Rola Kościoła w procesie zjednoczenia państwa polskiego na przełomie XIII i XIV wieku

Zapoznaj się z osią czasu, a następnie wykonaj zadania.

W XII wieku dostojnicy Kościoła w Polsce wspierali dążenia do rozdrobnienia feudalnego. Podczas walk Władysława, najstarszego syna Bolesława Krzywoustego
ze swoimi młodszymi braćmi arcybiskup gnieźnieński Jakub ze Żnina rzucił na niego klątwęekskomunika (klątwa)klątwę, znacząco przyczyniając się do klęski Władysława. W ten sposób zakończyła się niepowodzeniem próba niedopuszczenia do podziału państwa polskiego na dzielnice.  Biskupi polscy uczestniczyli w zjeździe w Łęczycyzjazd w Łęczycy (1180 r.)zjeździe w Łęczycy w 1180 r. i za cenę wielkich przywilejówprzywilejprzywilejów poparli tam księcia Kazimierza Sprawiedliwego, który sprawował władzę nad dzielnicą krakowską. Było to niezgodne z zasadą senioratuseniorat (zasada senioratu)senioratu ustanowioną przez Bolesława Krzywoustego, bowiem żył jeszcze wtedy starszy brat Kazimierza - Mieszko Stary. W owym czasie Kościół wspierał dążenia do osłabienia władzy świeckiej (książęcej), widząc w niej raczej przeszkodę na drodze do realizacji interesów Kościoła. Tak też stało się w związku z wystawieniem przywileju borzykowskiegoprzywilej borzykowskiprzywileju borzykowskiego w 1210 r.

Tendencje zjednoczeniowe w XIII wieku

Czas przyniósł jednak zmiany. Klęski, które spadły na księstwa polskie wskazywały,
że rozbicie polityczne jest zjawiskiem niekorzystnym. Najazdy obcych ludów (MongołowieMongołowie (Tatarzy)Mongołowie), czy ingerencja innych państw (np. Marchii BrandenburskiejMarchia BrandenburskaMarchii Brandenburskiej i państwa zakonu krzyżackiegopaństwo zakonu krzyżackiego w Prusach, Zakon Krzyżacki w Prusachpaństwa zakonu krzyżackiego) w sprawy polskie przyniosły straty materialne, polityczne i terytorialne.  Nastąpiło usamodzielnienie się Pomorza Gdańskiego, a Pomorze Zachodnie i ziemia lubuska trafiły pod obce panowanie. Od samego początku ambitni książęta chcieli zjednoczyć państwo pod swoim kierownictwem. Jednak ich działania aż do schyłku XIII wieku kończyły się niepowodzeniem.

Narastające dążenia zjednoczeniowe były popierane przez wiele grup społecznych (rycerstwo, mieszczanie). Mieszczanie wspierali rozwój handlu, a tylko silne państwo było w stanie zapewnić jego bezpieczeństwo. Także rycerstwo widziało konieczność powstania silnej władzy centralnej, która zapewnić mogła ochronę przed zakusami możnych i Kościoła oraz zapewniłaby możliwość zyskania łupów wojennych. Dostojnicy Kościoła zdawali sobie sprawę, że w zjednoczonym państwie ich rola wzrośnie. Dotychczas biskupi musieli kontaktować się z książętami dzielnicowymi, którzy prowadzili różną politykę wobec Kościoła. Czasami dochodziło do poważnych sporów i konfliktów. Było jasne, że jedno państwo to jedna polityka. Tym bardziej,
że Kościołowi polskiemu udało się zachować jedność organizacyjną.

Biskupstwa polskie tworzyły jedną prowincję kościelną podległą arcybiskupowi gnieźnieńskiemu. Ważną rolę w ideowym wsparciu dla procesów zjednoczeniowych odegrał kult św. Stanisława. Biskup krakowski Stanisław ze SzczepanowaStanisław (1030‑1079)Stanisław ze Szczepanowa został zabity w 1079 roku na rozkaz króla Bolesława Śmiałego. Dwieście lat później, w 1253 r., został on kanonizowany przez papieża. Był drugim „polskim” świętym (po Wojciechu) i stał się patronem zjednoczenia podzielonego państwa.

Kościół wobec prób zjednoczenia Polski na przełomie XIII i XIV w.

Szczególną postacią czasów piastowskiego rozbicia dzielnicowego stał się pod koniec XIII wieku ówczesny arcybiskup gnieźnieński - Jakub ŚwinkaJakub Świnka (?-1314)Jakub Świnka. Godność arcybiskupią otrzymał on w 1283 roku. Był on wielkim orędownikiem zjednoczenia państwa i bliskim współpracownikiem księcia wielkopolskiego Przemysła II. Dzięki niemu podejmował liczne działania, które miały ograniczyć rolę i znaczenie ludności niemieckiej. Uważał, że stanowi ona wielkie zagrożenie dla Polaków. Opowiadano anegdotę, że po wysłuchaniu kazania wygłoszonego przez kaznodzieję króla 
Wacława IIWacław II (1271‑1305)Wacława II skomentował, że kazanie dobre, tylko kaznodzieja “Niemiec i psi łeb”.

R17fLgLpu1E9a

Średniowieczna ilustracja przedstawia stojącego arcybiskupa w bogato zdobionych szatach liturgicznych (sutanna koloru fioletowego, płaszcz koloru zielonego od wewnątrz i złotego po stronie wierzchniej, spięty na piersi ze złotym krzyżem na łańcuchu) i w infule na głowie. Arcybiskup ma rozłożone ręce w geście błogosławienia, o czym zaświadczają dwa wyciągnięte palce u prawej dłoni. W lewej dłoni trzyma pionowo pastorał, czyli znak swojej władzy. W lewym dolnym rogu znajduje się tarcza herbowa, na której umieszczony został wizerunek herbu arcybiskupa, czyli głowa świni (dzika) z kłami. Po prawej stronie przy nogach arcybiskupa leży księga liturgiczna. Nad głową biskupa znajduje się tarcza z napisem w języku łacińskim, informująca kto znajduje się na obrazie.

Jakub Świnka podjął starania o wydanie specjalnych rozporządzeń na synodziesynodsynodzie w Łęczycy w 1285 roku w sprawie stosowania języka polskiego w nauczaniu kościelnym, w tym w trakcie kazań. Ustalono wtedy, że urzędy kościelne w arcybiskupstwie gnieźnieńskim obejmować mogą duchowni urodzeni w Polsce i znający język polski. Wynikało to z zagrożenia wpływem kultury niemieckiej, jak i starań o utrzymanie jedności diecezji polskich na ziemiach piastowskich.

To właśnie arcybiskup Jakub Świnka w 1295 r. koronował w Gnieźnie księcia wielkopolskiego Przemysła IIPrzemysł II (1257‑1296)Przemysła II na króla Polski w otoczeniu większości polskich biskupów. Koronacja ta nie doprowadziła do powstania scentralizowanego państwa polskiego, ale stanowiła zapowiedź dalszych starań o zjednoczenie ziem polskich. Świadczy o tym napis na pieczęci królewskiej Przemysła: „Sam Wszechpotężny zwrócił Polakom ich zwycięskie znaki”. Śmierć Przemysła przekreśliła te plany.

RYeXuqD7ewpwU

Ilustracja przedstawia wnętrze katedry gnieźnieńskiej. Na pierwszym planie znajduje się grupa mężczyzn. W centrum stoi arcybiskup Jakub Świnka ubrany w szaty liturgiczne z tiarą na głowie, jest zwrócony w prawą stronę i trzyma w obu rękach koronę królewską. Przed nim klęczy książę Przemysł II. Jest bogato ubrany, w szaty, które podkreślają jego świetność. Na ramiona ma zarzucony płaszcz z wyszytymi orłami. Zwrócony jest twarzą w stronę arcybiskupa, ku któremu wyciąga złożone obie dłonie. Za arcybiskupem i obok niego stoją kapłani, którzy uczestniczą w ceremonii. Jeden z nich podtrzymuje płaszcz arcybiskupa, drugi trzyma krzyż. Po prawej stronie księcia stoją dwaj mnisi w habitach. W tle widać zgromadzonych w katedrze wiernych i świadków wydarzenia.

Niecałe osiem miesięcy później - 8 lutego 1296 roku - polski król został porwany, a następnie skrytobójczo zamordowany nieopodal Rogoźna z inspiracji brandenburskich książąt - Ottona IV Ze Strzałą i Konrada. Marchia Brandenburska w osobie Przemysła II widziała olbrzymie zagrożenie dla swojej dotychczasowej polityki, mającej na celu utrzymywanie ciągłego podziału ziem piastowskich i waśni pomiędzy książętami. Sytuację wykorzystał król czeski Wacław II, który doprowadził do uzależnienia części ziem piastowskich od swojej władzy. Arcybiskup Jakub Świnka koronował Wacława II w Gnieźnie w 1300 r. Jego śmierć w 1305 r. i przedwczesny zgon następcy tronu - Wacława III - otworzyły polskim książętom ponownie drogę do starań o koronę. Dzieło zjednoczenia piastowskich dzielnic w kolejnych latach kontynuował książę Władysław, zwany ŁokietkiemWładysław ŁokietekŁokietkiem.

Rvf23p6TU12E7

Mapa przedstawiająca Europę Środkowo‑Wschodnią z uwzględnieniem zakresu terytorialnego rozbitej na dzielnice Polski na przełomie XIII i XIV wieku. Skośną linią zakreślono zakres terytorium pod panowaniem Przemysła II - Pomorze Gdańskie i Wielkopolskę. Kolorem różowym zaznaczono terytorium ziem polskich zjednoczonych przez Władysława Łokietka do 1306 roku - Pomorze Gdańskie, Ziemia Sandomierska, Małopolska, Ziemia Krakowska. Jasnoróżowym oznaczono terytorium przyłączone do ziem zjednoczonych przez Władysława Łokietka do 1314 roku - Wielkopolska. Żółtą linią oznaczono granice ziem pod panowaniem Wacława II czeskiego w 1300 roku - Królestwo Czeskie, Księstwa śląskie (w połowie przechodząca linia przez tereny Śląska), Wielkopolska, Pomorze Gdańskie, Ziemia Sandomierska, Małopolska, Ziemia Krakowska. Niebieską linią zaznaczono terytorium zajęte przez zakon krzyżacki w latach 1308‑1322 - Pomorze Gdańskie, Kujawy. Na mapie oznaczono kolorem niebieskim terytorium Państwa Zakonu Krzyżackiego w Prusach. Nazwy terytoriów (pozostałe): Nowa Marchia, Pomorze Zachodnie, Mazowsze, Księstwo Litewskie, Księstwo Halicko- Włodzimierskie. Miasta: Słupsk. Gdańsk, Gniezno. Morza: Morze Bałtyckie.

Jakub Świnka nie dożył powstania państwa polskiego pod rządami Władysława Łokietka. Zmarł bowiem w 1314 roku. Jego następca na urzędzie metropolity gnieźnieńskiego Janisław koronował w Krakowie Władysława Łokietka na króla Polski. Data tej uroczystości - 20 stycznia 1320 roku - uważana jest za symboliczne zakończenie rozbicia dzielnicowego w Polsce.

Podsumowanie

Słownik pojęć

Bibliografia

Kowalski M. (2013), Jakub Świnka, [w:] Wielka Księga Patriotów Polskich, pod red. A. Nowaka i in., Kraków: Wydawnictwo Biały Kruk.

Samsonowicz H. (1989), Łokietkowe czasy, Warszawa 1989: Krajowa Agencja Wydawnicza.

Tymieniecki K. (1962 -1964), Jakub Świnka, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. X, Wrocław‑Warszawa‑Kraków: Polska Akademia Nauk.