizantyjskim. Zachodziła obawa, że postulaty uniezależnienia Kościoła od państwa znajdą podatny grunt wśród duchowieństwa, które zacznie kwestionować zwierzchnictwo cesarskie w sprawach wiary. Dla patriarchatów wschodnich znacznie poważniejsze wydawały się jednak zawarte w „darowiźnie Konstantyna” groźby podporządkowania ich diecezji Rzymowi, gdyż wiązało się to ze zmianami w obszarze dogmatów i liturgii. Spór pogłębiał się wraz z postępami akcji chrystianizacyjnych we wschodniej Europie. Rywalizacja, przybierająca często charakter polityczny, przeszła na poziom języka, gdyż zachodnie duchowieństwo nie akceptowało słowiańskiej mowy w liturgii. Potępiało też brak celibatu w Kościele wschodnim. Z drugiej strony nacisk na nieortodoksyjne praktyki religijne jak używanie podczas eucharystii niekwaszonego chleba odrzucał prawosławnych od zachodniej liturgii. Doszło do tego również zakwestionowanie przez Konstantynopol nicejskiego wyznania wiary z dopiskiem o pochodzeniu Ducha Świętego od Ojca i Syna. Eskalacja napięcia między Kościołami nastąpiła w 1054 roku. W odpowiedzi na zamknięcie w stolicy Bizancjum kościołów obrządku łacińskiego legat papieża Leona IX ekskomunikowałekskomunikaekskomunikował patriarchę Konstantynopola Michała Cerulariusza. Ten zwołał synod, na którym zatwierdzono klątwę nałożoną na legatów papieskich. Mimo braku kanoniczności podjętych przez oba Kościoły decyzji schizmaschizmaschizma stała się faktem. Zerwanie jedności utrwaliło podział na łacinników oraz wschodni obrządek.

Tymczasem na zachodzie Europy w połowie XI wieku wzmagały się dążenia do rewizji obowiązującego wtedy prymatu cesarskiego. Wraz z przemianami życia religijnego nasilił się trend reformatorski w papiestwie, który hipotetyczne założenia „darowizny Konstantyna” zamierzał urealnić i uczynić programem politycznym. Podniesienie godności papieskiej zależało od zmian zasad elekcji. W 1059 roku na synodzie rzymskim papież Mikołaj II podjął stosowne w tej materii postanowienia. Odtąd prawo wyboru papieża będzie przysługiwało wyłącznie kolegium kardynałów. Procedura konklawekonklawekonklawe będzie zamknięta w obrębie budynków papieskich, aby zapewnić bezstronność decyzji. Wybrany w ten sposób papież uzyskiwał wysoki mandat od Kościoła, który mógł wykorzystać m.in. do przywrócenia wewnętrznej dyscypliny i wzmocnienia własnej pozycji w świecie chrześcijańskim. Za tym szła rewizja prymatu, którą będzie lansować tzw. reforma gregoriańskareforma gregoriańskareforma gregoriańska. Założenia tego programu zostały zawarte w notatce sporządzonej w 1075 roku przez papieża Grzegorza VII i nazwanej „Dictatus papae” [czyt.: diktatus pape]. Wdrożenie 27. jej punktów miało doprowadzić do centralizacji władzy w Kościele oraz nadania jej nadrzędnego charakteru w stosunku do władzy świeckiej.

R1MDrLe96fTv2

Zdjęcie pokazuje łaciński zapis notatki papieża Grzegorza VII o nazwie Dictatus papae. Jest to tekst po łacinie zapisany na karcie pergaminowej wierszami w formie paragrafów. Tezy brzmią w przekładzie: Kościół rzymski przez samego Boga został założony. Tylko sam biskup rzymski może być prawnie nazwany biskupem powszechnym. Tylko on sam może biskupów składać z godności lub do nich przywracać. Legat jego przewodniczy wszystkim biskupom na synodzie, nawet gdy jest niższy stopniem, i może na nich wydać wyrok złożenia z godności. Nieobecnych może papież składać z godności.

Za deklaracjami szły konkretne rozwiązania praktyczne, których wdrażanie ogłosił papież Grzegorz VII na dwóch kolejnych synodach rzymskich w 1075 i 1076 roku. Potwierdził obowiązek celibatu duchownych, a biskupów tolerancyjnych wobec żonatych księży zrzucał ze stanowisk. Uznał za bezprawne dokonywanie nominacji na urzędy kościelne przez władze świeckie. Wyboru biskupów miały odtąd dokonywać kapituły katedralne, czyli zgromadzenia kanoników, a zatwierdzać je papież. Pod groźbą klątwy kościelnej (ekskomuniki) zakazał duchownym świeckiej inwestytury, co naraziło go na bezpośrednie starcie z cesarzem Henrykiem IV.

RIm7XXfRJLd4l

Na ilustracji portret papieża Grzegorza VII. Przedstawia papieża w stroju pontyfikalnym z tiarą na głowie. Jest to starszy mężczyzna, jego tiara ma trzy poziomy z motywami roślinnymi ozdabiającymi nakrycie głowy. Płaszcz zapięty pod szyją opada na ramiona. Spod płaszcza widoczna pofałdowana szata hierarchy. Trzyma on w dłoniach papieską ferulę.

RrMiGkXL7HVpK

Nagranie wideo o sporze między papieżem, a cesarzem

Nagranie wideo o sporze między papieżem, a cesarzem

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RrMiGkXL7HVpK

Nagranie wideo o sporze między papieżem, a cesarzem

Spór o inwestyturę duchownych kontynuował cesarz Henryk V, który skłonny był pójść na ustępstwa. Również ze strony papiestwa płynęły sygnały do kompromisu. Ugodę między cesarzem Henrykiem V a papieżem Kalikstem II zawarto w Wormacji w 1122 roku. Na mocy tzw. konkordatu wormackiego cesarz zrzekał się świeckiej inwestytury duchownych i zezwalał na kanoniczny ich wybór. Równocześnie zachowywał prawo nadawania lenn przynależnych kościelnym urzędom. W praktyce oznaczało to konieczność uzgadniania kandydatur między władzą świecką a duchowną oraz liczenia się z wzajemnymi sprzeciwami. Postanowienia konkordatu wormackiego rozszerzono w 1123 roku na soborze laterańskim I na wszystkie państwa chrześcijańskie. Konflikty jednak nie ustały. Europa podzieliła się na zwolenników cezaropapizmu i papalistówpapalizmpapalistów płacących świętopietrzeświętopietrzeświętopietrze. W czasie pontyfikatu Innocentego III na początku XIII wieku zasięg państw uiszczających opłaty na rzecz papieża obejmował terytoria od Portugalii i Sycylii na południu, Anglii na zachodzie, Norwegii na północy po Polskę, Węgry i Bułgarię na wschodzie.

R1Mn4FzOm5D1d

Ilustracja przedstawia wizerunek papieża w stroju pontyfikalnym z tiarą na głowie i paliuszem na ramionach. Strój koloru czerwonego z pasem na którym znajdują się czarne krzyże łacińskie i tiarą jasnego koloru. Tło w formie łuku prostego z obramowaniem, koloru niebieskiego, łuków koloru zielonego i czerwonego.

Potęga papieża miała się opierać przede wszystkim na strukturach zreformowanego Kościoła. Jego zhierarchizowaną organizację, zasady funkcjonowania poszczególnych urzędów, wewnętrzne awanse i dyscyplinujące kary opisywało prawo kanoniczne, które narodziło się w XII wieku na założonym w Bolonii w 1088 roku uniwersytecie. Tamtejszy wykładowca mnich Gracjan w 1140 roku postanowił usystematyzować przepisy kościelne i w postaci kodeksowej przedstawić je do upowszechnienia. W niedługim czasie tzw. „Dekret Gracjana” uzupełniono o nowy materiał prawny, któremu ustawodawstwo papieży dało rangę obowiązującą w całym chrześcijaństwie. Najistotniejsze zmiany wprowadzono w XIII wieku za pontyfikatu Innocentego III, który dekretem „Venerabilem” [czyt.: wenerabilem] z 1202 roku unormował stosunki między papieżem a cesarzem. Wprowadził prawo papieża do orzekania zgodności wyboru cesarza przez książąt Rzeszy i decydowania w sytuacji konfliktu między elektorami, kto uzyska prawo do koronacji cesarskiej. Dyscyplinowaniu wiernych poświęcone były natomiast opracowane pod jego kierunkiem uchwały soboru laterańskiego IV z 1215 roku. Każdy wierny został zobowiązany przystępować do spowiedzi i komunii przynajmniej raz w roku w okresie Wielkanocy. Wobec heretyków interweniować miała władza świecka, a nie tylko sądy inkwizycyjne. Ponadto w kwestiach dogmatycznych ustalono, że przez przeistoczenie Chrystus realnie jest obecny w Eucharystii pod postacią chleba i wina. W ten sposób w XIII wieku papiestwo zdobyło przewagę nad cesarstwem w rywalizacji o prymat w zachodnim chrześcijaństwie.

Jednak wraz z rozprzestrzenianiem się doktryny suwerenności, która czyniła władców monarchii stanowych zwierzchnikami lokalnych Kościołów, potęga polityczna papiestwa gwałtownie się załamała. W sposób najbardziej jaskrawy objawiło się to na terenie Francji, gdzie polityka fiskalna i personalna króla Filipa IV Pięknego doprowadziła do konfliktu z papieżem Bonifacym VIII. Ten w wydanej w 1302 roku bulli „Unam sanctam” [czyt.: unam sanktam] przypomniał, że występowanie przeciw papieżowi jest atakiem na Kościół, poza którym nie ma zbawienia ani odpuszczenia grzechów. Tym samym Bonifacy VIII przestrzegł króla Francji przed ekskomuniką. Ten jednak odwołał się do reprezentacji stanowej, która zezwoliła na aresztowanie papieża i postawienie go przed soborem w stan oskarżenia. Wstrząśnięty przebiegiem zdarzeń papież zmarł, a jego następca Klemens V podporządkował się całkowicie władzy świeckiej i zamiast w Rzymie osiadł w Awinionie. Tzw. „niewola awiniońska” papiestwa położyła tym samym kres jej supremacji w świecie chrześcijańskim.

RCqKozqyAUc6N

Zdjęcie pomnika przedstawia wizerunek papieża Bonifacego VIII w stroju pontyfikalnym z tiarą na głowie. Papież trzyma w lewej dłoni klucze św. Piotra. Prawą dłoń wznosi do błogosławieństwa. Ręce znajdują się pod połami ornatu, który wyrzeźbiono w formie kaskadowej, opadającej z ramion figury biskupa.

Podsumowanie

Słownik pojęć

Bibliografia

Manteuffel T., (1994), Historia Powszechna. Średniowiecze, Warszawa: PWN.

Weinfurter S., (2013), Niemcy w średniowieczu 500‑1500, Warszawa: PWN.

Cantarella G. M., (2021), Grzegorz VII, Warszawa: PIW.