Rodzaje wiersza
Warto wiedzieć!
Czy każdy wiersz musi się rymować? Czy zastanawiałeś się kiedyś nad budową wierszy? Z jakich elementów się one składają? Jedne podzielone są na regularne części, inne nie. Czy wiersz dzieli się na wersy czy na wiersze? Łatwo się zgubić w gąszczu terminów. Spróbujmy zatem razem zgłębić tajniki wersyfikacjiwersyfikacji i wyjaśnić kilka istotnych pojęć.
Na początek zapoznaj się z animacją Czym jest wiersz?.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RdD2nB4MLCKgO
Animacja z audiodeskrypcją na temat analizy wiersza.
Zdefiniuj własnymi słowami pojęcia strofy i wersu.
Wyjaśnij własnymi słowami, kim jest podmiot liryczny.
Wymień znane ci rodzaje rymów.
Wers czy wiersz?
Wersyfikacja ma dwa znaczenia, pierwsze oznacza sposób budowy wiersza, formę wiersza, drugie to nauka o rodzajach budowy wiersza, która opisuje zasady i właściwości kształtujące mowę wierszową, odróżniającą ją od prozy.
W literaturze wers jest to odcinek, podstawowa jednostka wersyfikacyjna mowy wierszowanej wyodrębniona jako pojedyncza linijka tekstu. Po łacinie nazwa ta brzmi versus, którą możemy także tłumaczyć jako wiersz czy też jednostka wierszowa.
Terminem „wiersz” określamy także mowę odmienną od prozy, w szczególny sposób zorganizowaną, czyli właśnie podzieloną na wersy. Zakończenia tych wersów mogą się rymować. Wersy mogą być tej samej długości, czyli składać się z tej samej liczby sylab lub mieć różną długość. Poeci mają pod tym względem wiele możliwości.
Często słowem „wiersz” określamy także utwór liryczny.
Krótka historia początków poezji
Nie mamy zbyt wielu źródeł, na podstawie których moglibyśmy zrekonstruować, w jaki sposób powstała poezja. Nie wiemy, jak wyglądały pierwsze utwory muzyczne. Giną one w mrokach dziejów. Jednak dla europejskiego kręgu kulturowego najważniejsze są początki literatury greckiej.
Historia literatury greckiej rozpoczyna się w VIII wieku przed naszą erą dwoma eposami: Iliadą i Odyseją. Poematy przypisywane Homerowi nie mogły jednak pojawić się w poetyckiej próżni. Zanim je zapisano, wędrowni śpiewacy zwani aojdami przekazywali je ustnie. Odwiedzali domostwa dobrze urodzonych Greków i umilali biesiady śpiewem przy akompaniamencie instrumentu. Przez przynajmniej kilka wieków poezja rozwijała się bez jakiejkolwiek formy pisanej.
W czasach Homera nie istniało jeszcze rozdzielenie poezji i muzyki. Poezja była wykonywana w obecności publiczności, wymagała kontaktu z drugim człowiekiem. Poeci śpiewali swe pieśni przed określoną publicznością. Ich utwory pełniły zatem funkcję społeczną. Poezja miała charakter jednoczący ówczesną społeczność poprzez odniesienia do wspólnych wierzeń, mitów. Muzyczność pełniła funkcję mnemotechnicznąmnemotechniczną - ułatwiała zapamiętanie usłyszanych słów. Czy i tobie łatwiej jest zapamiętać utwór, który łatwo byłoby zaśpiewać?
Mimo że nigdy nie dowiemy się, jak wyglądały początki poezji, prawdopodobnie pierwotnym sposobem wyrażania uczuć było połączenie muzyki, słowa i tańca.
Wiersze, wierszyki...
Poniżej znajduje się kilka tekstów różnych autorów. Utwory te reprezentują odmienne rodzaje wierszy. Zapoznaj się z tymi utworami i wykonaj dołączone do każdego z nich ćwiczenia odnoszące się budowy wiersza.
Kronika olsztyńska [fragment]Jutro popłyniemy daleko,
jeszcze dalej niż te obłoki,
pokłonimy się nowym brzegom,
odkryjemy nowe zatoki;nowe ryby znajdziemy w jeziorach,
nowe gwiazdy złowimy w niebie,
popłyniemy daleko, daleko,
jak najdalej, jak najdalej przed siebie.Starym borom nowe damy imię,
nowe ptaki znajdziemy i wody,
posłuchamy, jak bije olbrzymie,
zielone serce przyrody.Źródło: Konstanty Ildefons Gałczyński, Kronika olsztyńska, [w:] tegoż, Wybór poezji, Wrocław 1982, s. 224.
TestPowiedziałem sześcioletniemu
narysuj dom
– narysował mrówkowiecmrówkowiec
Powiedziałem narysuj ptaka
– narysował samolot
Powiedziałem narysuj niedzielę
– narysował ogromny stadion
wypełniony po brzegi
A gdzie ty jesteś – spytałem
– tu – odpowiedział stawiając
jeszcze jedną kropkęŹródło: Tadeusz Śliwiak, Test, [w:] tegoż, Znaki wyobraźni, Warszawa 1975, s. 233.
Uzupełnij wiersz znakami interpunkcyjnymi.
Przepisz wiersz Tadeusza Śliwiaka do zeszytu lub zapisz go poniżej, wpisując znaki interpunkcyjne.
Dziwna rymowankaPewien żarłok nie nażarty
raz wygłodniał nie na żarty.
I wywiesił szyld na płocie
że ochotę ma na płocie.
Tutaj na brak ryb narzeka,
bo daleko rybna rzeka.
Więc się zgłosił pewien żebrak
i rzekł żarłokowi, że brak
płoci, karpi oraz śledzi,
ale rzeki pilnie śledzi,
i gdy tylko będzie w stanie
to o świcie z łóżka wstanie,
po czym ruszy na Pomorze
i w zdobyciu ryb pomoże…
Odtąd żarłok nasz jedynie,
zamiast smacznych ryb je dynie.Źródło: Jerzy Ficowski, Dziwna rymowanka, [w:] tegoż, Lodorosty i bluszczary, Lusowo 2017, s. 68.
Wiersz, w którym występuje równa liczba sylab w każdym wersie, to wiersz sylabiczny.
Czajnikzłapałem czajnik
na gorącym uczynku
kradł wodę
spytałem
dlaczego?
milczał
postawiłem go
w ogień
pytałem
dlaczego?
milczał
w końcu puścił paręherbatę
pili wszyscyŹródło: Zbigniew Rossa, Czajnik, [w:] tegoż, Wiersze rodzinne, Katowice 1983, s. 20.
Wysłuchaj nagrania lub przeczytaj tekst fraszki Jana Kochanowskiego.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DpMcoUl0T
Nagranie recytacji wiersza.
Na dom w CzarnolesiePanie, to moja praca, a zdarzeniezdarzenie Twoje;
Raczysz błogosławieństwo dać do końca swoje.
InszyInszy niechaj pałace marmórowemarmórowe mają
I szczerym złotogłowiemszczerym złotogłowiem ściany obijają,
Ja, Panie, niechaj mieszkam w tym gniaździegniaździe ojczystym,
A Ty mię zdrowiem opatrz i sumnieniemsumnieniem czystym,
Pożywieniem ućciwymućciwym, ludzką życzliwością,
Obyczajmi znośnymiObyczajmi znośnymi, nieprzykrą starością.Źródło: Jan Kochanowski, Na dom w Czarnolesie, [w:] tegoż, Fraszki, Wrocław 2008.
Jak wyobrażasz sobie dom Jana Kochanowskiego, opisz go w trzech zdaniach.
Rodzaje wierszy
Uwaga!
Wiersz stychiczny nazywany jest także wierszem ciągłym.
Przyjrzyj się jeszcze raz wszystkim wierszom umieszczonym powyżej. Z powyższych rozważań wynika, że Kronika olsztyńska Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego to wiersz stroficzny, rymowany o zbliżonej liczbie sylab w poszczególnych wersach. Test Tadeusza Śliwiaka jest wierszem stychicznym, wolnym i białym. Dziwną rymowankę Jerzego Ficowskiego zaklasyfikujemy jako utwór stychiczny i rymowany. Czajnik Zbigniewa Rossy to wiersz stychiczny, biały. Fraszka Na dom w Czarnolesie Jana Kochanowskiego to wiersz stychiczny i rymowany.
Sprawdź, czy umiesz!
Ułóż pięć pytań dotyczących różnych rodzajów wiersza, które mogłyby stanowić polecenia do krzyżówki.
Słownik
dziedzina wiedzy o literaturze, zajmująca się analizą i systematyką form literackich, dostarcza narzędzi (pojęć, terminów) do analizy dzieł literackich, do uchwycenia ich cech i właściwości; zespół środków formalnych charakteryzujących twórczość pisarza, szkołę poetycką lub kierunek w literaturze