Rewolucja i wojna domowa w Rosji

Przyczyny wybuchu wojny domowej w Rosji

Wybuch rewolucji w Rosji był skutkiem klęsk wojennych i wzrostu niezadowolenia społecznego. Niezadowolenie to wywołały pogarszające się warunki życia, niedostatek, a z czasem głód. Dodatkowo fatalny dla Rosji przebieg działań wojennych skompromitował władze carskie i obnażył ich nieudolność. W wyniku rewolucji lutowej w 1917 roku car Mikołaj IIMikołaj IIMikołaj II został zmuszony do abdykacjiabdykacjaabdykacji, a władzę objął Rząd TymczasowyRząd TymczasowyRząd Tymczasowy. Przeciwko jego rządom wystąpili bolszewicybolszewicybolszewicy. Na ich czele stał Włodzimierz Lenin, który w tzw. tezach kwietniowych nakreślił program dalszego działania. Bolszewicy planowali przejęcie władzy. Starali się zdobyć poparcie większości społeczeństwa, rzucając hasło przekazania ziemi uprawnej ludności chłopskiej, natychmiastowego zakończenia wojny oraz samostanowienia narodów. Przewrót nazwany później rewolucją październikową nastąpił w nocy z 24 na 25 października 1917 roku (według kalendarza juliańskiegokalendarz juliańskikalendarza juliańskiego) – według kalendarza gregoriańskiegokalendarz gregorańskikalendarza gregoriańskiego było to w nocy z 6 na 7 listopada. Oddziały Czerwonej Gwardii opanowały najważniejsze punkty strategiczne PiotrogroduPiotrogródPiotrogrodu, centrale telefoniczne, elektrownie, dworce kolejowe i poczty. Aresztowano członków Rządu Tymczasowego. Zwołany w tym dniu II Ogólnorosyjski Zjazd Delegatów Rad, formalnie przejął władzę i powołał do życia nowy rząd, Radę Komisarzy Ludowych. Na jej czele stanął Lenin. Wydała ona dwa dekrety: „Dekret o pokoju” i „Dekret o ziemi”. Ogłaszały one, że Rosja zaprzestaje prowadzenia działań wojennych na frontach I wojny światowej oraz oddawały we władanie chłopskie całą ziemię uprawną w Rosji. Bolszewicy ogłosili powstanie pierwszego w historii państwa „dyktatury proletariatu”.

Początki wojny

Bolszewicy zdobyli władzę w Piotrogrodzie nie napotkawszy większego oporu. Jednak już w Moskwie doszło do zaciętych walk. Bolszewicy wykorzystali zmęczenie społeczeństwa i wrogość do starej władzy. Ponadto składali liczne obietnice, które miały im zdobyć przychylność robotników i chłopów. Już po zdobyciu władzy przez bolszewików odbyły się w Rosji przygotowane wcześniej wybory do Zgromadzenia Ustawodawczego Rosji. Miał to być organ przygotowujący nową demokratyczną konstytucję. Ponieważ bolszewicy zdobyli zaledwie ok. 25% głosów rozpędzili zebranych członków tego zgromadzenia.

Na mocy pokoju w Brześciu nad Bugiem 3 marca 1918 roku z Niemcami, Austro‑Węgrami, Bułgarią i Turcją Rosja Sowiecka utraciła gigantyczne terytoria: kraje nadbałtyckie, Białoruś, Polskę, Ukrainę, Kaukaz. Był to oczywisty dowód słabości państwa. Rada Komisarzy Ludowych musiała jednak zawrzeć pokój, bowiem rozpoczynała się wojna domowa. Już w końcu 1917 roku stało się jasne, że bolszewicy będą musieli walczyć o utrzymanie się przy władzy.

Strony konfliktu

Obóz zwolenników nowej władzy zaczęto określać mianem Czerwonych. Było to oczywiste nawiązanie do barwy organizacyjnej partii, która zdobyła władzę. Oficjalnie partia nazywała się Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji/frakcja bolszewików. W 1918 roku partia zmieniła nazwę na Rosyjska Komunistyczna Partia (bolszewików). W początkach 1918 roku Rada Komisarzy Ludowych powołała do życia Armię Czerwoną. Przyjmowano do niej ochotników, ale wkrótce wprowadzono przymusowy pobór do wojska. Ponadto, aby wzmocnić kontrolę polityczną nad armią wprowadzono w niej instytucję komisarzy politycznych (politruków), którzy kontrolowali dowódców. Początkowo armia ta była słabo wyposażona i źle dowodzona, nie stosowano stopni wojskowych. Żołnierze nie otrzymali mundurów. W 1919 roku powołano centralny organ kierujący armią w postaci Rewolucyjnej Rady Wojennej Republiki, na której czele stał Lew TrockiLew TrockiLew Trocki.

R7KSSW51iURGq

Na zdjęciu zimowy krajobraz miejski. Na środku ulicy stoi samochód pancerny zwrócony w prawą stronę. Przy nim i na nim znajduje się grupa uzbrojonych mężczyzn. Część z nich klęczy, część stoi. W większości są ubrani w stroje cywilne. Trzymają w rękach karabiny. Wszystkie zwrócone są w prawą stronę.

Przeciwników nowej władzy z czasem nazwano mianem Białych. Nie mieli oni jednego, centralnego kierownictwa, ponadto byli oni wewnętrznie skonfliktowani. Największą siłę stanowili zwolennicy cara Mikołaja II, czyli carskiej Rosji. Zaczęli oni organizować własne siły zbrojne, na których czele stanęli oficerowie dawnej armii rosyjskiej. Jak się wydaje, to właśnie brak jednolitego przywództwa oraz konflikty między dowódcami wojsk Białych stały się jedną z przyczyn ich porażki. Z punktu widzenia nowych państw (w tym także Polski) Biali stanowili w tym czasie większe zagrożenie niż Czerwoni. Biali dążyli do odbudowy imperialnej pozycji Rosji i byli wspierani przez państwa zachodnie.

Interwencja

Rozwój wydarzeń wielce niepokoił państwa EntentyEntentaEntenty. Były one przed wojną i w jej trakcie sojusznikami Rosji. Pożyczyły one rządowi rosyjskiemu olbrzymie sumy pieniędzy i obawiały się, że nowe władze nie będą chciały spłacać carskich długów. Poza tym państwa Ententy bały się, że w zniszczonej wojną i osłabionej ekonomicznie Europie idee rewolucyjne, które głosił nowy, bolszewicki rząd zdobędą dużą popularność.

Państwa te popierały Białych i nawet wysłały swoje wojska, aby ułatwić im działanie. Wojska angielskie wylądowały w okolicach Murmańska na północy Rosji, wojska francuskie w okolicach Odessy a amerykańskie na Dalekim Wschodzie.

RmZDSS53ruHQ7

Na zdjęciu przemarsz oddziału wojskowego armii amerykańskiej. Przemarsz odbywa się ulicą miasta, po obu stronach ulicy znajdują się kilkupiętrowe budynki. Żołnierze po prawej stronie zdjęcia ubrani są w mundury oraz kapelusze, trzymają na ramionach karabiny. Wśród maszerujących żołnierzy znajduje się chorąży trzymający flagę USA. Defiladę ogląda wyższy stopniem oficer (widoczny po lewej stronie zdjęcia), za którym stoi w postawie na baczność oddział żołnierzy, którzy prezentują broń. W tle znajduje się otwarty samochód osobowy, przy którym stoi kilkuosobowa grupka żołnierzy.

Zasadniczo nie brały one udziału w walkach, lecz pełniły rolę parasola ochronnego na obszarach, gdzie tworzyły się oddziały Białych. Ponadto wojska Ententy przekazały im duże ilości sprzętu wojskowego.

Walki w latach 1918‑1919

W 1918 r. działania wojenne rozgorzały na kilku frontach. Główne siły wojsk antybolszewickich gromadziły się na południu Rosji. Powstała tam Armia Ochotnicza, którą początkowo dowodził gen. Ławr Korniłow, a po jego śmierci gen. Anton DenikinAnton DenikinAnton Denikin. W latach 1918 - 1920 był on dowódcą wszystkich sił antybolszewickich na południu Rosji. Jego wojska największe sukcesy osiągnęły latem 1919 roku podejmując ofensywę na Moskwę. Czerwoni długo bronili Carycyna.

RaCaCtYG2qnWh

Ilustracja przedstawia fragment obrazu ze sceną bitwy. Scena dzieje się na piaszczystym pagórkowatym terenie. Na wzgórzu, na pierwszym planie stoi armata broniona przez grupkę mężczyzn. Część z nich jest w strojach cywilnych, część w mundurach. Od lewej strony naciera grupa uzbrojonych żołnierzy w mundurach. Na dalszym planie widać z dwóch stron nadciągające ku sobie grupy. W tle widać wiejskie chaty i lasy porastające wzgórza. Wojska nacierające pokonują niewielki nasyp, a wojska broniące są schowane za nasypem.

Obrona tego miasta była wielokrotnie przedstawiana w literaturze i sztuce, bowiem tam w walkach brał udział Józef Stalin. Wojska Czerwonych ostatecznie nie utrzymały Carycyna. Stamtąd Denikin próbował atakować w kierunku na Moskwę, ale nie udało mu się odnieść zwycięstwa. Jego wojska najdalej dotarły do Kurska i Orła.
Od wschodu, od strony Syberii w stronę Moskwy nacierały wojska admirała Aleksandra KołczakaAleksander KołczakAleksandra Kołczaka. Jego wojska dotarły w 1919 roku do Kazania i Symbirska,
ale nie udało im się osiągnąć linii Wołgi.

RcuiKWdHNI0fT

Na zdjęciu oddział żołnierzy, który defiluje przed swoim dowódcą (po lewej stronie). Żołnierze ubrani są w mundury wojskowe, trzymają na ramieniu karabiny. Na drugim planie widać kolejny, nadciągający oddział żołnierzy. Dowódca (po prawej stronie) ubrany jest w mundur wojskowy i czapkę. Stoi on wyprostowany, prawą ręką salutuje. Za nim stoi grupa kilku oficerów w mundurach, uczestniczących w przyjmowaniu defilady.

Po klęsce Denikin zrezygnował z dowodzenia i oddał dowództwo w ręce
gen. Piotra WranglaPiotr WrangelPiotra Wrangla. Dowodził on wojskami Białych na południu Rosji, ale nie udało mu się zapobiec opanowaniu przez Czerwonych Półwyspu Krymskiego. Nastąpiło to w 1920 roku i było faktycznym końcem wojny domowej.

Nowe państwa a wojna domowa w Rosji

Wybuch wojny domowej w Rosji wywołał wielkie zainteresowanie państw, które powstały po rozpadzie Cesarstwa Rosyjskiego. Zasadniczym problemem było pytanie o to, której ze stron tego konfliktu udzielić wsparcia. Należy zdawać sobie sprawę,
że upadek carskiego reżimu witano w Polsce, czy na Łotwie z radością. Dawna Rosja była nazywana “więzieniem narodów” i obawiano się jego odbudowy. Bolszewicy byli nową kartą w grze, która była niewiadomą. Estonia i Finlandia wsparły Białych. Polska poparła Symona PetluręSymon PetluraSymona Petlurę. Wszyscy obawiali się silnej Rosji. Dowodem na poparcie tej tezy jest wstrzymanie w 1919 r. przez Józefa Piłsudskiego ofensywy wojsk na froncie wschodnim w okresie największych sukcesów oddziałów gen. Antona Denikina.

Zwycięstwo bolszewików

Wojna miała charakter manewrowy. Toczyła się na wielkich przestrzeniach, stąd ważna rola kawalerii, samochodów i pociągów pancernych. Obie strony prowadziły działania w sposób bezwzględny, często stosując terror wobec ludności cywilnej. Szczególnym okrucieństwem odznaczała się, utworzona w grudniu 1917 roku przez bolszewików, specjalna instytucja państwowa do walki z przeciwnikami politycznymi. Od sierpnia 1918 roku nosiła ona nazwę Wszechrosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem, w skrócie CzeKaCzeKaCzeKa.

Niewątpliwym błędem Białych było dążenie do odbudowania carskiej Rosji.
Zraziło to do nich przedstawicieli innych narodów zamieszkujących Rosję, a także ludność chłopską, która domagała się reformy rolnej. W miarę upływu czasu rosła siła Armii Czerwonej. Pod koniec 1920 roku służyło w niej ok. 6 mln żołnierzy. Było wśród nich wielu dawnych oficerów, a nawet generałów rosyjskich, którzy wnieśli do niej umiejętności i wiedzę wojskową.

Powtórzenie

Słownik pojęć

Bibliografia

• E. Mawdsley, Wojna domowa w Rosji 1917‑1920, Warszawa 2010,

• R. Pipes, Rosja bolszewików, Warszawa 2005,

• G. Swain, Wojna domowa w Rosji, Warszawa 2012.