Rodzina w starożytnej Grecji, a rodzina w Rzymie

Jak mieszkali starożytni?

Życie codzienne starożytnych Greków i Rzymian różniło się w poszczególnych okresach. Należy dodatkowo pamiętać, że warunki życia zależne były od zamożności i przynależności do różnych klas społecznych. Najwięcej wiemy dziś o życiu i kulturze greckiej i rzymskiej arystokracji.

Na temat domów starożytnych Greków z okresu archaicznego (VII‑VI w. p.n.e.) wiemy bardzo mało. Można przypuszczać, że były one skromne, przeważnie parterowe, rzadko jednopiętrowe. Z czasem ich budowa bardziej się rozwinęła, wyodrębniły się osobne pomieszczenia dla mężczyzn i kobiet. Mężczyźni pełnili role w społeczności, mieli w związku z tym swoje obowiązki. Ich zadaniem było między innymi przyjmowanie w domu gości.

Domy z okresu klasycznego (V‑IV w. p.n.e.) były już bardziej rozwinięte – posiadały dziedziniec, który otaczały pomieszczenia mieszkalne i gospodarcze (na przykład kuchnia). Ważnym miejscem był tak zwany „oikos”, czyli pomieszczenie rodzinne z ogniskiem. Schodami można było dostać się na piętro, do kolejnych pokoi. Wyposażenie dalej było skromne, ściany były prawdopodobnie tynkowane jednobarwnie. Całość domu zamknięta była niejako w jednym czworoboku.

RtWHFW2QxRDCi

Fotografia współczesnej rekonstrukcji rzymskiego perystylu. Na pierwszym planie widoczny jest plac przypominający patio, otoczony ścianami budynku z brązowymi drzwiami, ozdobionego jasnymi kolumnami. W symetrycznym placu, znajdującym się pośrodku, można zauważyć regularnie rosnące rośliny zielone, trawy oraz małe krzewy, posadzone w specjalnie przygotowanych do tego celu grządkach. Pomiędzy dwiema symetrycznymi częściami przebiega kamienista ścieżka. Z przodu oraz po bokach widoczne są małe posągi przedstawiające nagie postaci umieszczone na podwyższeniach. Pomiędzy tymi umieszczonymi z przodu, stoi prostokątne naczynie z wodą, po którego obu stronach widoczne są strumienie wpadającej do środka wody. Tło stanowią zielone liście wysokich drzew oraz małe fragmenty jasnego nieba.

Bardziej bogate były domy możnych z okresu hellenistycznego (III‑I w. p.n.e.). W nich pojawia się perystylPerystylperystyl, czyli wewnętrzny dziedziniec przypominający mały ogród, otoczony kolumnadą. Było to miejsce, które nadawało domom wiele uroku i w którym rodzina chętnie spędzała czas w upalne dni. W perystylach często znajdowały się nie tylko rośliny, ale również rodzaj sadzawki albo basenu. Perystyle szczególnie upodobali sobie Rzymianie, dlatego ten element pojawiać się będzie również w domach zamożnych mieszkańców rzymskiego imperium. Perystyl otoczony był dużą ilością pokoi, których ściany w tym okresie bywały już zdobione malowidłami. Dodatkowo w oknach pokoi pojawiają się okiennice oraz kosztowne zasłony.

R1EFKrb18z5kH

Ilustracja przedstawia plan greckiego domu wraz z podpisami. Plan jest symetryczny, obie części domu wydają się być bardzo podobne. Pomieszczenia są prostokątne, a z prawej części planu dodatkowo – cztery kwadratowe. W obu częściach domu znajduje się jedno duże pomieszczenie w jego centralnej części oraz wiele mniejszych. Dzielą je grube, czarne linie. W kilku pomieszczeniach umieszczono rzymskie napisy oraz równoległe linie.

Domy rzymskie przeszły ewolucje od bardzo prymitywnych czworobocznych parterowych chat do tak zwanych domów atrialnych. Miały one niewielką liczbę okien. Większość światła dostawała się do środka domu przez otwór w dachu atriumAtriumatrium, czyli centralnego pomieszczenia, gdzie rzymska rodzina spędzała większość czasu. Atrium było otoczone przez pomieszczenia mieszkalne i użytkowe. Przez dach, oprócz światła słonecznego, dostawała się również deszczówka, spadająca do usytuowanej na środku sadzawki (impluviumImpluviumimpluvium) [czytaj: impluwium]. W głębi, za atrium znajdowało się tablinumTablinumtablinum, pełniące początkowo rolę sypialni, następnie pracowni właściciela domu.

Projekt domostwa rzymskiego:

RZH0Vh71fERBe

Ilustracja interaktywna przedstawia projekt domostwa rzymskiego. Pierwsza ilustracja to dom z zewnątrz – białe ściany, czerwony dach oraz, z tyłu, zamurowane miejsce przypominające prostokątny ogródek przydomowy, w którym rosną drzewa. W lewej ścianie domu są trzy małe okna – dwa prostokątne oraz, pośrodku, jedno kwadratowe. W przedniej ścianie znajdują się trzy duże prostokątne otwory przypominające wejścia. Do środkowego prowadzi stopień. Dach jest nieregularny, spadzisty. Pośrodku umieszczono otwór. Po prawej stronie znajduje się płaski rzut domu z otworem pośrodku oraz układem pomieszczeń, zaznaczonym grubymi szarymi liniami. Drzwi oraz wejścia zaznaczono dwoma rzędami przerywanych linii. Po prawej stronie znajduje się panel interaktywny zatytułowany: Układ domu rzymskiego. Po kliknięciu w hasło, na płaskim rzucie poszczególne części domu zostają wyeksponowane czarną linią. Po kliknięciu w pole z trzema kropkami po prawej stronie hasła, wyświetla się na ekranie pole tekstowe. Fauces. Korytarz, prowadzący od głównego wejścia do atrium. Na schemacie zostaje wyeksponowane podłużne pomieszczenie zaraz za głównym wejściem. Tabernae [czytaj: taberne]. Od strony ulicy obok wejść domów znajdowały się również pomieszczenia, w których mieściły się sklepu lub lokale rzemieślników. Na schemacie zostają wyeksponowane dwa kwadratowe pomieszczenia na przedniej ścianie domu, po dwóch stronach od wejścia głównego. Atrium. Główne pomieszczenie rzymskiego domu, gdzie mieściło się domowe ognisko i rodzina spędzała większość czasu. Dopiero później pod wpływem architektury hellenistycznej w rzymskich domach pojawiły się perystyle. Na schemacie zostaje wyeksponowane największe pomieszczenie w samym środku domu, otoczone przez inne pomieszczenia. Impuvium. Sadzawka pośrodku atrium, w której zbierała się woda deszczowa. Woda bywała odprowadzana kanalikami do specjalnych cystern i wykorzystywana w gospodarstwie. Na schemacie zostaje wyeksponowany prostokątny otwór z wodą, znajdujący się pośrodku największego pomieszczenia w środku domu. Tablinum. Początkowo sypialnia właścicieli domu, następnie rodzaj gabinetu, oddzielał atrium od ogrodu (w późniejszym czasie od perystylu). Na schemacie zostaje wyeksponowane pomieszczenie w tylnej części domu, w linii prostej od wejścia głównego. Hortus. Ogród na tyłach domu. W późniejszym okresie zastąpiony przez perystyl. Na schemacie zostaje podświetlona część domu na samym tyle, szerokości całego domu. Wejście prowadzi przez tablinum. Triclinium. Dodatkowe pomieszczenie jadalne. Na schemacie zostaje wyeksponowana część domu na prawej ścianie; graniczy z ogrodem - tylnym pomieszczeniem. Alae [czytaj:ale]. W języku łacińskim skrzydła; mogły prowadzić do pomieszczeń gospodarczych lub dodatkowego, bocznego wyjścia z domu (dla służby). Na schemacie zostają wyeksponowane dwa pomieszczenia na bocznych ścianach, naprzeciwko siebie. Cubiculum [czytaj: kubikulum z akcentem na i]. Pomieszczenie mieszkalne, rodzaj sypialni. W późniejszym okresie domy miewały więcej pomieszczeń tego typu, które otaczały również perystyl. Na schemacie zostają wyeksponowane cztery pozostałe niewielkie pomieszczenia, po dwa na każdej bocznej ścianie domu.

Ilustracja interaktywna przedstawia projekt domostwa rzymskiego. Pierwsza ilustracja to dom z zewnątrz – białe ściany, czerwony dach oraz, z tyłu, zamurowane miejsce przypominające prostokątny ogródek przydomowy, w którym rosną drzewa. W lewej ścianie domu są trzy małe okna – dwa prostokątne oraz, pośrodku, jedno kwadratowe. W przedniej ścianie znajdują się trzy duże prostokątne otwory przypominające wejścia. Do środkowego prowadzi stopień. Dach jest nieregularny, spadzisty. Pośrodku umieszczono otwór. Po prawej stronie znajduje się płaski rzut domu z otworem pośrodku oraz układem pomieszczeń, zaznaczonym grubymi szarymi liniami. Drzwi oraz wejścia zaznaczono dwoma rzędami przerywanych linii. Po prawej stronie znajduje się panel interaktywny zatytułowany: Układ domu rzymskiego. Po kliknięciu w hasło, na płaskim rzucie poszczególne części domu zostają wyeksponowane czarną linią. Po kliknięciu w pole z trzema kropkami po prawej stronie hasła, wyświetla się na ekranie pole tekstowe. Fauces. Korytarz, prowadzący od głównego wejścia do atrium. Na schemacie zostaje wyeksponowane podłużne pomieszczenie zaraz za głównym wejściem. Tabernae [czytaj: taberne]. Od strony ulicy obok wejść domów znajdowały się również pomieszczenia, w których mieściły się sklepu lub lokale rzemieślników. Na schemacie zostają wyeksponowane dwa kwadratowe pomieszczenia na przedniej ścianie domu, po dwóch stronach od wejścia głównego. Atrium. Główne pomieszczenie rzymskiego domu, gdzie mieściło się domowe ognisko i rodzina spędzała większość czasu. Dopiero później pod wpływem architektury hellenistycznej w rzymskich domach pojawiły się perystyle. Na schemacie zostaje wyeksponowane największe pomieszczenie w samym środku domu, otoczone przez inne pomieszczenia. Impuvium. Sadzawka pośrodku atrium, w której zbierała się woda deszczowa. Woda bywała odprowadzana kanalikami do specjalnych cystern i wykorzystywana w gospodarstwie. Na schemacie zostaje wyeksponowany prostokątny otwór z wodą, znajdujący się pośrodku największego pomieszczenia w środku domu. Tablinum. Początkowo sypialnia właścicieli domu, następnie rodzaj gabinetu, oddzielał atrium od ogrodu (w późniejszym czasie od perystylu). Na schemacie zostaje wyeksponowane pomieszczenie w tylnej części domu, w linii prostej od wejścia głównego. Hortus. Ogród na tyłach domu. W późniejszym okresie zastąpiony przez perystyl. Na schemacie zostaje podświetlona część domu na samym tyle, szerokości całego domu. Wejście prowadzi przez tablinum. Triclinium. Dodatkowe pomieszczenie jadalne. Na schemacie zostaje wyeksponowana część domu na prawej ścianie; graniczy z ogrodem - tylnym pomieszczeniem. Alae [czytaj:ale]. W języku łacińskim skrzydła; mogły prowadzić do pomieszczeń gospodarczych lub dodatkowego, bocznego wyjścia z domu (dla służby). Na schemacie zostają wyeksponowane dwa pomieszczenia na bocznych ścianach, naprzeciwko siebie. Cubiculum [czytaj: kubikulum z akcentem na i]. Pomieszczenie mieszkalne, rodzaj sypialni. W późniejszym okresie domy miewały więcej pomieszczeń tego typu, które otaczały również perystyl. Na schemacie zostają wyeksponowane cztery pozostałe niewielkie pomieszczenia, po dwa na każdej bocznej ścianie domu.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PiFDTVC8Q

W II wieku p.n.e., pod wpływem wspomnianych już greckich domów hellenistycznych, również w rzymskich domach za tablinum zaczął pojawiać się perystyl oraz dodatkowe pomieszczenia. W ten sposób atrium stało się miejscem, w którym pan domu przyjmował klientów. Życie rodzinne przeniosło się natomiast (wzorem domów greckich) do perystylu i otaczających go pomieszczeń. Taki dom nazywany jest domem grecko‑rzymskim. Domy najzamożniejszych rzymskich obywateli miewały więcej niż jedno atrium i perystyl.

Kultura arystokratyczna i paideia

Kluczem do rozumienia kultury arystokratycznej, która zaczęła się rozwijać w Grecji już w epoce archaicznej, jest świadomość specyfiki greckiej arystokracji. Pewne rody gwałtownie się bogaciły. Wspierając się, tworzyły wpływowe stronnictwa, mające coraz większy wpływ na politykę danego miasta. Arystokraci nie wykonywali pracy fizycznej, natomiast chętnie rywalizowali ze sobą w różnych dziedzinach (rywalizacja o palmę pierwszeństwa). Tak powstały agonyAgonagony, czyli rywalizacja równych (arystokratów), która stała się wreszcie sposobem spędzania wspólnie czasu. Już w poematach Homera możemy przeczytać o zawodach sportowych, jakie organizowali Grecy pod Troją. Z czasem te zawody przerodzą się w panhelleńskie igrzyska, podczas których rywalizować będą obywatele różnych miast. Inną arystokratyczną rozrywką będzie wspólne biesiadowanie, którego zwyczaj bardzo rozwinął się w starożytnym świecie.

RF8xTCPDztZOe

Fotografia przedstawia dzieło wykonane na naczyniu – przykład malarstwa czerwonofigurowego, przedstawiający ucztujących mężczyzn w towarzystwie kobiety grającej na aulosie – instrumencie przypominającym dwie złączone ze sobą rurki, rozszerzające się ku końcowi. Mężczyźni są w pozycjach półleżących, ich torsy są nagie, okryci są jedynie od pasa w dół. Na głowach mają wieńce laurowe, a dwóch z nich w uniesionych dłoniach trzyma przedmiot kształtem przypominający liść. Pomiędzy nimi stoi grająca kobieta z upiętymi ciemnymi włosami, ozdobionymi opaską. Jej ręce są nagie, ma na sobie długą szatę bez rękawów.

Należy jednak zwrócić uwagę, że wspólne spędzanie czasu przez arystokratów nie było dostępne dla obu płci w ten sam sposób. Kobiety nie były dopuszczone do udziału w zawodach sportowych. Podobnie (poza kobietami do towarzystwa) nie mogły one brać udziału w biesiadach. Były to rozrywki przeznaczone wyłącznie dla mężczyzn. Mężczyźni spędzali również wiele czasu z chłopcami, razem z nimi ćwicząc. Młodzieńcy brali u boku starszych mężczyzn udział w biesiadach, w ten sposób nabywając ogłady towarzyskiej. Taki sposób przygotowywania chłopców do dorosłości miał dla Greków wielkie znaczenie wychowawcze.

Co w takim razie robiły młode dziewczęta i kobiety? Ich najważniejszym zadaniem było dbanie o dom. Trzeba jednak zauważyć, że w niektórych greckich miastach kobiety tworzyły własne grupy arystokratyczne, zajmujące się szeroko pojętą kulturą. Chłopcy byli kształceni w muzyce i pisali poezję (głównie polityczną, odczytywaną następnie w męskim gronie podczas uczt). Kobiety specjalizowały się w liryce. Najważniejszą przedstawicielką poezji lirycznej jest Safona z LesbosSafona z LesbosSafona z Lesbos, która przewodziła własnej grupie młodych dziewcząt, ucząc je i wychowując.

Grecy dążyli do wszechstronnego wychowania młodych mężczyzn, do jednoczesnego rozwoju cielesnego, obycia politycznego (społecznego) i wykształcenia muzycznego. Wykształcony obywatel powinien być „piękny i dobry” (kalokagatiaKalokagatiakalokagatia). Tak rozumiane całościowe wychowanie Greka, zgodne z normami przyjętymi wśród arystokracji, określane jest terminem paideiaPaideiapaideia.

Wychowanie w Grecji i Rzymie

W greckich państwach‑miastach chłopcy z rodzin arystokratów potrzebowali wykształcenia literackiego i muzycznego. Było im ono niezbędne do udziału w życiu publicznym. Prawdopodobnie już od VI wieku p.n.e. w niektórych greckich poleis funkcjonowały systemy powszechnego kształcenia młodych obywateli. Istnienie ostracyzmuOstracyzmostracyzmu (sądu skorupkowego) w Atenach świadczy o dążeniach do tego, by każdy pełnoprawny obywatel miasta umiał pisać. Powinien przecież potrafić zapisać na glinianej tabliczce imię osoby, która jego zdaniem zagrażała państwu i zasługiwała na wygnanie.

R14NZ42Ew7axe

Fotografia przedstawia ostrakon – fragment glinianej skorupy z pomarańczowymi brzegami oraz szarym frontem, z zapisanym w języku starogreckim imieniem Temistoklesa. Litery umieszczono są wzdłuż kolistego, nieregularnego brzegu ostrakonu. Tło stanowi żółta ściana.

Do szkół uczęszczali wyłącznie greccy chłopcy. W początkowym etapie uczyli się czytać i liczyć, następnie przechodzili do lektury coraz trudniejszych tekstów znanych autorów. „Wychowawcą Hellady” powszechnie określany był Homer. Jego poematy stanowiły dla młodzieży podstawową i obowiązkową lekturę. Wraz z rozpoczęciem czytania poezji, chłopcom przekazywano też wiedzę muzyczną. Za odpowiednie wychowanie chłopca odpowiedzialny był niewolnik, zwany „pedagogiem” (dosłownie: „prowadzący dziecko”). W okresie nastoletnim chłopcy ćwiczyli tężyznę fizyczną w gimnazjonachGimnazjongimnazjonach, przygotowywali się również do udziału w igrzyskach. Ostatni etap stanowiło przygotowanie wojskowe, po którym dorosły już Grek mógł służyć w wojsku i brać udział w wyprawach wojennych. Dziewczęta odbierały wyłącznie wychowanie domowe.

Specyficzny model wychowania znamy ze starożytnej Sparty, gdzie młodzi chłopcy (po ukończeniu 7 roku życia) byli wychowywani przez państwo w grupach rówieśniczych. Uczyli się pisać, ale najważniejszym elementem było ćwiczenie sprawności fizycznej, umiejętności przetrwania oraz współpracy. Po kilku latach chłopcy opuszczali rodziny, by przenieść się do koszar. Zasady wychowania spartańskiego (agogeAgogeagoge) obejmowały właściwie cały okres życia. Trzecią dekadę życia Spartanie poświęcali na służbę wojskową. Mając ponad trzydzieści lat otrzymywali własną ziemię, zakładali rodziny i mogli sprawować urzędy. W wieku ponad sześćdziesięciu lat byli zaliczani do starszyzny i mogli mieć wpływ na losy państwa w ramach geruzjiGeruzjageruzji (jeśli zostali wybrani do rady przez obywateli). Inaczej niż w innych państwach, w Sparcie wychowywane były również dziewczęta, choć w inny sposób niż chłopcy. Spędzały czas na ćwiczeniach gimnastycznych, uczyły się także tańca. Uważano, że kobieta musi być sprawna i zdrowa, by mogła urodzić liczne potomstwo. Gdy mężczyźni ruszali na wojnę, kobiety prowadziły gospodarstwo.

RYydHSYWP4vCE

Ilustracja przedstawia dzieło Edgara Degasa pod tytułem „Ćwiczący młodzi Spartanie”. Na pierwszym planie obecne są dwie grupy – czterech dziewcząt oraz pięciu chłopców. Dziewczęta stoją z lewej strony, każda z nich ma gołe piersi i ubrana jest w krótką spódniczkę z wcięciem bocznym kończącym się w talii. Jedna z dziewcząt, z przodu grupy, wyciąga rękę ku chłopcom i spogląda w ich stronę. Chłopcy znajdują się z prawej strony obrazu. Każdy z nich jest nagi – czterech z nich w pozycji stojącej. Jeden z chłopców wyciąga ręce do góry, jak gdyby się rozciągał, piąty – jasnowłosy został namalowany w pozycji „na czworaka”. Na drugim planie obecne są kobiety oraz starzec obserwujący młodych ludzi. Tło stanowią pagórki i widoczne w oddali zabudowania.

Posiadamy sporo informacji na temat szkolnictwa rzymskiego okresu republiki i cesarstwa. Wiemy, że wytworzył się tutaj kilkustopniowy system edukacji. Pierwszym etapem był odpowiednik naszego nauczania podstawowego - ludus litterarius [czytaj: ludus literarius] (nauczyciela określano mianem litteratoraLitteratorlitteratora). Na tym etapie uczono czytać, pisać i wykonywać proste rachunki. Uczono tego również dziewczęta, zdarzały się grupy koedukacyjne, pobierające naukę u litteratora. Klasy były małe, naukę prowadził nauczyciel, który często nie cieszył się autorytetem uczniów i zmuszony był stosować kary cielesne. Edukacja rzymska już w okresie republiki była silnie związana z grecką kulturą. Nauczycielami niejednokrotnie bywali, słabo wynagradzani, greccy wyzwoleńcy.

R146ojQAS2Snn

Na fotografii ukazany jest ciemnobrązowy relief przedstawiający nauczyciela i trzech uczniów. Dwóch z nich siedzi na krzesłach, a jeden, przedstawiony z prawej strony, stoi. Mają oni na sobie długie szaty. Dwóch siedzących uczniów trzyma w dłoniach zwoje papirusu, a nauczyciel – starszy mężczyzna siedzący pomiędzy nimi, wskazuje ręką przed siebie, patrząc na stojącego chłopca, który w lewej dłoni trzyma teczkę, a prawą unosi w geście powitania. Po obu stronach znajdują się zdobienia – roślinne wzory.

Na kolejnym etapie uczniowie, pod opieką nauczyciela zwanego gramatykiem, czytali i analizowali teksty najważniejszych autorów greckich i łacińskich. Znajomość greki była ważna dla rzymskiej arystokracji. Dlatego wśród kanonu autorów dalej pojawiał się na przykład HomerHomerHomer i EzopEzopEzop. Należy zwrócić uwagę, że edukacja miała niemal wyłącznie charakter humanistyczny. Uczniom nie przekazywano wiedzy przyrodniczej. Kolejnym etapem nauki były zajęcia u retoraRetorretora. Ten przygotowywał młodego mężczyznę do pisania i wygłaszania mów, co miało mieć praktyczne zastosowanie w jego dorosłym życiu. Istniały przeróżne ćwiczenia sztuki wymowy, uczniowie konstruowali mowy popisowe na zlecone tematy, urządzano również publiczne deklamacje.

RdMQmngzeWYmb

Ilustracja przedstawia ciemną rzeźbę kobiety, siedzącej na siedzisku pozbawionym oparcia. Jej włosy są upięte, a głowa skierowana w dół. Jej wzrok spoczywa na wyciągniętej do przodu otwartej dłoni. Ubrana jest w długą szatę bez rękawów, która podkreśla jej szczupłą sylwetkę. Rzeźbę umieszczono na pomarańczowej powierzchni. W tle znajduje się jasna ściana.

Warto zwrócić uwagę, że w cesarstwie rzymskim funkcjonował rodzaj studiów wyższych. Arystokrata rzymski, który odebrał kompletne wykształcenie gramatyczne i retoryczne, mógł udać się do jednego z ośrodków naukowych na Wschodzie, by tam pogłębiać swoją naukę. Najważniejszym miejscem były naturalnie Ateny, gdzie nadal działała Akademia PlatońskaAkademia PlatońskaAkademia Platońska. Wśród pozostałych ośrodków należy wymienić choćby Aleksandrię i Konstantynopol.

Władza ojcowska i znaczenie rodziny w Rzymie

Szczególny był charakter władzy ojcowskiej w rzymskiej rodzinie. Miała ona charakter całkowicie patriarchalny. Ojciec rodziny miał wielkie zobowiązania wobec jej członków – utrzymywał rodzinę, był jej żywicielem. Uznanym przez siebie dzieciom winien zapewnić opiekę i wychowanie. W zamian przysługiwała mu tak zwana „władza ojcowska” (z łacińskiego: patria potestas) nad członkami rodziny. Mógł decydować o losie swoich bliskich. Mógł on porzucić wynająć, lub nawet sprzedać swoje dziecko do niewoli.

U Rzymian bardzo rozwinięte były zwyczaje związane z zawarciem małżeństwa i ślubnymi uroczystościami. Przykładano do nich wielką wagę, z czasem wśród arystokracji zaślubinom towarzyszył coraz większy przepych. Zachowały się m.in. informacje o tradycji „odprowadzania” (z łacińskiego: deductio) [czytaj: deduktio] przez weselników panny młodej do domu pana młodego. Do naszych czasów zachował się, obecny również u Rzymian, zwyczaj przenoszenia panny młodej przez próg.

Rzymianki bywały wydawane za mąż bardzo młodo – nawet w wieku dwunastu lat. Wybór męża stanowił porozumienie ojców dwóch rodzin. W ten sposób dziewczęta wcale nie uzależniały się od władzy ojcowskiej, lecz trafiały pod władzę swojego męża. Jeśli małżonek również był jeszcze nastolatkiem, ślub w rzeczywistości oznaczał dla dziewczyny oddanie pod władzę teścia. Niejednokrotnie było to tak zwane „wykupienie” (z łacińskiego: coemptio) [czytaj: koemptio] przez rodzinę pana młodego, które odbywało się przy obecności urzędnika i świadków. Kobieta zamężna, podobnie jak w Grecji, nadal nie posiadała praw obywatelskich. W rzymskim społeczeństwie powszechnie uważano, że kobiety, ze względu na brak określonych cech charakteru, nie powinny prowadzić działalności politycznej. Należy jednak zaznaczyć, że w sferze prywatnej zamężne Rzymianki cieszyły się wieloma swobodami, niedostępnymi dla Greczynek. W swoim domu były paniami (z łacińskiego: dominae) [czytaj: domine], zarządzały gospodarstwem, wydawały polecenia służbie, choć formalnie nie były właścicielkami niewolników. Wraz z mężami uczestniczyły również w życiu towarzyskim – podejmowały gości i brały udział w przyjęciach. Kobiety spotykały się też we własnym gronie, a nawet zrzeszały się w celu realizacji określonych celów. W okresie republiki istniało w Rzymie stowarzyszenie kobiet zamężnych, które podejmowało nawet działania na rzecz całego państwa (na przykład zbiorowe oddanie kosztowności, w celu wsparcia budżetu podczas prowadzonej przez Rzym wojny).

R1LyzSnUGVdJt

Fotografia przedstawia scenę przysięgi ślubnej uwiecznioną na rzymskim nagrobku. Młoda para, zwrócona ku sobie, trzyma się za ręce, stojąc. Kobieta i mężczyzna mają na sobie długie szaty, a kobieta dodatkowo chustę przykrywającą włosy. Obydwoje są krępej budowy ciała, kobieta jest wyższa od mężczyzny. Po obu stronach znajdują się małe kolumny, na wierzchołkach których umieszczono ludzkie podobizny przypominające dzieci z uniesionymi dłońmi.

U schyłku republiki w I wieku p.n.e. zaczyna zanikać patriarchalny charakter rodziny. Kobiety nie trafiają już spod władzy ojca pod władzę męża. Zaczynają same zarządzać swoją częścią majątku, co prowadzi do napięć w rodzinach. W tym okresie wzrośnie liczba rozwodów. Przy dodatkowym rozwoju prostytucji w Rzymie, dochodzić zacznie do wyraźnego rozkładu życia rodzinnego w sferze arystokratycznej. Cesarz Oktawian August podejmie próbę poprawy sytuacji rodzin senatorskich, uchwalając prawo surowo każące cudzołóstwo. Pierwszeństwo w karierze politycznej będzie również przysługiwało mężczyznom żonatym i ojcom wielu dzieci.

R154pHH3c14cR

Fotografia przedstawia płaskorzeźbę na rzymskim Ołtarzu Pokoju. Ukazuje ona ludzi ubranych w długie szaty, stojących bardzo blisko siebie. Są to kobiety, mężczyźni oraz dzieci. Część z nich patrzy na siebie, a część jest odwrócona w bok. Pomiędzy nimi nie widać pustej przestrzeni. Poniżej znajdują się symetryczne wzory. Płaskorzeźbę wykonano na jasnej ścianie.

Podsumowanie

W Grecji i Rzymie dominującą rolę mężczyzn obserwujemy powszechnie zarówno w rodzinie, jak i całych społecznościach (wpływie na władzę). Kobiety miały niemal całkowicie ograniczony dostęp do edukacji oraz wpływania na państwo - nie miały dostępu do urzędów i władzy. Kultura arystokratyczna, wytworzona w Grecji, zakładała wspólne obcowanie ze sobą starszych i młodych mężczyzn. Miejscem kobiety jest wyłącznie gospodarstwo domowe. Wykształcone kobiety, wytwarzające kulturę i mające na nią wpływ, są w zdecydowanej mniejszości. U schyłku rzymskiej republiki obserwujemy pewne uniezależnienie kobiet z arystokratycznych rodów i osłabnięcie władzy ojcowskiej w rodzinach.

Edukacja starożytnych Rzymian – film

Ćwiczenia

Słownik pojęć

Atrium

Atrium

centralne pomieszczenie w antycznych domach rzymskich. Początkowo rodzina rzymska większość czasu spędzała wspólnie właśnie w atrium. Atrium zwykle nie posiadało okien, pomieszczenie oświetlane jest przez otwór w dachu domu (compluvium) [czytaj: kompluwium].

R166amJApD0sy

Ilustracja przedstawia rodzinę spędzającą czas w atrium. Jest to pomieszczenie o wysokich ścianach z ozdobnymi tapetami w kolorze niebieskim z czerwonymi detalami oraz beżowo‑brązowym suficie, którego powierzchnia pokryta jest ozdobnymi wzorami. Pośrodku znajduje się duży prostokątny otwór, przepuszczający światło dzienne, oświetlające stojącą pod nim białą rzeźbę – nagiego mężczyznę z uniesioną do góry lewą ręką. Wokół rzeźby przedstawione są także inne podstawy jasnych rzeźb, obok których stoją trzy kobiety. Dwie z nich ukazane są obok siebie – jedna z nich siedząc, a druga – stojąc obok niej. Są one zwrócone ku sobie, mają na sobie długie szaty. Siedząca czarnowłosa kobieta – żółto‑białą, a stojąca – granatowo‑czerwono‑białą. Na głowie ma czerwoną opaskę, przytrzymującą brązowe włosy. Z tyłu stoi kobieta w brązowo‑niebieskich szatach, trzymająca u boku dzban. Na jej głowie również namalowano czerwoną opaskę. Tuż za nią ukazano żółto‑beżowy parawan przysłaniający tylną część pomieszczenia, rosną tam zielone rośliny. Na posadzce znajduje się ozdobny, kolorowy dywan, symetryczne wzory oraz naczynia.

Homer

Homer

żyjący prawdopodobnie w VIII w. p.n.e., najsłynniejszy i najważniejszy grecki poeta, autor poematów epickich „Iliady” i „Odysei”. Był niezwykle ceniony już w starożytności, uznawany za „wychowawcę Greków”, przypisywano mu również autorstwo licznych innych eposów i hymnów. Pochodzenie i twórczość Homera już w starożytności bywały przedmiotem sporu, który ponownie rozgorzał w czasach nowożytnych (tak zwana: kwestia homerowa).

RyHY2cSyZuUD1

Fotografia przedstawia rzymską kopię hellenistycznej rzeźby ukazującej popiersie Homera. Mężczyzna ma długą brodę, rozchylone usta, zmarszczki wokół oczu i na czole, prosty nos oraz krótkie kręcone włosy. Rzeźba wykonana jest z jasnego kamienia. Tło fotografii jest niebieskie.

Ostracyzm

Ostracyzm

forma głosowania, znana z niektórych greckich miast‑państw (przede wszystkim Aten). Miała być zabezpieczeniem przed dążeniem obywateli do jednowładztwa. Głos oddawano na osobę, która w opinii obywatela zagrażała państwu i mogła chcieć zostać tyranem. Karą było wygnanie z miasta, jednak najczęściej osoba ukarana zachowywała prawa obywatelskie oraz majątek.

R14NZ42Ew7axe

Fotografia przedstawia ostrakon – fragment glinianej skorupy z pomarańczowymi brzegami oraz szarym frontem, z zapisanym w języku starogreckim imieniem Temistoklesa. Litery umieszczono są wzdłuż kolistego, nieregularnego brzegu ostrakonu. Tło stanowi żółta ściana.

Safona z Lesbos

Safona z Lesbos

najwybitniejsza poetka grecka epoki archaicznej, żyła na przełomie VII i VI wieku p.n.e. Tworzyła poezję liryczną, stanowiła inspirację dla późniejszych poetów greckich oraz rzymskich.

R1J054cjlhHTg

Fotografia hermy przedstawiającej Safonę z Lesbos. Jasna rzeźba ukazuje młodą kobietę o delikatnych rysach twarzy, której długie włosy opadają na klatkę piersiową. Jej głowa ozdobiona jest opaską; fryzura ułożona z loków. Jej usta są małe, wydatne, a nos duży i szeroki. Na podstawie rzeźby widoczne są napisy w języku greckim. Tło stanowi czerwona ściana z roślinnymi wzorami w kolorze ciemnej czerwieni.

• Kumaniecki K., Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1965.

• Winniczuk L. (red.), Słownik kultury antycznej, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1989.

Notatki ucznia

Galeria

RtWHFW2QxRDCi

Fotografia współczesnej rekonstrukcji rzymskiego perystylu. Na pierwszym planie widoczny jest plac przypominający patio, otoczony ścianami budynku z brązowymi drzwiami, ozdobionego jasnymi kolumnami. W symetrycznym placu, znajdującym się pośrodku, można zauważyć regularnie rosnące rośliny zielone, trawy oraz małe krzewy, posadzone w specjalnie przygotowanych do tego celu grządkach. Pomiędzy dwiema symetrycznymi częściami przebiega kamienista ścieżka. Z przodu oraz po bokach widoczne są małe posągi przedstawiające nagie postaci umieszczone na podwyższeniach. Pomiędzy tymi umieszczonymi z przodu, stoi prostokątne naczynie z wodą, po którego obu stronach widoczne są strumienie wpadającej do środka wody. Tło stanowią zielone liście wysokich drzew oraz małe fragmenty jasnego nieba.

R1EFKrb18z5kH

Ilustracja przedstawia plan greckiego domu wraz z podpisami. Plan jest symetryczny, obie części domu wydają się być bardzo podobne. Pomieszczenia są prostokątne, a z prawej części planu dodatkowo – cztery kwadratowe. W obu częściach domu znajduje się jedno duże pomieszczenie w jego centralnej części oraz wiele mniejszych. Dzielą je grube, czarne linie. W kilku pomieszczeniach umieszczono rzymskie napisy oraz równoległe linie.

R166amJApD0sy

Ilustracja przedstawia rodzinę spędzającą czas w atrium. Jest to pomieszczenie o wysokich ścianach z ozdobnymi tapetami w kolorze niebieskim z czerwonymi detalami oraz beżowo‑brązowym suficie, którego powierzchnia pokryta jest ozdobnymi wzorami. Pośrodku znajduje się duży prostokątny otwór, przepuszczający światło dzienne, oświetlające stojącą pod nim białą rzeźbę – nagiego mężczyznę z uniesioną do góry lewą ręką. Wokół rzeźby przedstawione są także inne podstawy jasnych rzeźb, obok których stoją trzy kobiety. Dwie z nich ukazane są obok siebie – jedna z nich siedząc, a druga – stojąc obok niej. Są one zwrócone ku sobie, mają na sobie długie szaty. Siedząca czarnowłosa kobieta – żółto‑białą, a stojąca – granatowo‑czerwono‑białą. Na głowie ma czerwoną opaskę, przytrzymującą brązowe włosy. Z tyłu stoi kobieta w brązowo‑niebieskich szatach, trzymająca u boku dzban. Na jej głowie również namalowano czerwoną opaskę. Tuż za nią ukazano żółto‑beżowy parawan przysłaniający tylną część pomieszczenia, rosną tam zielone rośliny. Na posadzce znajduje się ozdobny, kolorowy dywan, symetryczne wzory oraz naczynia.

RF8xTCPDztZOe

Fotografia przedstawia dzieło wykonane na naczyniu – przykład malarstwa czerwonofigurowego, przedstawiający ucztujących mężczyzn w towarzystwie kobiety grającej na aulosie – instrumencie przypominającym dwie złączone ze sobą rurki, rozszerzające się ku końcowi. Mężczyźni są w pozycjach półleżących, ich torsy są nagie, okryci są jedynie od pasa w dół. Na głowach mają wieńce laurowe, a dwóch z nich w uniesionych dłoniach trzyma przedmiot kształtem przypominający liść. Pomiędzy nimi stoi grająca kobieta z upiętymi ciemnymi włosami, ozdobionymi opaską. Jej ręce są nagie, ma na sobie długą szatę bez rękawów.

R14NZ42Ew7axe

Fotografia przedstawia ostrakon – fragment glinianej skorupy z pomarańczowymi brzegami oraz szarym frontem, z zapisanym w języku starogreckim imieniem Temistoklesa. Litery umieszczono są wzdłuż kolistego, nieregularnego brzegu ostrakonu. Tło stanowi żółta ściana.

RYydHSYWP4vCE

Ilustracja przedstawia dzieło Edgara Degasa pod tytułem „Ćwiczący młodzi Spartanie”. Na pierwszym planie obecne są dwie grupy – czterech dziewcząt oraz pięciu chłopców. Dziewczęta stoją z lewej strony, każda z nich ma gołe piersi i ubrana jest w krótką spódniczkę z wcięciem bocznym kończącym się w talii. Jedna z dziewcząt, z przodu grupy, wyciąga rękę ku chłopcom i spogląda w ich stronę. Chłopcy znajdują się z prawej strony obrazu. Każdy z nich jest nagi – czterech z nich w pozycji stojącej. Jeden z chłopców wyciąga ręce do góry, jak gdyby się rozciągał, piąty – jasnowłosy został namalowany w pozycji „na czworaka”. Na drugim planie obecne są kobiety oraz starzec obserwujący młodych ludzi. Tło stanowią pagórki i widoczne w oddali zabudowania.

R146ojQAS2Snn

Na fotografii ukazany jest ciemnobrązowy relief przedstawiający nauczyciela i trzech uczniów. Dwóch z nich siedzi na krzesłach, a jeden, przedstawiony z prawej strony, stoi. Mają oni na sobie długie szaty. Dwóch siedzących uczniów trzyma w dłoniach zwoje papirusu, a nauczyciel – starszy mężczyzna siedzący pomiędzy nimi, wskazuje ręką przed siebie, patrząc na stojącego chłopca, który w lewej dłoni trzyma teczkę, a prawą unosi w geście powitania. Po obu stronach znajdują się zdobienia – roślinne wzory.

RdMQmngzeWYmb

Ilustracja przedstawia ciemną rzeźbę kobiety, siedzącej na siedzisku pozbawionym oparcia. Jej włosy są upięte, a głowa skierowana w dół. Jej wzrok spoczywa na wyciągniętej do przodu otwartej dłoni. Ubrana jest w długą szatę bez rękawów, która podkreśla jej szczupłą sylwetkę. Rzeźbę umieszczono na pomarańczowej powierzchni. W tle znajduje się jasna ściana.

R1LyzSnUGVdJt

Fotografia przedstawia scenę przysięgi ślubnej uwiecznioną na rzymskim nagrobku. Młoda para, zwrócona ku sobie, trzyma się za ręce, stojąc. Kobieta i mężczyzna mają na sobie długie szaty, a kobieta dodatkowo chustę przykrywającą włosy. Obydwoje są krępej budowy ciała, kobieta jest wyższa od mężczyzny. Po obu stronach znajdują się małe kolumny, na wierzchołkach których umieszczono ludzkie podobizny przypominające dzieci z uniesionymi dłońmi.

R154pHH3c14cR

Fotografia przedstawia płaskorzeźbę na rzymskim Ołtarzu Pokoju. Ukazuje ona ludzi ubranych w długie szaty, stojących bardzo blisko siebie. Są to kobiety, mężczyźni oraz dzieci. Część z nich patrzy na siebie, a część jest odwrócona w bok. Pomiędzy nimi nie widać pustej przestrzeni. Poniżej znajdują się symetryczne wzory. Płaskorzeźbę wykonano na jasnej ścianie.

RfaN4OeWIyA9Y

Fotografia przedstawia widok na tablinum w domu Meandra – pomieszczenie o obdrapanych, żółto‑czerwono‑szarych ścianach, z kolumnami po obu stronach oraz wysokim suficie. Posadzka przypomina kamień, a z tyłu widoczny jest fragment placu z zielonymi roślinami oraz jasne ściany podparte kolumnami.

Rm7BTpzxePixP

Fotografia przedstawia figurkę spartańskiej dziewczyny w biegu. Ma długie włosy i twarz skierowaną w stronę przeciwną do kierunku biegu. Ubrana jest w zwiewną sukienkę, która odkrywa jej prawą pierś. Dziewczyna trzyma dolną krawędź swojej sukienki. Jest w szerokim rozkroku. Figurka jest ciemna, przedstawiono ją na tle innych dzieł w pomieszczeniu o jasnej ścianie.

R1J054cjlhHTg

Fotografia hermy przedstawiającej Safonę z Lesbos. Jasna rzeźba ukazuje młodą kobietę o delikatnych rysach twarzy, której długie włosy opadają na klatkę piersiową. Jej głowa ozdobiona jest opaską; fryzura ułożona z loków. Jej usta są małe, wydatne, a nos duży i szeroki. Na podstawie rzeźby widoczne są napisy w języku greckim. Tło stanowi czerwona ściana z roślinnymi wzorami w kolorze ciemnej czerwieni.

Bibliografia

• Kumaniecki K., Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1965.

• Winniczuk L. (red.), Słownik kultury antycznej, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1989.

• Ziółkowski A., Historia powszechna. Starożytność, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.

• Plutarch, Żywoty równoległe, tłum. Kazimierz Korus, Warszawa 2004.