Ważne daty

Reqiuem – wprowadzenie

Muzyka od prehistorycznych czasów towarzyszyła ludziom w ich ostatniej drodze, była ważną częścią ostatniej ceremonii w życiu człowieka, pomagającą także przetrwać trudny czas najbliższym żegnanej osoby.

Requiem to msza za zmarłych (Missa pro defunctis), śpiewana w Dzień Zaduszny oraz podczas uroczystości żałobnych. Jej nazwa pochodzi od pierwszych słów introitu Requiem aeternam (Wieczny odpoczynek).

R1E6dR5P2uo7C1

Fotografia przedstawia nuty do chorału gregoriańskiego „Missa pro defunctis”.

W średniowieczu powstał bogaty repertuar śpiewów wchodzących w skład żałobnej mszy chorałowej, w późniejszych epokach stanowiły one nierzadko podstawę kompozycji wielogłosowych, zwłaszcza w epoce renesansu.

Do czasu soboru trydenckiego (1545–1563) wielogłosowa msza żałobna nie miała jednolitej struktury. Wskazać można dwie tradycje w konstruowaniu cyklu mszalnego: ogólnoeuropejską i rzymską. Po soborze trydenckim tylko struktura rzymska mszy za zmarłych znalazła miejsce w liturgii i była obowiązująca przez ok. 400 lat aż do soboru watykańskiego II (II poł. XX w.).

Układ części w mszy za zmarłych w tradycji ogólnoeuropejskiej i tradycji rzymskiej

Szczególnie wymowny opis sądu ostatecznego zawarty został w sekwencji Dies irae, której autorstwo przypisywane jest Tomaszowi z Celano. Kompozytorzy za pomocą środków muzycznych starali się bardzo sugestywnie oddać dramatyzm tego tekstu.

Dies irae, dies illa,
Solvet saeclum in favilla:
Teste David cum Sibylla.
Quantus tremor est futurus,
Quando iudex est venturus,
Cuncta stricte discussurus!
Tuba, mirum spargens sonum
Per sepulcra regionum,
Coget omnes ante thronum.
Mors stupebit et natura,
Cum resurget creatura,
Iudicandi responsura.
Liber scriptus proferetur,
In quo totum continetur,
Unde mundus iudicetur.
Iudex ergo cum sedebit,
Quidquid latet, apparebit:
Nil inultum remanebit.
Quid sum miser tunc dicturus?
Quem patronum rogaturus,
Cum vix iustus sit securus?

Rex tremendae maiestatis,
Qui salvandos salvas gratis,
Salva me, fons pietatis.
Recordare, Iesu pie,
Quod sum causa tuae viae:
Ne me perdas illa die.
Quaerens me, sedisti lassus:
Redemisti Crucem passus:
Tantus labor non sit cassus.
Iuste iudex ultionis,
Donum fac remissionis
Ante diem rationis.
Ingemisco, tamquam reus:
Culpa rubet vultus meus:
Supplicanti parce, Deus.
Qui Mariam absolvisti,
Et latronem exaudisti,
Mihi quoque spem dedisti.
Preces meae non sunt dignae:
Sed tu bonus fac benigne,
Ne perenni cremer igne.
Inter oves locum praesta,
Et ab haedis me sequestra,
Statuens in parte dextra.

Confutatis maledictis,
Flammis acribus addictis:
Voca me cum benedictis.
Oro supplex et acclinis,
Cor contritum quasi cinis:
Gere curam mei finis.

Lacrimosa dies illa,
Qua resurget ex favilla
Iudicandus homo reus:
Huic ergo parce, Deus.
Pie Iesu Domine,
Dona eis requiem. Amen.

W gniewu dzień, w tę pomsty chwilę,
Świat w popielnym legnie pyle:
Zważ Dawida i Sybillę.
Jakiż będzie płacz i łkanie,
Gdy dzieł naszych sędzia stanie,
Odpowiedzieć każąc za nie.
Trąba groźnym zabrzmi tonem
Nad grobami śpiących zgonem,
Wszystkich stawi nas przed tronem.
Śmierć z naturą się zadziwi,
Gdy umarli wstaną żywi,
Win brzemieniem nieszczęśliwi.
Księgi się otworzą karty,
Gdzie spis grzechów jest zawarty,
Za co świat karania warty.
Kiedy sędzia więc zasiędzie,
Wszystko tajne jawnym będzie,
Gniewu dłoń dosięże wszędzie.
Cóż mam, nędzarz, ku obronie,
Czyją pieczą się zasłonię,
Gdy i święty zadrży w łonie?

Panie w grozie swej bezmierny,
Zbawisz z łaski lud Twój wierny,
Zbaw mnie, zdroju miłosierny.
Racz pamiętać, Jezu drogi,
Żeś wziął dla mnie żywot srogi,
Nie gub mnie w dzień straszny trwogi.
Długoś szukał mnie znużony,
Zbawił krzyżem umęczony,
Niech ten trud nie będzie płony.
Sędzio pomsty sprawiedliwy,
Bądź mym grzechom litościwy,
Zanim przyjdzie sąd straszliwy.
Jęcząc, pomnąc win bezdroże,
Wstydem me oblicze gorze,
Szczędź mnie, błagam, Panie Boże.
Ty coś Marii grzech wybaczył
I wysłuchać łotra raczył,
Nie pozwolisz, bym zrozpaczył.
Choć niegodne me błaganie,
Nie daj mi, dobroci Panie,
W ognia wieczne wpaść otchłanie.
Daj mi mieszkać w owiec gronie,
Z dala kozłów, przy Twym tronie
Postaw mnie po prawej stronie.

Gdy uśmierzysz potępionych,
Srogim żarom przeznaczonych,
Weź mnie do błogosławionych.
Błagam kornie bijąc czołem,
Z sercem, co się zda popiołem,
Wspomóż mnie nad śmierci dołem.

O dniu jęku, o dniu szlochu,
Kiedy z popielnego prochu
Człowiek winny na sąd stanie.
Oszczędź go, o dobry Boże,
Jezu nasz, i w zgonu porze
Daj mu wieczne spoczywanie. Amen

Tekst sekwencji Dies irae wraz z tłumaczeniem Leopolda Staffa

Requiem w epoce renesansu

Autorem pierwszej zachowanej do naszych czasów wielogłosowej mszy żałobnej był Johannes Ockeghem – wybitny przedstawiciel pierwszej generacji kompozytorów franko‑flamandzkich. Wcześniejsza polifoniczna msza za zmarłych autorstwa Guillaume’a Dufaya zaginęła. Ockeghem skomponował swoją mszę po 1470 r., a jej podstawą są melodie zaczerpnięte z chorałowej Missa pro defunctis. Zarówno kompozycja Dufaya jak i Ockeghema należą do tradycji ogólnoeuropejskiej. Zachowany cykl wielogłosowej mszy za zmarłych Ockeghema składa się z pięciu części (do Offertorium).

Tradycję ogólnoeuropejską w XVI w. kontynuowali zwłaszcza kompozytorzy francuscy i flamandzcy. Trwałe miejsce w literaturze muzycznej znalazła Missa pro defunctis jednego z twórców polifonii przeimitowanejPrzeimitowanieprzeimitowanej – Clemensa non Papa.

Rozwijająca się równolegle, choć nieco z opóźnieniem, tradycja rzymska jest reprezentowana przez twórczość kompozytorów włoskich oraz hiszpańskich XVI w. (zwłaszcza II połowy).

Wśród XVI‑wiecznych mszy za zmarłych na szczególną uwagę zasługuje Missa pro defunctis hiszpańskiego kompozytora epoki renesansu – Cristobala de Moralesa (ok. 1500–1553). W swojej twórczości łączył on elementy stylu franko‑flamandzkiecko, poznane dzięki twórczości Nicolasa Gomberta, ze stylem szkoły rzymskiej, który poznał w trakcie pobytu w Wiecznym Mieście. W prezentowanym introicie z tej mszy słychać w najwyższym głosie melodię zaczerpniętą z chorału gregoriańskiego. Także w dorobku innych kompozytorów hiszpańskich późnego renesansu odnaleźć można msze za zmarłych, m. in. u Tomasa Luisa de Victorii.

RgnsoCQpZazDx1

Fotografia przedstawia nuty Cristobal de Morales „Missa pro Defunctis”.

Reqiuem w epoce baroku

Przemiany jakie zaszły w muzyce na przełomie XVI i XVII w. doprowadziły do równoległego funkcjonowania dwóch stylów: stile antico opartego na wzorcach renesansowej polifonii wokalnej oraz stile modernoStile modernostile moderno, w ramach którego sięgano po zdobycze epoki baroku – zwłaszcza technikę koncertującą. Skutkiem zachodzących przemian było wykształcenie się mszy kantatowej. Jej przykładem jest Requiem f‑moll skomponowane pod koniec XVII w. przez austriackiego kompozytora i skrzypka czeskiego pochodzenia – Heinricha Ignaza Franza von Bibera (1644–1704), który swe zawodowe życie związał z Salzburgiem. Kompozycję utrzymaną w mrocznej tonacji f‑moll wyróżnia ekspresyjna warstwa muzyczna, zwłaszcza w opartej na pełnym dramatyzmu tekście sekwencji Dies irae. Msze żałobne tego typu odnaleźć można także w twórczości m. in. M. A. Charpentiera.

Tradycję żałobnej mszy protestanckiej w XVII w. reprezentuje Musikalische Exequiem H. Schütza. Kompozycja została oparta na starannie wyselekcjonowanych tekstach biblijnych w języku niemieckim.

Requiem w klasycyzmie i romantyzmie

W wieku XVIII nadal komponowano msze za zmarłych, zwłaszcza z przeznaczeniem na uroczystości pogrzebowe lub jako wyraz pamięci o wybitnych osobistościach. W tę tradycję wpisuje się najsłynniejsze Requiem d‑moll w historii sztuki dźwięku, którego autorem jest W. A. Mozart. Kompozycja powstała w ostatnim okresie życia kompozytora, a pracę nad nią przerwała przedwczesna śmierć w 1791 r. Mozart nie ukończył Requiem, dokonało tego czterech kompozytorów z jego bliskiego otoczenia, z których największy wykład wniósł Franz Xaver Süssmayr. Ostatnim fragmentem, nad którym pracował Mozart, było opracowanie ostatniego fragmentu sekwencji Dies irae – Lacrimosa.
Szczegółową historię powstania dzieła opisuje Piotr Orawski.

Mozart nawiązuje do wcześniejszych kompozycji tego typu powstałych w ośrodku południowoniemieckim i austriackim, m. in. do Requiem c‑moll Michaela Haydna. Requiem Mozarta jest typem mszy kantatowej, w której szczególne miejsce zajmuje muzyczne opracowanie tekstu sekwencji Dies irae. Na uwagę zasługuje szczególne nasycenie retoryką muzyczną, przy pomocy której potęgowany jest wyraz pełnego dramatyzmu tekstu, zwłaszcza w sekwencji kreślącej wizję Sądu Ostatecznego.

ROuwh2k9pWnGT1

Fotografia przedstawia ręczny zapis nuty na pięciolinii faksymile „Requiem” W. A. Mozarta.

W XIX w. obok requiem komponowanych na potrzeby liturgii powstawały także utwory przeznaczone do wykonania w kościele lub sali koncertowej. Do pierwszej grupy można zaliczyć msze za zmarłych m. in. L. Cherubiniego, F. Liszta, A. Brucknera. Drugą grupę reprezentują m. in. Grande messe des morts H. Berlioza, Requiem G. Verdiego, Messe de Requiem G. Fauré oraz przeznaczone wyłącznie do wykonania koncertowego Ein deutsches Requiem J. Brahmsa oraz Requiem A. Dvořáka. Kompozycja Brahmsa powstała do wybranych tekstów biblijnych w niemieckim przekładzie Marcina Lutra. Brahms wpisuje się tym samym w tradycję zapoczątkowaną ponad 200 lat wcześniej przez innego niemieckiego kompozytora - H. Schütza.

RBt6DJVW2erMW

Ilustracja interaktywna przedstawia Hectora Berlioza. Kompozytor w dłuższych włosach ze spokojnym wyrazem twarzy. Ubrany jest w białą koszulę i czarną marynarkę. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Francuski kompozytor Hector Berlioz skomponował monumentalną mszę żałobną – „Grande Messe des morts” w 1837 r. Utwór przeznaczony jest na wielki aparat wykonawczy – obok orkiestry głównej występują cztery oddzielne zespoły złożone z instrumentów dętych blaszanych: trąbek, puzonów i tub, a także 600-osobowy chór. Szczególne wymagania techniczne postawił kompozytor soliście – tenorowi. Berlioz uważał swe „Requiem” za najcenniejsze swoje dzieło.

Ilustracja interaktywna przedstawia Hectora Berlioza. Kompozytor w dłuższych włosach ze spokojnym wyrazem twarzy. Ubrany jest w białą koszulę i czarną marynarkę. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Francuski kompozytor Hector Berlioz skomponował monumentalną mszę żałobną – „Grande Messe des morts” w 1837 r. Utwór przeznaczony jest na wielki aparat wykonawczy – obok orkiestry głównej występują cztery oddzielne zespoły złożone z instrumentów dętych blaszanych: trąbek, puzonów i tub, a także 600-osobowy chór. Szczególne wymagania techniczne postawił kompozytor soliście – tenorowi. Berlioz uważał swe „Requiem” za najcenniejsze swoje dzieło.

1

1. Francuski kompozytor Hector Berlioz skomponował monumentalną mszę żałobną – „Grande Messe des morts” w 1837 r. Utwór przeznaczony jest na wielki aparat wykonawczy – obok orkiestry głównej występują cztery oddzielne zespoły złożone z instrumentów dętych blaszanych: trąbek, puzonów i tub, a także 600-osobowy chór. Szczególne wymagania techniczne postawił kompozytor soliście – tenorowi. Berlioz uważał swe „Requiem” za najcenniejsze swoje dzieło.

R5DclUJzxPXCE

Ilustracja interaktywna przedstawia otyłego mężczyznę Johannesa Brahmsa. Niemiecki kompozytor ma długą brodę i wąsa. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Powstające przez wiele lat „Ein deutsches Requiem” („Niemieckie Requiem”) Johannesa Brahmsa otrzymało ostateczną 7-częściową postać w 1868 r. i w lutym kolejnego roku nastąpiło jej prawykonanie w Lipsku. Kompozycja nie ma przeznaczenia liturgicznego, oparta została na skompilowanych przez samego Brahmsa tekstach w języku niemieckim zaczerpniętych z Biblii. Brahms zamiast kreślić straszliwą wizję mąk piekielnych oddaje się rozmyślaniom nad przemijalnością życia ludzkiego. Utwór został przeznaczony na wielką orkiestrę symfoniczną i 4-głosowy chór mieszany oraz w wybranych częściach baryton i sopran solo.

Ilustracja interaktywna przedstawia otyłego mężczyznę Johannesa Brahmsa. Niemiecki kompozytor ma długą brodę i wąsa. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Powstające przez wiele lat „Ein deutsches Requiem” („Niemieckie Requiem”) Johannesa Brahmsa otrzymało ostateczną 7-częściową postać w 1868 r. i w lutym kolejnego roku nastąpiło jej prawykonanie w Lipsku. Kompozycja nie ma przeznaczenia liturgicznego, oparta została na skompilowanych przez samego Brahmsa tekstach w języku niemieckim zaczerpniętych z Biblii. Brahms zamiast kreślić straszliwą wizję mąk piekielnych oddaje się rozmyślaniom nad przemijalnością życia ludzkiego. Utwór został przeznaczony na wielką orkiestrę symfoniczną i 4-głosowy chór mieszany oraz w wybranych częściach baryton i sopran solo.

1

1. Powstające przez wiele lat „Ein deutsches Requiem” („Niemieckie Requiem”) Johannesa Brahmsa otrzymało ostateczną 7-częściową postać w 1868 r. i w lutym kolejnego roku nastąpiło jej prawykonanie w Lipsku. Kompozycja nie ma przeznaczenia liturgicznego, oparta została na skompilowanych przez samego Brahmsa tekstach w języku niemieckim zaczerpniętych z Biblii. Brahms zamiast kreślić straszliwą wizję mąk piekielnych oddaje się rozmyślaniom nad przemijalnością życia ludzkiego. Utwór został przeznaczony na wielką orkiestrę symfoniczną i 4-głosowy chór mieszany oraz w wybranych częściach baryton i sopran solo.

R14iAjJp9hT35

Ilustracja interaktywna przedstawia Giuseppe Verdiego. Włoski kompozytor pozuje do obrazu siedząc na krześle, ubrany jest w ciemny strój. Ma siwe wąsy i brodę. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. „Requiem” włoskiego kompozytora Giuseppe Verdiego powstało po śmierci wybitnego poety Aleksandra Manzoniego – przyjaciela kompozytora. Zostało wykonane w rocznicę śmierci poety w 1874 r. w Mediolanie. Kompozycja nie ma przeznaczenia liturgicznego. Dzieli się na 7 części: Requiem aeternam i Kyrie, Dies irae, Offertorium, Snactus, Agnus Dei, Lux aeterna, Libera me. „Requiem” Verdiego jest dziełem bardzo osobistym, pełnym dramatyzmu, ale także wypełnione wewnętrznym światłem. Łączą się w nim: styl operowy kompozytora oraz elementy włoskiej muzyki kościelnej.

Ilustracja interaktywna przedstawia Giuseppe Verdiego. Włoski kompozytor pozuje do obrazu siedząc na krześle, ubrany jest w ciemny strój. Ma siwe wąsy i brodę. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. „Requiem” włoskiego kompozytora Giuseppe Verdiego powstało po śmierci wybitnego poety Aleksandra Manzoniego – przyjaciela kompozytora. Zostało wykonane w rocznicę śmierci poety w 1874 r. w Mediolanie. Kompozycja nie ma przeznaczenia liturgicznego. Dzieli się na 7 części: Requiem aeternam i Kyrie, Dies irae, Offertorium, Snactus, Agnus Dei, Lux aeterna, Libera me. „Requiem” Verdiego jest dziełem bardzo osobistym, pełnym dramatyzmu, ale także wypełnione wewnętrznym światłem. Łączą się w nim: styl operowy kompozytora oraz elementy włoskiej muzyki kościelnej.

1

1. „Requiem” włoskiego kompozytora Giuseppe Verdiego powstało po śmierci wybitnego poety Aleksandra Manzoniego – przyjaciela kompozytora. Zostało wykonane w rocznicę śmierci poety w 1874 r. w Mediolanie. Kompozycja nie ma przeznaczenia liturgicznego. Dzieli się na 7 części: Requiem aeternam i Kyrie, Dies irae, Offertorium, Snactus, Agnus Dei, Lux aeterna, Libera me. „Requiem” Verdiego jest dziełem bardzo osobistym, pełnym dramatyzmu, ale także wypełnione wewnętrznym światłem. Łączą się w nim: styl operowy kompozytora oraz elementy włoskiej muzyki kościelnej.

RgVWSdd9cGbSi

Ilustracja interaktywna przedstawia Gabriela Fauré. Francuski kompozytor ma długiego, siwego wąsa. Lekko uśmiecha się, ma przyjazny wyraz twarzy. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Francuz Gabriel Fauré między 1887 a 1890 r. skomponował „Requiem” na sopran, baryton, chór mieszany, organy i orkiestrę, by uczcić pamięć swoich rodziców i wyrazić swój stosunek do spraw ostatecznych. Kompozycja posiada 7 części. W przeciwieństwie do „Requiem” Berlioza panuje w niej liryczny, przepełniony spokojem i wiarą w osiągnięcie pokoju po śmierci nastrój. Kompozycja Fauré wyróżnia się wewnętrzną harmonią i szlachetnym patosem.

Ilustracja interaktywna przedstawia Gabriela Fauré. Francuski kompozytor ma długiego, siwego wąsa. Lekko uśmiecha się, ma przyjazny wyraz twarzy. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Francuz Gabriel Fauré między 1887 a 1890 r. skomponował „Requiem” na sopran, baryton, chór mieszany, organy i orkiestrę, by uczcić pamięć swoich rodziców i wyrazić swój stosunek do spraw ostatecznych. Kompozycja posiada 7 części. W przeciwieństwie do „Requiem” Berlioza panuje w niej liryczny, przepełniony spokojem i wiarą w osiągnięcie pokoju po śmierci nastrój. Kompozycja Fauré wyróżnia się wewnętrzną harmonią i szlachetnym patosem.

1

1. Francuz Gabriel Fauré między 1887 a 1890 r. skomponował „Requiem” na sopran, baryton, chór mieszany, organy i orkiestrę, by uczcić pamięć swoich rodziców i wyrazić swój stosunek do spraw ostatecznych. Kompozycja posiada 7 części. W przeciwieństwie do „Requiem” Berlioza panuje w niej liryczny, przepełniony spokojem i wiarą w osiągnięcie pokoju po śmierci nastrój. Kompozycja Fauré wyróżnia się wewnętrzną harmonią i szlachetnym patosem.

RnAyav5hqwR5n

Ilustracja interaktywna przedstawia Antonina Dvořáka. Czeski kompozytor z poważnym wyrazem twarzy. Ma brązowe wąsy i brodę. Ubrany jest w białą koszulę, bordową apaszkę i brązowy garnitur. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Antonin Dvořák skomponował w 1890 r. monumentalne „Requiem b-moll” przeznaczone na sola, chór mieszany i orkiestrę. Mimo oparcia kompozycji na tekście katolickiej mszy żałobnej posiada ona charakter estradowy. Warstwa muzyczna została podporządkowana tekstowi, tak by najgłębiej oddać jego wyraz.

Ilustracja interaktywna przedstawia Antonina Dvořáka. Czeski kompozytor z poważnym wyrazem twarzy. Ma brązowe wąsy i brodę. Ubrany jest w białą koszulę, bordową apaszkę i brązowy garnitur. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Antonin Dvořák skomponował w 1890 r. monumentalne „Requiem b-moll” przeznaczone na sola, chór mieszany i orkiestrę. Mimo oparcia kompozycji na tekście katolickiej mszy żałobnej posiada ona charakter estradowy. Warstwa muzyczna została podporządkowana tekstowi, tak by najgłębiej oddać jego wyraz.

1

1. Antonin Dvořák skomponował w 1890 r. monumentalne „Requiem b-moll” przeznaczone na sola, chór mieszany i orkiestrę. Mimo oparcia kompozycji na tekście katolickiej mszy żałobnej posiada ona charakter estradowy. Warstwa muzyczna została podporządkowana tekstowi, tak by najgłębiej oddać jego wyraz.

RsyNUt8hj7Wnn1

Fotografia przedstawia nuty do utworu H. Berlioz „Grande Messe des Morts“.

Requiem w muzyce XX wieku

W XX w. msze za zmarłych o przeznaczeniu liturgicznym stanowią nurt poboczny. Requiem stanowią zwykle okazję do wyrażenia uniwersalnego przesłania, zwłaszcza po bolesnych doświadczeniach dwóch wojen światowych. Do tego nurtu zaliczyć można Requiem Romana Maciejewskiego, skomponowane w 1959 r., oraz War Requiem B. Brittena, powstałe w 1961 r. do tekstów poetyckich W. Owena. Zdarza się, że sięgając po ten gatunek kompozytorzy składają hołd, jak ma to miejsce w przypadku powstającego etapami Polskiego Requiem Krzysztofa Pendereckiego, w którym nawiązał on, poprzez dedykacje, do współczesnej historii Narodu Polskiego. Oprócz tekstów mszalnych sięgnął Penderecki po fragmenty Psalmów Dawida, zaś tematem passacaglii uczynił suplikację Święty Boże. Regina Chłopicka tak charakteryzuje to dzieło:
[...] Penderecki odnosząc się do tak wielu nie identyfikuje się z nikim. Znajduje swoją własną drogę i miejsce w historii gatunku, tworząc specyficzną syntezę tradycji i współczesności. Kompozytor nawiązuje do wielu tradycyjnych elementów, przekształca je, buduje nową ich hierarchię i podporządkowuje własnej, oryginalnej koncepcji wielkiej formy dramatycznej o monumentalnym, teatralnym charakterze. Polskie Requiem można by nazwać oratorium dramatycznym lub muzycznym teatrem oratoryjnym, którego tematem głównym jest postawa człowieka wobec śmierci. W centrum tego teatru stoi jednak nie Bóg, lecz człowiek rozdarty między nadzieją i zwątpieniem, wiarą i rozpaczą, człowiek, który poszukuje wartości uniwersalnych i stawia pytania o sens istnienia.

Zadania

Słownik pojęć

Biblioteka muzyczna