„Rewolucja moralna” w latach 1861–1862 w Królestwie Polskim

Wprowadzenie

Wydarzenia z lat 1861‑1862 były jedną z przyczyn wybuchu powstania styczniowego. Nazwano je mianem „rewolucji moralnej”. Nazwa ta miała wskazywać na wielkie emocje, które im towarzyszyły. Były to przede wszystkim wielkie nadzieje, ale także i wielkie rozczarowania. Pytanie, które musimy sobie postawić brzmi to dlaczego do niego doszło.

Wojna krymska i jej następstwa

Wojna krymska zmieniła położenie międzynarodowe i sytuację wewnętrzną w Rosji.

R1agjWQRT3C2J

Mapa przedstawia kierunki działań wojskowych podczas wojny krymskiej w latach 1853‑1856. W lewym górnym rogu mapy na żółto oznaczono Cesarstwo Austriackie. Poniżej fioletowym gradientem oznaczono graniczące z nim (od lewej) Serbię, Księstwo Wołyńskie i Księstwo Mołdawskie. U góry mapy na zielono oznaczono Cesarstwo Rosyjskie. W lewym dolnym rogu mapy na czerwono oznaczono Królestwo Grecji. Pozostały obszar przy dolnej krawędzi mapy zajmuje oznaczone na fioletowo Imperium Osmańskie. W środku błękitnym kolorem oznaczono Morze Czarne. Działania wojsk rosyjskich oznaczone są zielonymi strzałkami. Działania wojsk tureckich oznaczone są niebieskimi strzałkami. Działania wojsk brytyjskich, francuskich, sardyńskich, tureckich oznaczone są różowymi strzałkami. Czerwone punkty wskazują twierdze, czarne krzyżyki - bitwy, niebieskie krzyżyki - bitwy morskie. Oblężenie Sewastopola w latach 1854‑1855 zostało oznaczone żółtym punktem.

W wojnie po stronie Turcji wzięły udział wojska państw zachodnich - Francji i Wielkiej Brytanii. I to one pokonały Rosję. Dramatyczna porażka w konfrontacji z wielkimi mocarstwami Zachodu ujawniła słabość mocarstwa i jednocześnie rozbudziła nadzieje społeczeństwa polskiego. Przyniosła wielkie zmiany wewnętrzne w Rosji, które nazwano “odwilżą posewastpolską” (od Sewastopola, miasta na Krymie, gdzie wojska rosyjskie poniosły klęskę).  Car Aleksander II stanął wobec konieczności przyspieszonej modernizacji państwa, której symbolem stała się reforma uwłaszczeniowa chłopów z 1861 r.

RE8NfQvkT7lrw

Obraz przedstawia ogłoszenie aktu uwłaszczenia ludności chłopskiej w Rosji w 1861 roku. Scena rozgrywa się przed dworem szlacheckim. Na ganku, między kolumnami, stoi carski urzędnik w mundurze wojskowym, który odczytuje trzymany w rękach dokument. Za nim stoi kilkuosobowa rodzina szlachecka. Przed gankiem, na śniegu, tyłem i bokiem do widza stoi grupa kilkunastu chłopów, która słucha odczytywanego dokumentu. Na ich twarzach widać zaskoczenie i wzruszenie. W prawym dolnym rogu stoją zdobione sanie przy których stoi mężczyzna w mundurze.

Odwilż w Królestwie

Ziemie polskie po upadku powstania listopadowego były systematycznie integrowane z Cesarstwem. Symbolem terroru rosyjskiego był namiestnik i książę, Iwan PaskiewiczIwan Paskiewicz (1782‑1856)Iwan Paskiewicz. Jego śmierć zbiegła się w czasie z początkiem odwilży. Nowym namiestnikiem został liberał książę Mikołaj Gorczakow. Władze zezwoliły także na utworzenie Towarzystwa RolniczegoTowarzystwo RolniczeTowarzystwa Rolniczego, pod prezesurą hrabiego Andrzeja Zamoyskiego.Andrzej Zamoyski (1800‑1874)Andrzeja Zamoyskiego. Była to pierwsza organizacja społeczna niezależna od władz rosyjskich.

RvkNFr1j1d77l

Ilustracja przedstawia portret księcia w mundurze oficerskim carskiej Rosji. Łysiejący mężczyzna w okularach o złotych oprawkach patrzy w kierunku prawej krawędzi fotografii. Nosi na ramionach płaszcz oficerski, na mundurze widoczne pagony, kutasy i ordery przypięte do munduru na wysokości dwurzędowego układu guzików. Ręce złożone w postaci prawej dłoni opartej o nadgarstek lewej. na lewej dłoni rękawiczka, lewa dłoń trzyma za drugą rękawiczkę i rękojeść szabli. Tło szare, w postaci pochmurnego nieba i zamglonych wzgórz.

Uformowanie się środowisk Białych i Czerwonych

Towarzystwo Rolnicze stało się ośrodkiem formowania środowiska patriotycznie acz konserwatywnie nastawionej polskiej szlachty. Z tego środowiska ostatecznie wyłoni się powstańcze ugrupowanie Białych. Byli to zwolennicy wywalczenia autonomii Królestwa Polskiego. Uważali, że tylko dzięki interwencji mocarstw zachodnich uda się zmusić Rosję do jakiś ustępstw politycznych. Najważniejszy problem społeczny Królestwa, czyli kwestię chłopską, chcieli rozwiązać w zdecydowanej większości poprzez uzyskanie odszkodowania. Inną formą rozliczenia było oczynszowanie, czyli zamianę pańszczyzny na czynsze.

Konkurencyjne środowisko polityczne wywodziło się spośród organizacji młodzieży studenckiej. Byli nie tylko młodsi od politykującej szlachty, ale nastawieni o wiele bardziej radykalnie. Po wybuchu powstania zostaną nazwani mianem Czerwonych. Jego członkowie chcieli podjęcia czynnej walki o niepodległość. Uważali, że mogą zorganizować powstanie trójzaborowe. Aby tego dokonać, głosili tezę, iż koniecznie należy uwłaszczyć chłopów, bowiem tylko w ten sposób można uzyskać ich wsparcie dla planowanego powstania. Wiązali się z nimi także młodzi rosyjscy oficerowie narodowości polskiej. Jeden z nich, Jarosław DąbrowskiJarosław Dąbrowski (1836‑1871)Jarosław Dąbrowski, był nawet w 1861 r. przywódcą organizacji. Został jednak aresztowany przez władze rosyjskie.

Manifestacje patriotyczne

Środowiska radykalne w 1860 r. wykorzystały pogrzeb wdowy po generale Sowińskim, bohaterze powstania listopadowego, do zorganizowania pierwszej od trzydziestu lat manifestacji patriotycznej. W następnym roku organizowano uroczystości poświęcone rocznicom powstania listopadowego. W dniu 25 lutego 1861 r. odbyła się manifestacja z okazji rocznicy bitwy pod Grochowem. Dwa dni później (27 lutego) zorganizowano kolejną manifestację. Tym razem padły strzały. Zginęło 5 osób. Był to wielki szok dla społeczeństwa polskiego. Spontanicznie wyłoniona została Delegacja Miejska. W jej skład weszło czternastu powszechnie szanowanych obywateli. Zwrócili się oni do władz rosyjskich o zgodę na pogrzeb.

R1Ltsqk64D7rd

Ilustracja przedstawia tzw. tableau, czyli montaż fotografii. Jest to pięć fotografii przedstawiających pięć osób zabitych podczas manifestacji 27 lutego 1863 r. Zdjęcia ułożone są w sposób symetryczny, w ramkach o kształcie rombów. W środku znajduje się jedno zdjęcie, a każdy z boków jego ramki stanowi jednocześnie bok ramki sąsiedniego zdjęcia. Na fotografiach przedstawiono ciała poległych w pozycji leżącej. Widoczne są rany po kulach. W górnej części tableau umieszczono ich nazwiska, a w dolnej informację o wydarzeniu, w którym zginęli wraz z datą.

Pogrzeb przerodził się w wielką manifestację patriotyczną. Przez kilka miesięcy w Warszawie faktyczną władzę sprawowała Delegacja Miejska.

Wielopolski

W kręgach polityków rosyjskich ścierały się różne koncepcje dotyczące polityki wobec ludności ziem polskich. Oczywiście, żadna z nich nie przewidywała szczególnej liberalizacji systemu czy nawet powrotu do Konstytucji Królestwa Polskiego. W niektórych jednak kręgach uważano, że należy znaleźć po stronie polskiej ludzi, którzy będą gotowi na współpracę z Rosją. Takim człowiekiem okazał się margrabia Aleksander Wielopolski.Aleksander Wielopolski (1803‑1877)Aleksander Wielopolski.

R1ByV9tSPKFHE

Fotografia przedstawia Aleksandra Wielopolskiego. Jest to starszy mężczyzna średniego wzrostu o krępej budowie ciała, ubrany w surdut. Ma krótkie, jasne włosy, krótką brodę, jego usta są zaciśnięte. Łokciem lewej ręki jest oparty o kolumnę. W prawym ręku trzyma rulon papierów. Na stoliku z lewej strony leży cylinder i laska.

Program Wielopolskiego

Był on lojalnym poddanym cara i bezwzględnym zwolennikiem związku Polski i Rosją. Stał jednak na stanowisku, że związek ten powinien uwzględniać pewne interesy polskie. Jego dziełem stała się ustawa zabraniająca organizacji „zbiegowisk”, która przewidywała możliwość użycia broni przeciwko manifestantom. W kwietniu 1861 r. doszło do masakry ponad stu osób na Placu Zamkowym w Warszawie. Wydarzenie to zmieniło sytuację i nastroje w Królestwie Polskim. Wielopolski został powołany na stanowisko naczelnika Rządu Cywilnego. Władze rosyjskie widziały w tym ustępstwo na rzecz społeczeństwa polskiego. Inaczej postrzegano go w środowiskach polskich, widząc w nim wroga niepodległości, czy wręcz zdrajcę. Działalność Wielopolskiego przyniosła pozytywne efekty.

Skutki polityki Wielopolskiego

Dokonał on polonizacji administracji Królestwa, próbował wprowadzić oczynszowanie ludności chłopskiej, uczynił wiele dla równouprawnienia ludności żydowskiej. Jednak jako swój główny cel widział likwidację tajnej organizacji Czerwonych i aby dokonać tego dzieła obmyślił plan poboru do wojska (czyli branki). Postanowił zniszczyć organizację, która składała się w większości z młodych mężczyzn, poprzez wcielenie ich do armii rosyjskiej. Policja przygotowała imienny spis podejrzanych, których miano wcielić do wojska.

RINs9bfrNT2Zt

Obraz przedstawia poborowych do armii rosyjskiej. W centrum widać grupę młodych mężczyzn ubranych w brązowe mundury wojskowe, trzymających w rękach lub na plecach zawiniątka z własnym dobytkiem. Nie posiadających broni. Otacza ich grupa Kozaków siedzących na koniach. Uzbrojonych w długie spisy, szable i karabiny. Pilnujący poborowych. W tle widać zabudowania miasta.

Przywódcy Czerwonych dostrzegali zagrożenie wynikające z polityki Wielopolskiego.

Przywódcy Czerwonych znaleźli się w pułapce. Jeśli nie podjęliby działania, to ich organizacji groziłoby zdziesiątkowanie. Dlatego zdecydowali o wybuchu powstania w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r. W ten sposób Wielopolski, nie chcąc dopuścić do powstania, przyczynił się do jego wybuchu. Wybuch powstania był jednocześnie końcem jego kariery politycznej. Przestał być już potrzebny, tym bardziej, że wybuch powstania wzmocnił po stronie rosyjskiej dążenia do brutalnego rozprawienia się z “buntownikami”. Wielopolski został zdymisjonowany w lipcu 1863 r. Wyjechał do Drezna, gdzie po kilkunastu latach zmarł.

R149z9YZVDEnS

Film dotyczy rewolucji moralnej w Królestwie Polskim na przełomie lat 50. i 60. XIX wieku.

Film dotyczy rewolucji moralnej w Królestwie Polskim na przełomie lat 50. i 60. XIX wieku.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R149z9YZVDEnS

Film dotyczy rewolucji moralnej w Królestwie Polskim na przełomie lat 50. i 60. XIX wieku.

Słownik pojęć

Bibliografia:

Droga do niepodległości czy program defensywny? Praca organiczna — programy i motywy, oprac. T. Kizwalter, J. Skowronek, Warszawa 1988.

S. Kieniewicz, Warszawa w powstaniu styczniowym, Warszawa 1983.

Z. Stankiewicz, Dzieje wielkości i upadku Aleksandra Wielopolskiego, Warszawa 1967.