Renesansowe miasto na ziemiach polskich

Miasto idealne

Pojawienie się prawa lokacyjnego na ziemiach polskich stało się w średniowieczu impulsem do rozwoju miast. Najpowszechniej stosowanym formą lokacji była ta wzorowana na kodeksach Magdeburga, a także jego odmianach. W tym wypadku nowy ośrodek miejski był zakładany z centralnym placem pełniącym funkcję rynku, do którego prowadziły główne ulice, aż do otaczających miasto murów. Miasta pełniły funkcję lokalnych centrów handlu i rzemiosła, co sprzyjało stopniowemu zwiększaniu się liczby ludności. Wówczas starano się, by na przestrzeni parcel w mieście ulokować jak największą liczbę budynków przy zachowaniu ciasnych uliczek między nimi.

Wraz z rosnącą liczbą mieszkańców, zwiększeniem zapotrzebowania na pracę, dostępu do towarów, a przede wszystkim miejsca do życia zmieniały się sposoby organizowania zabudowy. Z końcem XV w. i początkiem XVI w. intensywnie poszukiwano idei i metod zagospodarowania przestrzeni miejskiej. W ten sposób zaczęto sięgać po koncepcje, znane w renesansowych Włoszech za sprawą starożytnych traktatów.

Dziełem, które zrewolucjonizowało podejście architektów do tworzenia układu zabudowy miejskiej był zbiór „O architekturze ksiąg dziesięć”, autorstwa WitruwiuszaWitruwiusz (I w. p.n.e.)Witruwiusza. Jego zdaniem miasto założone w oparciu o figurę koła i zbliżony do niego ośmiobok miało o wiele większe możliwości obrony.

Teksty Witruwiusza inspirowały nowożytnych architektów. Zaczęły powstawać plany zabudowy miejskiej, których centralną częścią był plac, od którego promieniście miały odchodzić ulice w kierunku murów. Za sprawą rzymskiego budowniczego do kanonu architektury weszły hasła, określające znaczenie danego obiektu i miasta – trwałość, użyteczność i piękno.  W ten sposób narodziła się renesansowa koncepcja „miasta idealnego”, która wpływała na charakter reorganizacji zabudowy miejskiej na ziemiach polskich w czasach nowożytnych.

Przykładem realizacji koncepcji „miasta idealnego” na ziemiach polskich jest Zamość. Ośrodek ten był projektowany w latach 1578 – 1586 przez włoskiego architekta Bernardo MorandoBernardo Morando (1540 - 1600)Bernardo Morando na zlecenie kanclerza wielkiego koronnego i hetmana koronnego Jana Zamoyskiego. Włoch odpowiadał za wzniesienie miejskiego arsenału, pałacu kanclerza, ratusza i katedry. W 1580 r. Zamoyski przygotował dla miasta dokument lokacyjny. Za swoje zasługi Morando otrzymał dwie kamienice na rynku miejskim, a w latach 1591 - 1593 pełnił urząd burmistrza. Ostateczny kształt Zamość uzyskał około 1650 r., jednak jego układ urbanistyczny był daleki od koncepcji „miasta idealnego”. Rynek miejski był położony nie tyle w centrum, co bliżej rezydencji Zamoyskiego, a ratusz stoi w pierzei kamienic wokół rynku. Charakterystyczne dla zabudowy miejskiej są domy mieszczan wokół rynku z bogato zdobionymi attykami. Zamość stał się inspiracją dla kolejnych lokacji miast renesansowych, w tym Żółkwi hetmana Stanisława Żółkiewskiego.

R7Alh4Qoa2Akn

Zdjęcie przedstawia rynek w Zamościu. W centrum widoczna konstrukcja renesansowego ratusza, z wysokim przedprożem i schodami prowadzącymi do wysokiego parteru. Pod schodami pełnołukowy portal. Fasada budynku utrzymana w stylu włoskim - równe odstępy między prostokątnymi oknami, porządkowanie fasady za pomocą fryzów i gzymsów. W centrum szerokie pilastry zwężają się ku górze, aż do wieży zegarowej ratusza z hełmem. Ratusz jest czterokondygnacyjny. Po prawej stronie fotografii Kamienice Ormiańskie czterokondygnacyjne, w parterze mają arkady. Na górze bogato zdobiona attyki. Jeden budynek jest biały, drugi żółty. Po lewej stronie kamienice w pierzei rynku. Przed kamienicami stoją kawiarniane parasole. W tle bezchmurne niebo.

Z Włoch i Niderlandów

Od początku XVI w. na ziemie polskie idee renesansu, obecne w architekturze, napływały z dwóch kierunków: Półwyspu Apenińskiego i Europy Zachodniej.

Pierwszy z tych nurtów, określanych mianem renesansu włoskiego, pojawił się w Polsce w początku XVI wieku. Było to dziełem króla Aleksandra JagiellończykaAleksander Jagiellończyk  (1461 - 1506)Aleksandra Jagiellończyka i jego brata, przyszłego króla Zygmunta I StaregoZygmunt I Stary (1467‑1548)Zygmunta I Starego z dynastii Jagiellonów. Obaj sprowadzali budowniczych i artystów z Włoch, przede wszystkim z Florencji, która uchodziła za kolebkę włoskiego renesansu. Jednym z pionierów architektury nowego stylu na ziemiach polskich był Franciszek, zwany FlorentczykiemFranciszek Florentczyk ( zm. 1516 r.)Florentczykiem. Mecenasem artystów z Półwyspu Apenińskiego była także królowa BonaBona Sforza ( 1494 - 1557)Bona.

Ciekawostka

R18IfmsBN2oHo

Ilustracja przedstawia rysunek królewskiego nagrobka w katedrze wawelskiej. Portal w formie łuku triumfalnego z niszą, w której znajduje się tumba z figurą grobową postaci Jana Olbrachta. Figura leży na płycie grobowej odziana w strój rycerski, koronę i berło. Na filarach łuku i pilastrach wewnątrz niszy motywy roślinne. Powyżej fryzu w niszy, pod pełnym łukiem herby Rzeczpospolitej (w centrum), Korony i Pogoni litewskiej. Podpis na grafice z imieniem króla Jana Olbrachta.

Pierwszym obiektem architektonicznym w stylu renesansowym na ziem nie był ani kościół, ani ratusz, tylko… część grobowca. Franciszek Florentczyk, na polecenie króla Aleksandra, w latach 1502 – 1505 wzniósł niszę przyścienną grobu króla Jana OlbrachtaJan Olbracht (1459 - 1501)Jana Olbrachta, wykonując zamiast średniowiecznego baldachimu rzeźbiony łuk triumfalny.

Styl włoskiego renesansu cechował się harmonijną kompozycją budowli. W jej wyglądzie zewnętrznym panował porządek, a elementy konstrukcji współgrały ze sobą. Architekci korzystali z obliczeń matematycznych zachowanych w rzymskich traktatach, aby zachować symetrię. Czerpano z doświadczeń starożytnych budowniczych, wykorzystując przy budowie łuki triumfalne i kolumny. Szczególny nacisk położono na rozwój budowli świeckich. Powstał wówczas nowy typ pałacu,  budowanego na planie figury geometrycznej – koła, kwadratu lub prostokąta. Z reguły konstrukcja była czteroskrzydłowa, otaczająca wewnętrzny dziedziniec z arkadamiarkadyarkadami, krużgankamikrużganekkrużgankami i loggiąloggialoggią [czyt. lodżią] Podstawowym budulcem do wykonywania elementów dekoracyjnych był kamień. rezygnowano z ostrołukowych form otworów okiennych i portaliportalportali na rzecz łuków pełnych.

W przypadku zabudowy miejskiej wznoszono pałace, przebudowywano średniowieczne ratusze i konstruowano nowe formy architektury obronnej. W murach miejskich pojawiły się bastiony, z których można było razić nacierającego napastnika wykorzystując szersze pole widzenia.

Ciekawostka

R1eIJmTpIr42Q

Zdjęcie przedstawia współczesny widok na krakowskie Sukiennice i wieżę dawnego ratusza miejskiego. Renesansowa zabudowa sukiennic i widocznej jej ściany frontowej od strony Kościoła Mariackiego wyróżnia się arkadami na parterze o pełnych łukach otworów i bogato zdobioną attyką u szczytu. Pomiędzy arkadami a attyką długa wnęka ściany z otworami okiennymi i wykusz pośrodku z centralnym wejściem do wnętrza obiektu. Skrzydło wschodnie częściowo zasłonięte przez drzewo na rynku, widać jednak jedną z wież narożnych sukiennic z hełmem na szczycie. Bliżej lewej krawędzi fotografii wieża ratuszowa ceglana, uzupełniona kamieniem w połowie wysokości. Wieża zwęża się ku szczytowi. Poniżej kopuły z hełmem widoczne tarcze zegarowe na dwóch ścianach pod szczytem. U dołu wieży ratuszowej wykusze z oknami. Na pierwszym planie fotografii widać grupy przechodniów i siedzących na ławach turystów.

Wielokrotnie impulsem do przebudowy obiektu stawał się pożar. W 1499 roku spłonął zamek królewski na Wawelu. Aleksander Jagiellończyk zlecił odbudowę zamku, która rozpoczęła się w 1504 roku, a trwała do 1536 roku. Wówczas kolejny pożar spowodował przesunięcie odbudowy na 1549 r. Zamek królów polskich stał się wzorem dla szlachciców i magnatów, wznoszących własne obiekty, z czasem także dla obiektów architektury miejskiej. W 1555 roku pożar strawił krakowskie Sukiennice, które przebudował artysta Jan Maria PadovanoJan Maria Padovano (1493 - 1574)Jan Maria Padovano [czyt. padowano].

W połowie XVI wieku na ziemie polskie, szczególnie do miast Pomorza, dotarły nowe nurty idei renesansowej architektury z Niderlandów. Pierwsze elementy architektoniczne dodawano do istniejących na terenie współczesnej Belgii czy Holandii obiektów gotyckich. Budowle, wznoszone w niderlandzkiej odmianie renesansu to przede wszystkim obiekty typowe dla miast: ratusze, zbrojownie (arsenały), hale targowe, domy cechowe czy kamienice mieszczańskie. Ze względu na brak budulca w postaci kamienia powszechnie wykorzystywano cegłę, dodając jedynie wykonane m.in. z piaskowca elementy dekorujące obiekty – przedprożaprzedprożeprzedproża, portale, pilastrypilasterpilastry czy szczyty budynków.

Cechą charakterystyczną w przypadku renesansu odmiany niderlandzkiej było stosowanie specyficznego rodzaju ornamentu, zwanego okuciowymornament okuciowyokuciowym, do wykańczania szczytów XVI – wiecznych budowli.

Wraz z upływem czasu zaczęto w konstrukcjach renesansowych zwracać uwagę na formę, bogactwo zdobień i zapewnienie splendoru dla właścicieli obiektów. Stosowano podwójne konstrukcje i dublowano akcenty. Obiekty posiadały dwa szczyty, więcej niż jeden dekoracyjny portal lub więcej niż jedną wieżę. Ów nurt w architekturze, określany mianem manieryzmu, trafił na podatny grunt w miastach na północy Rzeczypospolitej. Najbardziej widocznym przykładem takiej zabudowy był Gdańsk. W stylu manierystycznym zostały zaprojektowane takie obiekty jak Wielka Zbrojownia, autorstwa Anthona van ObberghenaAnthon van Obberghen (1543 - 1611)Anthona van Obberghena [ czyt. antona wan obergena] czy Zielona Brama, autorstwa Hansa KrameraHans Kramer (zm. 1577 r.)Hansa Kramera.

6,6

R1PVFzVOg8hyS

Zdjęcie przedstawia zabytkowy obiekt w Gdańsku od strony Długiego Pobrzeża, zwany Bramą Zieloną. Budynek utrzymany w stylu manieryzmu niderlandzkiego. Cztery otwory pełnołukowe prowadzą przez bramę na Długi Targ. Powyżej poziomu parterowego, oddzielonego gzymsem, rząd prostokątnych otworów okiennych. Potrójny szczyt, z dwoma rzędami okien każdy na bokach i szczyt z trzema rzędami pośrodku, osłania dwuspadowy dach, pomiędzy szczytami lukarny, Na szczytach figury postaci męskich i żeńskich. Budynek wykonany z cegły i kamienia. Do bramy prowadzi bruk położony na Zielonym Moście. Na moście spacerują przechodnie.

RK4FBkTbtNoRU

Zdjęcie przedstawia widok na Wielką Zbrojownię od strony ul. Piwnej w Gdańsku. Obiekt utrzymany w stylu manieryzmu niderlandzkiego, widoczny parter budynku oraz dwie kondygnacje, w tym ostatnia ze szczytem budynku. Kondygnacje na piętrach mają wpasowane w konstrukcję fasady okna prostokątne lub, w przypadku najwyższej kondygnacji, okna wpasowane w obramowanie łuków pełnych. Zdwojenie elementów poprzez dwa portale wejściowe z herbami miasta na parterze, dwa szczyty osłaniające dach budynku i dwie flankujące budynek wieże wieloboczne z oknami. Obiekt kunsztownie zdobiony przy pomocy złoceń na portalach i pod fryzami budynków, na szczytach budynku widoczne sterczyny, woluty i ornamenty okuciowe. Wieże wykończone hełmami. Pośrodku konstrukcji, na piętrze w niszy, figura alegoryczna przedstawiająca boginię Artemidę. U dołu fotografii kilkoro przechodniów i samochód osobowy.

W renesansowej kamienicy

Wraz z napływem nowych prądów w nauce i sztuce przedstawiciele wyższych warstw społecznych Rzeczypospolitej, przebywający w kraju i zagranicą, mogli zapoznawać się z ideami humanizmu. Jednak w architekturze miast polskich końca XV w. cały czas można dominowały obiekty wzniesione w stylu gotyckim. Z racji posiadanych zasobów większość inwestycji miejskich w okresie nowożytnym odbywała się z udziałem przedstawicieli polskiej szlachty i samego króla. Zmiany były widoczne w architekturze budowli świeckich. Z czasem, idąc za przykładem możnych, także mieszczanie w miastach przystępowali do przebudowy obiektów, w tym kamienic.

Ważne!

Poniżej znajduje się animacja, przedstawiająca istniejącą do dzisiaj renesansową kamienicę przy ul. Długiej w Gdańsku, wzniesioną w porządku włoskim. Zapoznaj się ze szczegółami. Następnie wykonaj polecenia.

R10lPC9Lm58BU

Animacja dotycząca cech typowych dla renesansowej kamienicy.

Animacja dotycząca cech typowych dla renesansowej kamienicy.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R10lPC9Lm58BU

Animacja dotycząca cech typowych dla renesansowej kamienicy.

Typowym elementem wewnętrznego wystroju kamienicy była tzw. wysoka sień, sięgająca poziomu dwóch kondygnacji. W niej wielokrotnie znajdowała się drewniana, nadwieszana galeryjka ze schodami prowadzącymi na piętro. W sieni znajdowały się najbardziej okazałe elementy wystroju domu, w tym malowidła ścienne, mające m.in. olśnić gościa. Na tyłach sieni znajdował się z reguły kantor, w którym gospodarz realizował wraz z gościem wszelkie transakcje i interesy. Wstęp na wyższe poziomy domu mieli jedynie gospodarz, jego rodzina oraz służba. Wielokrotnie, a było to cechą kamienic północnoeuropejskich, na poddaszu znajdowały się magazyny i spichrza. Na tyłach budynku umieszczano dźwig z ramieniem znajdującym się na szczycie budynku. Na konopnej linie podwieszano drewnianą platformę, którą wciągano towary od podwórza na wyższe kondygnacje.

R1KHqY9xZhtKh

Ilustracja przedstawia rycinę obrazującą wnętrze mieszczańskiej kamienicy i jej główne pomieszczenie - sień. W centrum ilustracji, w głębi, widoczne okazałe schody z balustradą, zakręcające przy ścianie po lewej stronie, prowadzące na piętro. Obraz pod sufitem - plafon - przedstawiający scenę alegoryczną, jest otoczony zdobieniami. Po lewej stronie gdańska szafa nowożytna wsparta na widocznych pod frontową ścianą trzech nogach, po prawej sekretarzyk, lustro, stolik i krzesło. Pod schodami drzwi prowadzące do kantoru. Na dalszym planie widoczne drzwi prowadzące do kolejnego pomieszczenia, umieszczone w wysokim parterze. Wejście na schody jest flankowane poprzez rzeźbione figury zbrojnych z włóczniami. W centrum, na pierwszym planie ilustracji, scena rodzajowa - mężczyzna wita się z gospodyniami domu, u nóg jednej z nich stoi pies. Podłoga wykładana kaflami w formie kratki ciemno - jasnej, na ścianach widoczne flizy niderlandzkie z przedstawieniami scen alegorycznych. Grafika utrzymana w czarno - białej tonacji.

Handel bliski i daleki

Od XIII wieku powstające wówczas ośrodki miejskie utrzymywały się przede wszystkim z wymiany towarowo – pieniężnej. Bogacili się mieszczanie, dla których m.in. zapleczem były gospodarstwa i wsie, zakładane nieopodal miast i zamieszkałe przez chłopów. Z kolei najniższe warstwy społeczne były klientami miast – szukano tam zakupu narzędzi, towarów, a także ewentualnej pracy. Zmiany nastąpiły na skutek udziału szlachty w produkcji i handlu towarami.

W 1496 roku król Jan Olbracht, aby pozyskać przychylność szlachty dla swoich planów wyprawy wojennej na Mołdawię, ogłosił w Piotrkowie Trybunalskim przywilej.

Polityka gospodarcza, prowadzona przez polską szlachtę, spowodowała pogorszenie sytuacji mieszczan w polskich miastach. Doprowadzono do ustalenia tzw. taks wojewodzińskich za produkty wytwarzane przez rzemieślników. Ich niski poziom utrudniał bogacenie się mieszczanom.  W dodatku produkty sprowadzane przez szlachtę nie były objęte cłem na handel, podobnie jak towary sprowadzane na potrzeby własne. Mieszczanie byli zobowiązani do uiszczenia stosownych opłat, przez co ceny za ich usługi i towary były wyższe. Wówczas nie były atrakcyjne dla kupców z zagranicy.

Tej polityce zdołały się oprzeć duże miasta pośredniczące w handlu, jak Gdańsk czy Elbląg. Dogodne położenie przy ujściu Wisły pozwoliło gdańszczanom zmonopolizować handel zbożem. Towary, spławiane Wisłą, docierały do miasta, gdzie były następnie wysyłane w świat. Potęga Gdańska została zbudowana na bazie przywilejów królewskich i uzyskania wyjątkowego w dziejach nowożytnych miast statusu, niepodważalnego aż do czasów rozbiorów.

Ciekawostka

RNYzYIT46VWQL

Zdjęcie przedstawia obraz na suficie Sali Czerwonej Ratusza Głównego Miasta w Gdańsku. Jest to alegoria rozwoju i potęgi miasta w okresie nowożytnym. W centrum znajduje się renesansowy łuk triumfalny, na którego szczycie umieszczono miasto Gdańsk w miniaturze. Hełm wieży ratuszowej ściska ręka wyłaniająca się zza chmur, podkreślająca boski patronat nad miastem. Napis w języku hebrajskim umieszczono powyżej. Za łukiem triumfalnym aleja z drzew, w centrum fontanna. Poniżej łuku triumfalnego koryto rzeki, po której płyną statki i barki spławiające towary. Po lewej stronie Wisłoujście i widok na Zatokę Gdańską. U dołu obrazu renesansowy budynek dworu, z którego wychodzą ubrani w ciemne płaszcze kupcy. Tłum męskich postaci u dołu ilustracji, pośród których widać postać szlachcica w kontuszu ściskającego rękę gdańskiemu kupcowi. Po prawej stronie, bliżej przedproża dworu stoją damy. Obraz ujęto w owalną, pozłacaną ramę, dookoła któreח widać herby wiążące Gdańsk z Rzeczpospolitą - od lewej do prawej u góry - herby Prus Królewskich i Korony, u dołu od lewej litewskiej Pogoni i miasta Gdańska.

Szacuje się, że blisko 80% polskiego zboża było wysyłane przez Gdańsk. Zyski z pośrednictwa w handlu trafiały do miejskiego patrycjatu, który za pośrednictwem udzielanych królom polskim pożyczek osiągał swoje cele polityczne. Bogactwo miasta potwierdzała liczba ludności, sięgająca ok. 50 tys. mieszkańców. Przewyższało to ówczesną liczbę ludności Krakowa czy Warszawy cztero- lub pięciokrotnie. Do tego wzniesiono doskonałe fortyfikacje, których nie udało się opanować żadnemu z wrogów Gdańska aż do XVIII w. Miasto było także gotowe do wystawienia liczącego ok. 10 tys. żołnierzy garnizonu – prywatnej armii, a także floty wojennej.

Życie w renesansowym mieście

Bezpieczeństwo zapewniały mieszkańcom solidne mury miejskie otoczone fosą, przez które prowadziły bramy zwodzone. Z racji rozwoju sztuki inżynieryjnej rozbudowywano fortyfikacje o bastiony. Te wysunięte elementy konstrukcji łączone murami  wykorzystywali obrońcy, którzy zyskali w ten sposób możliwość rażenia napastników nie tylko od frontu, ale również z boku.

R15YNXFRMflKT

Zdjęcie przedstawia widok współczesny jednego z bastionów fortyfikacji nowożytnego Gdańska - bastion św. Gertrudy. Nasyp ziemny, zwężany do szczytu w dwóch rzędach, od strony zewnętrznej wzmocniony poprzez ceglane umocnienia. Na nasypach rampy wjazdowe usypane na potrzeby artylerii obronnej. W tle wzgórza współczesne zabudowania bloków mieszkalnych, na pierwszym planie brukowana droga.

Przez bramy prowadziły ulice pomiędzy parcelami domostw w kierunku głównych placów i ciągów komunikacyjnych. W miastach północnej Europy, w tym na Pomorzu, zachował się układ zabudowy miejskiej wzorowany na prawie lubeckim. W takich ośrodkach funkcję głównego placu miejskiego przejmowała szeroka ulica. W przypadku miast lokowanych na prawie magdeburskim centralną częścią miasta był plac czworoboczny – rynek –  najczęściej sytuowany na planie prostokąta.

RkoA4fImtgfWx

Zdjęcie przedstawia widok współczesny na budynek poznańskiego ratusza, jego fasadę i ścianę boczną. Parter i dwie pierwsze kondygnacje oddzielone gzymsami na fasadzie posiadają arkady o pełnych łukach otworów. Na fryzach przedstawienie postaci męskich w strojach rycerskich i szlacheckich. W górnej części kondygnacji zdwojenie wieżyczek w narożnikach fasady, attyka na całej szerokości fasady budynku , pośrodku wyrastająca ponad szczyt budynku wieżyczka z zegarem tarczowym. Wieża dzwonna z zegarem wieńczy szczyt budynku. Wszystkie wieże pokryte są hełmami od góry. Boczna ściana budynku posiada wykusz i okna prostokątne, ciągnące się pod linią attyki ratusza. Zdjęcie wykonane w okolicach świąt Bożego Narodzenia, o czym świadczy przystrojona choinka pod budynkiem ratusza. Na pierwszym planie kostka brukowa, ławki i lampa uliczna. Przy obu krawędziach fotografii widać kamienice lub uchwycone okiem kamery ich fragmenty. Przy lewej krawędzi fragment sąsiadującej z budynkiem ratusza kamienicy dwukondygnacyjnej z poddaszem o czerwonych ścianach i dachówce. Bliżej prawej krawędzi, w obwodzie rynku, fragment pierzei kamienic w stylu klasycystycznym, z kominami i czterospadowym dachem.

W centrum znajdowały się najważniejsze obiekty – ratusz miejski z salą posiedzeń rady, kancelarią i skarbcem. W jego sąsiedztwie mogły znajdować się obiekty przeznaczone na kramy kupieckie. Sezonowo organizowano jarmarki. Wokół centralnego placu kamienice przeznaczone były dla najbogatszych mieszczan. Pośród nich znajdowały się domy kupieckie, często nazywane zwyczajowo od krajów z których przybywali cudzoziemcy osiedlający się na stałe lub sprzedający swoje towary, np. kamienice ormiańskie w Zamościu czy Dom Angielski w Gdańsku.

R1rqyf1MlkUwR

Zdjęcie przedstawia widok współczesny na górną partię jednej z kamienic ormiańskich na rynku w Zamościu. Kamienica o czerwonym kolorze ściany, prostokątnych oknach, jest dzielona kondygnacjami na fasadzie przez gzymsy i fryzy. Na szczycie fasady renesansowa attyka osłaniająca dach, zdobiona sterczynami i wolutami. Dominują zdobnicze motywy roślinne i zwierzęce na fryzach. Pośrodku jednej z kondygnacji, piętra uchwyconego bliżej dolnej krawędzi zdjęcia, widoczna we wnęce figura postaci. Po obu stronach czerwonej kamienicy fragmenty attyk i ścian kamienic sąsiednich - żółtej z lewej strony i błękitnej z prawej.

W przeciwieństwie do czasów średniowiecznych w miastach nowożytnych rytm dnia, oprócz dzwonów kościelnych świątyń, regulowały zegary na wieżach ratuszowych. Tak jak w średniowieczu stan społeczny decydował o zajęciach w ciągu dnia. Biedota miejska i napływający do aglomeracji chłopi poszukiwali drobnej pracy w mieście lub podmiejskich posiadłościach bogatszych mieszkańców i ich ogrodach. Rzemieślnicy i czeladnicy czuwali nad wykonywaniem produktów zgodnie z zasadami panującymi w cechu. Patrycjat miejski w ciągu dnia prowadził interesy z kupcami i innymi mieszczanami, a co znaczniejsi mieszkańcy uczestniczyli w wieczornych rautach w siedzibach bractw miejskich. Rada miasta obradowała nad wilkierzamiwilkierzwilkierzami i ustawami, by następnie w budynku ratusza uczestniczyć w nieformalnych posiedzeniach swojego gremium.

Rozwój kontaktów handlowych mieszczan był widoczny w dużych miastach handlowych, mniejsze ośrodki za sprawą kolejnych przywilejów szlacheckich stopniowo traciły na znaczeniu. Dużym problemem dla takich skupisk ludzkich stały się epidemie, występujące już od czasów średniowiecznych. Zarazy, w XVI i XVII w. dziesiątkujące populacje miast co kilka lat, były odnotowywane w Krakowie, Lwowie, Toruniu, Gdańsku czy Warszawie. Za sprawą wzmożonych kontaktów handlowych i migracji ludności do miast docierały epidemie: dżumydżumadżumy, ospyospaospy, kiłykiłakiły czy czerwonkiczerwonkaczerwonki. Tworzono wówczas specjalne przytułki i miejsca odosobnienia chorych, zwane domami zarazy.

Rb6YkevuZvNXF

Ilustracja przedstawia budynek Wieży Więziennej, dawnej Bramy Wysokiej, w Gdańsku, wokół której są grupy ludzi zmierzające w różnych kierunkach. Niosą trumny w konduktach żałobnych, część ciał leży na ulicach, dwóch mężczyzn bliżej lewej krawędzi niesie niewielką lektykę. Widoczne są także wozy, wiozące trumny. Centralną figurą na rycinie jest postać Śmierci - kościotrupa z kosą na ramieniu - idącej spacerem w centrum całej sceny, Za Wieżą Więzienną widoczne zabudowania miejskie oraz wzgórza w tle. Napis na rycinie u dołu ilustracji w języku niemieckim informuje o treści ilustracji,

Jednak za sprawą nawiązywania kontaktów z cudzoziemcami powstawały obszerne dzienniki, będące relacjami z podróży. Zapisane w nich obserwacje pozwalały spojrzeć na nowożytne miasta okiem przybysza. W ten sposób ich obraz stawał się pełniejszy.

Podsumowanie

Słownik pojęć

Bibliografia

• M. Bogucka, H. Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław 1986.

• Miasta polskie w średniowieczu i czasach nowożytnych, pod red. P. Gołdyna, Warszawa 2008.

• Z. Wójcik, Historia powszechna. Wiek XVI -XVII, Warszawa 2022.