Ro3m88T5SJSnk
Ilustracja ma formę poziomego prostokąta i przedstawia fragment grupy Zwiastowania i Nawiedzenia z katedry w Reims. Po lewej stronie znajduje się Anioł Gabriel i Maria, po lewej Maria i św. Elżbieta. W poszczególnych grupach postacie zwrócone są do siebie. Na twarzy anioła pojawia się delikatny uśmiech. Obie grupy różnią się opracowaniem szat. Pierwsza ma lekkie, swobodnie opadające draperie, a w drugiej szaty są mocno udrapowane.

Różnorodność form w rzeźbie gotyckiej na zachodzie Europy

Ważne daty

XII w. – początek gotyku we Francji;

II poł XII w. – portal zachodni w Chartres we Francji;

XII/XIII – chór wokół prezbiterium katedry w  Chartres we Francji;

1210 - 1220 – lewa strona portalu zachodniego katedry Notre Dame w Paryżu we Francji;

1220 - 1230 – środkowa część portalu zachodniego katedry Notre Dame w Paryżu we Francji;

1230 - 1240 – prawa strona portalu zachodniego katedry Notre Dame w Paryżu we Francji;

I poł. XIII w. – portale północny i południowy w Chartres we Francji;

I poł. XIII w. (do 1235) – dekoracja fasady głównej katedry w Amiens we Francji;

I poł. XIII do końca XIII – fasady boczne katedry w Amiens we Francji;

I poł. XIII w. – portal zachodni katedry w Reims we Francji;

XIII w. – portale zachodnie katedry w León w Hiszpanii;

XIII w. – główny portal katedry w Strasbourgu w Niemczech (obecnie Francja);

XIII w. – dekoracja tympanonu (Sad Ostateczny) Katedry Świętych Piotra i Jerzego w Bambergu w Niemczech;

XIII w. – grupy Nawiedzenia i Zwiastowania w Katedrze Świętych Piotra i Jerzego w Bambergu w Niemczech;

I poł. XIII w. - „Jeździec bamberski” w , Katedrze Świętych Piotra i Jerzego w Bambergu w Niemczech

1395 - 1405Studnia Patriarchów Clausa Slutera w Champmol w pobliżu Dijon we Francji;

ok. 1400 r.Piękna Madonna z Horb w Niemczech;

1410 r.Madonna z Dzieciątkiem z Salzburga w Niemczech;

1479 – 1481 r. – ołtarz Michała Pachera w kościele Św. Wolfganga w Salzkammergut w Austrii.

md57032167307f973_0000000000053
1
1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

R42fB26zhTApq
Pobierz plik: Scenariusz lekcji.pdf
Scenariusz zajęć do pobrania.
Plik PDF o rozmiarze 148.20 KB w języku polskim

I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych, środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:

I.1.c) średniowiecza (sztuki bizantyńskiej, karolińskiej, ottońskiej, romańskiej, gotyckiej, protorenesansowej),

I.2. wymienia cechy sztuki poszczególnych epok, kierunków i tendencji;

I.3. rozumie konteksty kulturowe i uwarunkowania przemian w dziejach sztuki (w tym historyczne, religijne, filozoficzne);

I.4. prawidłowo sytuuje w czasie i w przestrzeni geograficznej poszczególne epoki, style, kierunki i tendencje w sztuce;

I.8. porównuje style i kierunki oraz ich wzajemne oddziaływania; uwzględnia źródła inspiracji, wpływ wydarzeń historycznych i kulturalnych oraz estetyki na cechy tych stylów;

II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:

II.1. wymienia i rozpoznaje najbardziej znane dzieła sztuki różnych epok, stylów oraz kierunków sztuk plastycznych;

II.13.b) w rzeźbie: bryły, kompozycji, faktury, relacji z otoczeniem,

II.15. rozpoznaje w dziele sztuki temat i wskazuje jego źródło ikonograficzne;

II.16. rozpoznaje podstawowe motywy ikonograficzne, świętych chrześcijańskich, bogów greckich i alegorie wybranych pojęć na podstawie atrybutów;

II.2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;

II.3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;

II.7. rozróżnia podstawowe motywy ikonograficzne;

II.9. identyfikuje najbardziej reprezentatywne i najsłynniejsze dzieła na podstawie charakterystycznych środków warsztatowych i formalnych oraz przyporządkowuje je właściwym autorom;

III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:

III.1. wymienia najistotniejszych twórców dla danego stylu lub kierunku w sztuce;

III.4. łączy wybrane dzieła z ich autorami na podstawie charakterystycznych środków formalnych;

IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:

IV.2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;

IV.6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;

V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:

V.3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje.

md57032167307f973_0000000000059
Nauczysz się

opisywać dzieła rzeźbiarskie epoki gotyku z różnych krajów;

wskazywać niektórych autorów dzieł;

określać tendencje w dekoracji fasady i wystroju wnętrz;

identyfikować rzeźby na podstawie ich cech oraz przyporządkowywać je do miejsc, z których pochodzą;

rozpoznawać motywy ikonograficzne;

przeprowadzić analizę porównawczą, stosując właściwą terminologię.

Rzeźba portalowa

Dekoracje romańskie podporządkowane były architekturze, często wprowadzały elementy nienaturalne, zdeformowane, fantastyczne stwory zwierzęce. Przeciwko tym motywom występował już św. Bernard z Clairvaux, reorganizator zakonu cysterskiego w I połowie XII w., co wyraził w liście do Sergiusza, słynnego opata benedyktyńskiego z Saint‑Denis pod Paryżem.

Co ma znaczyć ta śmieszna potworność, ta szkaradna wspaniałość, te wspaniałe szkaradzieństwa? Te małpy nieczyste, te lwy dzikie, te centaury potworne? Ci półludzie, te tygrysy, ci walczący mężowie, ci myśliwi dmący w róg? Widzisz pod jedną głową wiele ciał, lub na odwrót na jednym ciele wiele głów. Widzisz, jak czworonóg przemienia się w węża lub rybę z głową ssaka. Tu jakaś bestia, będąca z przodu koniem, a od tyłu kozą tam druga, co ma z przodu rogi, a od tyłu końskie nogi. Tyle cudowności, że zdaje się być rzeczą milszą czytać w tych marmurowych rzeźbach, aniżeli w książce, i raczej w tym czerpać, aniżeli w przykazaniach Bożych. Na Boga! jeśli nie wstydzicie się tych błazeństw, to lękajcie się bynajmniej kosztów.

Źródło: Z listu św. Bernarda do Sergiusza, w: Adam Bochnak „Historia sztuki średniowiecznej”, PWN , Warszawa 1973, str. 58

Początki rzeźby gotyckiej miały miejsce, podobnie jak architektury, we Francji, w połowie XII wieku. Architektura także była dla niej tłem, ale dekoracje i posągi otrzymały większą swobodę, dzięki czemu zyskały własne proporcje oraz ruch. Rzeźby miały ścisły związek z kościołem i tematyką religijną, ale pojawiły się wśród nich także postaci świeckie.

Rzeźbę katedr gotyckich nazwano zwierciadłem erudycji duchowieństwa, kamienną encyklopedią wiedzy średniowiecznej. W najogólniejszym zarysie przedstawia się ta wiedza w świetle rzeźb jak następuje: Bóg stworzył świat, pierwsi ludzie zgrzeszyli i ponieśli karę, zostali wygnam z raju, po pełnym pracy życiu ponieśli śmierć. Grzech pierworodny wymagał zmazania, toteż Bóg zesłał Syna - Odkupiciela, który stał się człowiekiem, nauczał, czynił cuda, cierpiał i umarł na krzyżu, zmartwychwstał, wstąpił do nieba, gdzie króluje obok Boga Ojca, zesłał Ducha Świętego, a wreszcie powróci na ziemię jako sędzia przy końcu świata. Wtedy dobrzy otrzymają nagrodą - wieczną szczęśliwość, źli będą skazani na wieczne potępienie. Przyjście Odkupiciela przepowiadali prorocy, życie jego spisali ewangeliści, naukę jego głosili po świecie apostołowie, komentowali ją ojcowie i doktorzy Kościoła, a męczennicy życie za nią oddali. To cykl stworzenia świata, grzechu pierworodnego i odkupienia ludzkości oraz sądu ostatecznego.

Źródło: Adam Bochnak, „Historia sztuki średniowiecznej”, PWN, Warszawa 1973, str. 262

Gotycka koncepcja ideowo‑plastyczna stała się przyczyną wykształcenia nowych środków wyrazu w potrójnym portaluportalportalu zachodnim katedry w Chartres z figuralną dekoracją. Postacie patriarchów, proroków i królów są podniosłe, sztywne, nieruchome, podkreślają podziały bryły budowli. Mają wzrok skierowany przed siebie, w rękach trzymają zwoje lub księgi, a ich szaty opadają swobodnie. Nadano im cech indywidualnych – na twarzach widnieje delikatny uśmiech, świadczący o osobistym przeżywaniu. Podobne cechy pojawiły się w środkowym tympanonietympanontympanonie – postać Chrystusa w mandorlimandorlamandorli (Maiestas DominiMaiestas DominiMaiestas Domini), otoczona apokaliptycznymi starcami i aniołami w archiwoltacharchiwoltaarchiwoltach oraz apostołami w nadprożachnadprożenadprożach, mimo umiaru i powagi postawy, posiada na twarzy delikatny uśmiech. W prawym tympanonietympanontympanonie została przedstawiona Maria z Dzieciątkiem otoczona, umieszczonymi w archiwoltacharchiwoltaarchiwoltach i zwróconymi w Jej stronę, aniołami z kadzielnicami; natomiast w lewym znalazła się scena Wniebowstąpienia z aniołami i - umiejscowionymi w archiwoltacharchiwoltaarchiwoltach - wyobrażeniami miesięcy i znaków zodiaku.

Swobodniejszy sposób ujęcia postaci z portaluportalportalu zachodniego powtórzył się w I poł. XIII wieku w późniejszych - północnym i południowym. Środkową część od strony północnej wypełniły sceny z życia Marii: Zaśnięcie, Wniebowzięcie i Koronacja. Po stronie lewej znalazły się motywy z życia Chrystusa, a po prawej dzieje Hioba i Salomona. Płaskorzeźby zachowały monumentalność, jedocześnie jednak stały się bardziej swobodne. Sztywność utraciły także figury pojawiające się w ościeżach, wśród których widać poruszenie. W portalachportalportalach południowych zostały zamieszczone sceny: Sądu Ostatecznego (środkowy), Świętych i Męczenników (lewy) oraz Wyznawców (prawy). Dojrzałą fazę gotyku prezentują rzeźby portaloweportalportalowe katedry w Chartres - widoczne jest w nich dążenie do indywidualizacji postaci, ich liryzmu, wzajemnego kontaktu, a nawet dramatyzowania ukazanych scen.

Rgi9QK44qvS3I1
Dekoracja portalu północnego katedry w Chartres, XIII w. (po lewej) oraz Stworzenie Adama, detal z archiwolty portalu północnego katedry w Chartres, XII w. (po prawej), Francja, wikimedia.org, domena publiczna

W paryskiej katedrze Notre Dame jedynie gówna fasada posiada trzy portaleportalportale o rozbudowanej treści ideologicznej i racjonalnie zaplanowanej, trójdzielnej kompozycji. Prawy został wykonany w latach 1230‑1240, środkowy w latach 1220‑1230, a lewy 1210‑1220. Paryski warsztat cechował zupełnie odmienny kształt, oparty na języku rzeźby, odpowiadającym surowym formom gotyckiej katedry klasycznej. Portalowe dekoracje ukazują: Wskrzeszenie Marii, Wniebowzięcie i Koronację. Są dopasowane do ostrołukowego kształtu tympanonu - głowy apostołów, jak na starochrześcijańskich sarkofagach, tworzą jedną linię. Draperie są swobodne, konsekwentnie nawiązują do ruchu ciał. W innych partiach oddano w płaskorzeźbach epizody z życia Marii oraz alegorie, np. alegorie miesięcy przedstawiają prace wykonywane w różnych porach roku, nawiązując do sztuki życia codziennego poprzez symbolikę (np. marzec - siewca, kosiarz - sierpień). Natomiast w portalu środkowym znajduje się scena Sądu Ostatecznego według Ewangelii św. Mateusza.

Na nadprożu zmarli wstają z grobów, odgłosem trąb anielskich obudzeni. Powyżej odbywa się ważenie dusz, a raczej ich zalet i występków. Waży archanioł Michał w obecności szatanów, którzy czyhają na zdobycz, starając się przeciągnąć szalę na stronę występku. Na prawo od widza szatany ciągną dopiekła swe ofiary, łańcuchami w jeden szereg powiązane. Są pośród nich i królowie, i biskupi, i inni duchowni, a nie brak również ladacznicy paryskiej z w. XIII. Po drugiej stronie uradowani zbawieni wpatrują się z wdzięcznością w Chrystusa, który zasiadł w najwyższym polu. Pod jego stopami kula świata, dookoła aniołowie z narzędziami Męki oraz Maria i św. Jan - stali orędownicy sądzonych. (...) Diabły szarpią ciała potępionych, a anioły niosą dusze zbawionych do nieba, na łono Abrahama, który siedzi pod drzewem.

Źródło: Adam Bochnak , „Historia sztuki średniowiecznej”, PWN, Warszawa 1973, str. 270

RTFo7pXlkot1V1
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta przedstawia trzy portale z zachodniej fasady katedry Notre Dame w Paryżu. Środkowy jest wyższy i szerszy od bocznych. Każdy z nich otoczony jest niebieską obwódką. Dodatkowo na ilustracji zostały zamieszczone informacje: 1. Portal lewy – Koronacja Marii. 2. Portal środkowy – Sąd Ostateczny. 3. Portal prawy – tzw. portal św. Anny
Trzy portale zachodniej fasady katedry Notre Dame, Paryż, XIII , Francja, wikimedia, CC BY-SA 3.0
R12EIFPzk63X31
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta przedstawia tympanon lewego portalu katedry Notre Dame w Paryżu. W poszczególnych scenach ułożonych pasów ukazane są sceny z życia Marii. Na ilustracji umieszczone są niebieskie linie podziału na sceny. Dodatkowo na ilustracji zostały zamieszczone informacje: 1. Koronacja Najświętszej Marii Panny: w górnej części anioł, unoszący się w powietrzu, nakłada koronę na głowę Marii, a Jezus Ją błogosławi; dwaj inni aniołowie adorują ze świecami w rękach. 2. Wskrzeszenie Marii: w części środkowej znajduje się sarkofag, z którego aniołowie wydobywają ciało Marii; za nimi stoi Chrystus (oś symetrii), błogosławiący zwłoki i rząd apostołów (dwaj po brzegach siedzą). 3. Arka przymierza: w dolnej części tympanonu oś symetrii wyznacza arka przymiesza – symbol Marii; po jej obu stronach siedzą prorocy i trzej królowie, przodkowie Marii.
Tympanon lewego portalu katedry Notre Dame w Paryżu, II poł. XII w. Francja, wikimedia, CC BY 2.0
R99IzojJqk8GN1
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta przedstawia tympanon środkowego portalu katedry Notre Dame w Paryżu. W zwieńczeniu ukazuje scenę Sądu Ostatecznego. Na ilustracji umieszczone są niebieskie linie podziału na sceny. Dodatkowo na ilustracji zostały zamieszczone informacje: 1. W górnym polu, Chrystusowi, który nogi ma wsparte na kuli ziemskiej, towarzyszą: Maria, św. Jan Ewangelista oraz aniołowie z symbolami Męki Pańskiej. 2. W części środkowej Michał Archanioł waży ludzkie uczynki w obecności diabłów, którzy czyhają, aby swe ofiary zabrać do piekła. 3. W dolnej części zmarli powstają z grobu na głos anielskich trąb.
Tympanon środkowego portalu katedry Notre Dame w Paryżu, XIII w. Francja, wikimedia, domena publiczna
R1WStGlCppw1a1
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta przedstawia galerię królów z fasady zachodniej katedry Notre Dame w Paryżu. Postacie stoją równo w rzędzie, frontalnie wobec widza. Dodatkowo na ilustracji zostały zamieszczone informacje: 1. Galeria królów – przedstawia władców żydowskich z rodu Dawidowego (przodków Marii i Jezusa), znajdujących się w zwieńczone trójliściem arkadowej wnęce. Punkt 1: Galeria królów – przedstawia władców żydowskich z rodu Dawidowego (przodków Marii i Jezusa), znajdujących się w zwieńczonej trójliściem arkadowej wnęce.

Zespół gotyckich rzeźb fasadyfasadafasady głównej w Amiens, podobnie jak w Paryżu, pochodzi z I poł. XIII w. (do 1235), natomiast fasady boczne dekorowano aż do końca XIII w. Kompozycja tympanonówtympanontympanonów stała się swobodniejsza, a posągi zaczęły oddzielać się coraz bardziej od kolumnkolumnakolumn. TympanontympanonTympanon środkowego portaluportalportalu wypełnia Sąd Ostateczny, lewego - św. Firmin, a prawego – Matka Boska. Godne uwagi są rzeźby zdobiące boczne filaryfilarfilary: po prawej, pogrupowane po dwa, przedstawiają trzy ważne epizody z życia Maryi Panny: Zwiastowanie, Nawiedzenie i Prezentację Jezusa w świątyni. Po lewej, od zewnątrz do wnętrza, widzimy: królową Saby, króla Salomona, króla Heroda Wielkiego i trzech mędrców.

Rk7nqgz9aSxni1
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta przedstawia portal zachodni katedry w Amiens. Środkowy portal jest większy i szarszy od bocznych. Wszystkie są głęboko osadzone, z czerwonymi drzwiami, zakończone łukiem ostrym i wimpergami. Dodatkowo na ilustracji zostały zamieszczone informacje: 1. Portal środkowy ze sceną Sądu Ostatecznego. 2. Portal lewy – poświęcony św. Firminowi. 3. Portal prawy – poświęcony Matce Boskiej. 4. Drzwi wejściowe dzieli filar z posągiem Chrystusa-Zwycięzcy, który triumfuje nad złem, depcząc żmiję i bazyliszka. 5. Na tle drzwi został zamieszczony posąg Firmina w mitrze na głowie. 6. Pod tympanonem ościeże dzieli posąg Matki Boskiej z Dzieciątkiem.
Portal zachodni katedry w Amiens, XIII w., Francja, wikimedia, CC BY-SA 3.0
Ridl6PyGBV0MP1
Ilustracja interaktywna o kształcie kwadratu przedstawia tympanon środkowego portalu zachodniego katedry w Amiens. Ukazuje trzy sceny, zamieszczone jedna nad drugą. Na ilustracji znajdują się niebieskie linie wydzielające podziały na sceny. Dodatkowo na ilustracji zostały zamieszczone informacje: 1. Dolna część ukazuje powstanie z grobów i ważenie ludzkich uczynków przez Archanioła Gabriela, któremu towarzyszą dwaj aniołowie z trąbami. 2. Część środkowa to dzielenie dusz; pojawiają się w niej diabły, ciągnące dusze w swoją stronę. 3. Najwyższą część zajmuje Chrystus siedzący na tronie, udziela błogosławieństwa obiema rękoma. Aniołowie trzymają symbole Męki Pańskiej.
Środkowa część portalu zachodniego katedry w Amiens, I poł. XIII w. Francja, online-skills, CC BY 3.0
RETu08XHJw0NC1
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta przedstawia prawą część portalu zachodniego katedry w Amiens. Zdjęcie ujęte zostało z dolnego punktu widzenia. Widoczny jest fragment czerwonych drzwi, nad nimi tympanon zwieńczony łukiem ostrym. Portal dekorowany jest archiwoltami i ościeżami z figurami. Na ilustracji umieszczone są niebieskie linie podziału scen. Dodatkowo na ilustracji zostały zamieszczone informacje: 1. W dolnej części znajduje się sześciu żydowskich królów przodków – przodków Marii z arką przymierza pośrodku. 2. Pas środkowy ukazuje dwie sceny – śmierć i wskrzeszenie Marii. 3. Na górnym poziomie przedstawiona jest scena po ukoronowaniu, w której Matka Boska i Jezus siedzą na tronach; adorują im aniołowie.
Prawa część portalu zachodniego katedry w Amiens, I poł. XIII w. Francja, wikimedia, CC BY-SA 3.0
R1YxMzkO3IC7y1
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta przedstawia lewą część portalu zachodniego katedry w Amiens. Widoczny jest fragment czerwonych drzwi, nad nimi zwieńczony ostrym łukiem tympanon. Portal dekorowany jest archiwoltami i ościeżami z figurami. Na ilustracji umieszczone są niebieskie linie podziału scen. Dodatkowo na ilustracji zostały umieszczone następujące informacje: 1. Tympanon wspomina epizody z życia świętego. Na nadprożu znajduje się sześciu siedzących na ławce biskupów, którzy zostali wyświęceni w katedrze. 2. Część środkowa to epizody z życia św. Firmina. 3. Cztery grupy na górze przedstawiają: koronację, cudowne uzdrowienia, procesję relikwii i krzyż kościoła pochylony nad przejściem świętego.
Lewa część portalu zachodniego katedry w Amiens, I poł. XIII w. Francja, wikimedia, CC BY-SA 3.0
R186zXkgVS24Q1
Katedra w Amiens, ościeże portalu Matki Boskiej, „Zwiastowanie” („Archanioł Gabriel i Maria”), XIII w., Francja, wikimedia, CC BY 3.0

Rzeźby w Reims znacznie różnią się od dekoracji poprzednich kościołów. W katedrze zastosowano nowy program ikonograficzny: w portalach zachodnich zrezygnowano z rzeźbionych tympanonówtympanontympanonów i scen zamieszczanych na kapitelach, dekorując wyłącznie archiwoltyarchiwoltaarchiwoltyościeżeościeżeościeże. Środkowy portalportalportal tej fasadyfasadafasady poświęcono Marii, patronce kościoła, a nie - jak dotąd - Chrystusowi. Jej posąg ustawiono na filarze dzielącym wejście, a w przyczółku nad tympanonem zamieszczono scenę z Koronacją Marii. W ościeżachościeżeościeżach znalazły się rzeźby przedstawiające ważne wydarzenia z Jej życia: Zwiastowanie, Nawiedzenie św. Elżbiety i Ofiarowanie Jezusa w świątyni z figurami Marii, Józefa, Szymona i Anny. Lewy portal zawiera scenę Ukrzyżowania.

R1DjluwcnA1O91
Ilustracja interaktywna o kształcie poziomego prostokąta przedstawia portal zachodni katedry w Reims. Środkowy portal jest szerszy i wyższy od bocznych. Zamiast rzeźbionych tympanonów pod archiwoltami znajdują się witrażowe dekoracje. W środkowym portalu są one okrągłe, a w bocznych portalach w postaci czteroliścia. Dodatkowo na ilustracji zostały zamieszczone następujące informacje: 1. Posąg Marii z Dzieciątkiem na filarze międzyościeżowym. 2. Koronacja Marii – rzeźba na przyczółku nad tympanonem. 3. Grupy Zwiastowania i Nawiedzenia w ościeżach. 4. Grupa Ofiarowania Jezusa w ościeżach (Maria, Józef, Szymon, Anna). 5. Lewy portal – Ukrzyżowanie. 6. Prawy portal – Sąd Ostateczny.
Portal zachodni katedry w Reims, I poł. XIII w., Francja, online-skills, CC BY 3.0
md57032167307f973_0000000000147
R1Z9reWKTKGUi1
Ilustracja interaktywna o kształcie kwadratu przedstawia grupy Zwiastowania i Nawiedzenia z katedry w Reims. Po lewej stronie znajduje się Anioł Gabriel i Maria, po lewej Maria i św. Elżbieta. W poszczególnych grupach postacie zwrócone są do siebie. Na twarzy anioła pojawia się delikatny uśmiech. Obie grupy różnią się opracowaniem szat. Pomiędzy posągami, z tyłu, znajdują się smukłe kolumienki. Dodatkowo na ilustracji zostały zamieszczone informacje: 1. Grupa Zwiastowania – Maria i Anioł Gabriel 2. Grupa Nawiedzenia – Maria i św. Elżbieta 3. Anioł jest figlarny, uśmiecha się, Maria – poważna, skupiona. 4. Twarze Marii i Elżbiety są pełne wyrazu, a draperie ich sukien są mocno udrapowane. 5. Warsztat rzeźbiarski grup różni się - w Nawiedzeniu widoczne są wpływy antyku.

Dekoracje rzeźbiarskie francuskich kościołów były wzorem dla innych budowli sakralnych w Europie. W centralnym portaluportalportalu hiszpańskiej katedry w Leon niewątpliwie można doszukać się podobieństwa sceny Sądu Ostatecznego do Amiens. Kopią Reims są rzeźby sztrasburskie (Strasbourg - Niemcy, obecnie Francja), przedstawiające Kościół i Synagogę. Na uwagę zasługuje także katedra w Bambergu ze względu na Portal Książęcy (północna strona korpusu nawowego) i zamieszczony w jego tympanonietympanontympanonie Sąd Ostateczny. W  portaluportalportalu południowo‑wschodniej elewacji katedry znajduje się natomiast Brama Adama, na ościeżachościeżeościeżach której filaryfilarfilary posiadają po trzy pełnoplastyczne rzeźby ukazujące: Adama i Ewę, św. Piotra Apostoła oraz zamieszczonych naprzeciwko: św. Szczepana męczennika i parę cesarską Henryka II i Kunegundę Luksemburską. Figury Adama i Ewy pozbawione zostały wpływów francuskich. Uważane są za pierwsze średniowieczne akty w rzeźbie (poza Chrystusem na krzyżu). Postacie posiadają smukłe, szczupłe, o słabo zaznaczonej muskulaturze ciała. Adam i Ewa stoją w kontrapościekontrapostkontrapoście.

Za największe dzieło posągowej dekoracji ściennej w Niemczech uznaje się chórchór (prezbiterium)chór katedry w Naumburgu, dekorowany rzeźbami zamieszczonymi pod baldachimamibaldachimbaldachimami. Spośród nich największą sławę uzyskały przedstawienia Uty i Ekkeharda von Ballenstedt. Mieszczańsko‑rycerski charakter dotąd pojawiał się w rzeźbach pośrednio, jako wpisany w posągi świętych. Rzeźbiarz z Naumburga uczcił fundatorów i ich żony. Posągów takich chórchór (prezbiterium)chór katedry zawiera dwanaście: ośmiu margrabiów i cztery margrabiny.

md57032167307f973_0000000000151
R1cDq7ciQjiHn1
Ilustracja interaktywna o kształcie pionowego prostokąta przedstawia Utę i Ekkeharda, znajdujące się przy ścianie chóru katedry w Naumburgu. Rzeźby są polichromowane. Mają wzrok skierowany przed siebie. Dodatkowo na ilustracji zostały zamieszczone informacje: 1. Ekkehard jest silny, barczysty, ma na sobie długą szatę, przepasaną rycerskim pasem oraz płaszcz. 2. Uta ma na głowie diadem w postaci korony, nałożony na niską czapkę o płaskim denku. Jej twarz podwiązana jest opaską. Płaszczem trzymanym w prawej dłoni zasłania szyję i część twarzy. 3. Trzyma miecz i tarczę, prawą ręką poprawia płaszcz związany pod szyją rzemieniem z ozdobami. 4. Uta ma na sobie obszerny płaszcz, zawiązany podobnie jak Ekkehard. Jedną stronę płaszcza podniosła i podtrzymuje lewą ręką. 5. Uta i Ekkehard żyli w XI wieku, ale artysta ubrał postacie w stroje z czasów sobie współczesnych.
„Uta i Ekkehard”, chór katedry w Naumburgu, XIII w., Niemcy, wikimedia, CC BY 3.0

Dekoracje wnętrz

Rzeźby stanowiące wystrój wnętrz kościelnych i związane z kultem (np. ołtarze, chrzcielnice), były w stosunku do oprawy architektonicznej coraz bardziej samodzielnymi wypowiedziami artystycznymi. We wnętrzach kościołów znalazły się nie tylko pojedyncze przedstawienia , ale pojawiły się całe cykle, umieszczane np. na filarachfilarfilarach. Ściana chóruchór (prezbiterium)chóru w Chartres, dzieląca obejścieobejście (ambit)obejście od prezbiteriumchór (prezbiterium)prezbiterium, posiada spójny styl, mimo że jego realizacja trwała dwa stulecia i zawierała 40 grup (w sumie aż 200 posągów). Głównym tematem cyklu stały się wydarzenia z życia Jezusa i Marii Dziewicy, obejmujące Stary i Nowy Testament.

Cyklami są także rzeźby w Katedrze Świętych Piotra i Jerzego w Bambergu. Od strony wschodniej przegrodę chórowąchór (prezbiterium)chórową tworzą figury Zwiastowania i Nawiedzenia, na które składają się trzy pełnoplastyczne rzeźby: Święta Elżbieta, Maria i anioł. Postać Matki Jezusa została usytuowana pośrodku i stanowi syntezę tych dwu grup. Dekoracje ścian zdradzają wpływy francuskie (Reims), ale różnią się sposobem opracowania draperii – recepcje antyczne widoczne są m.in. w zastosowaniu efektu mokrych szat u Marii.

Niedaleko powyższego cyklu ustawiony jest najbardziej znany posąg katedry, Jeździec bamberski - rzeźba konna, którą często łączy się z Pochodem Trzech Króli. Także w tym przypadku możemy mówić o wpływach z Francji, gdzie pojawił się wcześniej posąg konny Konstantyna Wielkiego (Poitou, jeden z królów w katedrze w Reims). Jeździec z Bambergu różni się jednak od poprzedników warsztatem - jest twardy, mniej wytworny.

Motywem maryjnym, pojawiającym się często w wystroju wnętrz kościelnych, była PietàPietàPietà. Ten typ ikonograficzny ukazuje Matkę Boską z ciałem zdjętego z krzyża Chrystusa trzymanym na kolanach. W gotyckich przedstawieniach z Europy Zachodniej dominował mistycyzm i ból Marii jako matki wyrażony w jej twarzy, w przeciwieństwie do np. czeskich, reprezentujących styl międzynarodowy (twarz Matki Boskiej była lekko uśmiechnięta). Ciało Chrystusa zawierało ślady Męki Pańskiej, przedstawiano je jako wycieńczone, z głową odchyloną do tyłu.

Od końca XIV w. oraz w wieku XV artyści coraz bardziej zmierzali do stylu, traktującego dzieło jako samodzielne, dążyli do realizmu i ekspresji. Początki takiego podejścia do rzeźby wyznaczają prace francuskiego artysty pochodzenia niderlandzkiego, Clausa Slutera, który wyraził swoje zerwanie z tradycją w fontannie na dziedzińcu klasztornym w Dijon - Studni Patriarchów, zwaną też Studnią Mojżeszową (ok. 1395‑1405). Dzieło zawiera sześć starotestamentowych figur: Mojżesza, Dawida, Jeremiasza, Zachariasza, Daniela i Izajasza. Ekspresja przejawia się w realizmie twarzy, podkreśleniu starości oraz w sposobie przedstawienia draperii, którym autor nadał przeładowaną, skomplikowaną formę, głęboko rzeźbiąc fałdy, pogłębiając tym samym efekt ruchu. W czasie, w którym Sluter realizuje to wielkie dzieło, rozwija się nowy styl, zwany pięknym.

md57032167307f973_0000000000173
RU3opfnAWSmd21
Ilustracja interaktywna o kształcie pionowego prostokąta przedstawia „Jeźdźca bamberskiego”, Rzeźba znajduje się w katedrze Świętych Piotra i Jerzego w Bambergu. Jest pomnikiem konnym. Postać siedzi sztywno, z lekko obróconą głową. Koń przedstawiony jest w pozycji stojącej, ma lekko uniesioną lewą, tylną nogę. Dodatkowo na ilustracji zostały zamieszczone następujące informacje: 1. Nad głową jeźdźca znajduje się baldachim o architektonicznej formie. 2. Postać ukazana jest en trois quartes, sugestywny zwrot głowy ożywia młodzieńca. 3. Pierwszy od czasów antyku zachowany do dziś posąg konny. 4. Młody jeździec ma na głowie dekoracyjną koronę. Jego realistycznie opracowana twarz jest poważna, skupiona. 5. Statyczne figury są naturalnej wielkości.
R19Q3LxMIaCOL1
Ilustracja interaktywna o kształcie pionowego prostokąta przedstawia rzeźbę architektoniczną Clausa Slutera „Studnia Patriarchów” z Champmol w pobliżu Dijon we Francji. Fotografia zabytku przedstawiona jest z dolnego ujęcia. Stoi we wnętrzu z oknami w tle. Dodatkowo na ilustracji zostały zamieszczone informacje: 1. Na elementy konstrukcyjne składają się: cokół, trzon z gzymsem oraz zadaszenie. 2. Na kapitelach kolumienek figury pochylonych aniołów; na ich plecach wsparty jest gzyms wieńczący studnię. 3. Na narożnikach znajdują się delikatne kolumienki zwieńczone kapitelami z bujną dekoracją roślinną. 4. Imiona starotestamentowych postaci napisane są na dolnej partii trzonu, pod konsolami dekorowanymi motywami roślinnymi. 5. Studnia została zaprojektowana na planie sześcioboku.
Claus Sluter, „Studnia Patriarchów”, ok. 1395-1405, Champmol w pobliżu Dijon, Francja, wikimedia, CC BY-SA 3.0

Styl piękny

Po 1380 r. intensywnie rozwinęła się sztuka dworska, mająca swoje źródło głównie w Burgundii i szybko przejęta przez inne kraje. Zaczęto tworzyć rzeźby o charakterze nastrojowym, wytwornym, związanym z życiem mieszczańskim. Styl ten, który trwał do połowy XV wieku (także w malarstwie) zwany był pięknym, dworskim, kosmopolitycznym, a ze względu na ogromny zasięg – stylem międzynarodowym. Rzeźby o lirycznym nastroju charakteryzowały się wytwornością gestów, dbałością o precyzję. Postacie miały na sobie ubiory o miękkich, spływających i delikatnych draperiach. Jednocześnie był to styl przeciwstawny wcześniejszej mistyfikacji i dramaturgii, wydobytej ze scen religijnych. Przejawem stylu pięknego stał się typ Matki Boskiej Dzieciątkiem zwany Piękną Madonną. Maria ukazana była jako smukła, o delikatnych delikatnej twarzy, ubrana w suknię o silnych draperiach, spływającą do dołu, często zbyt długą, rozłożoną na podstawie rzeźby. Postawa jej ciała, wygięta w kształcie litery „S”, sprawiała wrażenie dworskiej elegancji. Pomiędzy Matką Boską a Dzieciątkiem panował nastrój liryzmu i swobody. Mały Jezus, często ukazany w figlarnej pozie, jako zsuwający się z lewego ramienia Marii, w ręku trzymał jabłko. Figury Pięknych Madonn były wykonane z kamienia lub rzeźbione w drewnie, złocone i polichromowanepolichromiapolichromowane.

W XV wieku coraz większego znaczenia nabiera rzeźba ołtarzowa, która szczególnie rozwinęła się w sztuce niemieckiej i Niderlandach. Nastawa ołtarzowa przybierała często formę zamykanych poliptykówpoliptykpoliptyków i szaf, wykonana była z drewna oraz zdobiona figurami i reliefami. Najwcześniejsze przykłady ołtarzowych retabulówretabulumretabulów pochodziły z I połowy XIV wieku. Ich kształt często związany był z gotycką fasadąfasadafasadą – figury otoczone były formami architektonicznymi: arkadamiarkadaarkadami, wimpergamiwimpergawimpergami, pinaklamipinakielpinaklami. W latach 1479–81 r. Michael Pacher zrealizował zamówienia na ołtarz dla kościoła Świętego Wolfganga w Salzkammergut. Elementy architektoniczne otaczające rzeźby stały się oprawą plastyczną ołtarzowej szafy. Środkowa część przedstawia scenę Koronacji Marii – jest zagęszczona przez złocone figury i otoczona bogatą ornamentyką. Ołtarz z ruchomymi skrzydłami to największe osiągnięcie późnego gotyku, które rozprzestrzeniło się w całej Europie, przybierając różne kształty.

md57032167307f973_0000000000302
RT7tGq36ckCLj
Ćwiczenie 1
Wymień przykład tympanonu o tematyce "Sądu Ostatecznego" = podaj nazwę kościoła i miejsce, w którym się znajduje.
R1cYtBQS5NBMV
Ćwiczenie 2
Uzupełnij definicje. Wstaw właściwe pojęcia z poniższych: ościeże, chór, fasada. Tu uzupełnij - przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa, zazwyczaj wydzielona od nawy Tu uzupełnij - frontowa ściana lub elewacja budynku Tu uzupełnij - powierzchnia wewnętrzna muru ujmującego otwór okienny, drzwiowy, itp.
R1IOJ2ccn52WR
Ćwiczenie 3
Wymień tematy ikonograficzne, ukazywane w tympanonach. Do każdego przyporządkuj kościół, z którego pochodzi.
RjnBIEgIF3oPu
Ćwiczenie 4
Podaj autora i tytuł studni znajdującej się w Champmol w pobliżu Dijon.
R1cTtpVqzy6P8
Ćwiczenie 5
Zaznacz zakończenia wypowiedzi, które mogą być dla niej właściwe. Rzeźby o charakterze nastrojowym, wytwornym, związanym z życiem mieszczańskim, ukazujące m.in Madonnę z Dzieciątkiem reprezentują styl, który przypada na koniec XIV i XV wiek (także w malarstwie) i zwany jest: Możliwe odpowiedzi: 1. surowym, 2. bamberskim, 3. pięknym, 4. dworskim, 5. mistycznym, 6. międzynarodowym, 7. kosmopolitycznym, 8. tradycyjnym
RSsyoWNvzoRAI
Ćwiczenie 6
Podaj nazwę kościoła i miejsce, w który znajdują się rzeźby, tzw.: "Galeria królów".
RewIPIgZobVcA
Ćwiczenie 7
Podaj przykład i cechy gotyckiej Piety.
Polecenie 1
Napisz, jaka tematyka rzeźb jest według Ciebie najbardziej charakterystyczna dla gotyku? Odpowiedź uzasadnij.
Napisz, jaka tematyka rzeźb jest według Ciebie najbardziej charakterystyczna dla gotyku? Odpowiedź uzasadnij.
md57032167307f973_0000000000326

Słownik pojęć

ambit
ambit

patrz: obejście.

archiwolta
archiwolta

część portalu, element dekoracyjny w kształcie łuku, umieszczony nad drzwiami lub oknami, stanowiący część składową arkady.

arkada
arkada

element arch. składający się z dwóch podpór (filarów, kolumn) zamkniętych górą łukiem.

baldachim
baldachim

(niebo, podniebienie, podniebie): 1) w kościele chrześcijańskim osłona przedmiotów kultu, przenośna lub stała – nad głównym ołtarzem; 2) dekoracyjny motyw architektoniczny w kształcie wieżyczki; wsparty na kolumnach lub filarach, z podniebieniem często ozdobionym kasetonami, osłania nagrobki lub konfesje; 3) od XII w. część składowa łóżka i tronu, wykonana z drewna lub tkaniny.

chór (prezbiterium)
chór (prezbiterium)

przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa, zazwyczaj wydzielona od nawy.

en trois quarts
en trois quarts

(fr. „w trzech czwartych”) – sposób ukazania postaci zwróconej ku patrzącemu w trzech czwartych, z ukosa, niepełnym profilem.

fasada
fasada

frontowa ściana lub elewacja budynku.

fiala (pinakiel)
fiala (pinakiel)

charakterystyczny dla gotyku dekoracyjny element w postaci wysmukłej kamiennej wieżyczki, zwykle o czworobocznym trzonie, z rytmicznymi szeregami żabek wzdłuż krawędzi i kwiatonem na szczycie.

filar
filar

w architekturze pionowa podpora, najczęściej wolno stojąca, o funkcji podobnej jak kolumna (może mieć również bazę, głowicę, nasadnik), o przekroju wielobocznym (najczęściej czworobocznym, czasem ośmiobocznym), z kamienia, cegły, betonu itp.

kolumna
kolumna

pionowa podpora architektoniczna o przekroju kolistym lub wielokątnym, pełniąca również funkcje dekoracyjną; składa się z trzech części: głowicy, trzonu i bazy, lub przynajmniej z dwóch pierwszych.

konsola
konsola

1) element arch., wspornik kamienny. lub drewniany zwykle w kształcie woluty lub esownicy, służący do podtrzymywania gzymsu balkonu, zwieńczeń okiennych i drzwiowych; zob. też kroksztyn; 2) kolumienka lub podstawa ozdobna do umieszczenia rzeźb figuralnych, popiersi.

kontrapost
kontrapost

zasada kompozycji polegająca na ustawieniu postaci ludzkiej tak, aby ciężar ciała spoczywał na jednej nodze i na zrównoważeniu tej postawy lekkim wygięciem tułowia i ramienia w stronę odwrotną.

Maiestas Domini
Maiestas Domini

Chrystus na majestacie, wyobrażenie Chrystusa o charakterze reprezentacyjnym, ukazujące go jako boskiego władcę, w chwale, tronującego w mandorli i adorowanego przez czterech ewangelistów.

mandorla
mandorla

aureola w kształcie owalu, migdała, otaczająca całą postać świętego, występująca głównie w sztuce średniowiecznej.

nadproże
nadproże

poziomy element konstrukcyjny, przekrywający otwór okienny lub drzwiowy o niewielkiej zwykle szerokości, oparty na węgarach, na które przenosi ciężar ściany znajdującej się nad otworem.

obejście (ambit)
obejście (ambit)

w kościołach przejście obiegające prezbiterium, zwykle na przedłużeniu naw bocznych, oddzielone murem lub arkadami.

ościeże
ościeże

powierzchnia wewnętrzna muru ujmującego otwór okienny, drzwiowy itp.

Pietà
Pietà

w sztuce przedstawienie o charakterze historycznym i dogmatycznym opłakującej Matki Bożej z ciałem Chrystusa na jej kolanach lub łonie.

pinakiel
pinakiel

patrz: fiala.

polichromia
polichromia

1) wielobarwne malowidła zdobiące ściany, stropy lub sklepienia budowli; znana w starożytności, występowała w kościołach wczesnochrześcijańskich i średniowiecznych; 2) dekoracja malarska rzeźby i wyrobów rzemiosła artystycznego; znana była w starożytności; w średniowieczu rozwinęła się również polichromowana rzeźba, głównie drewniana.

poliptyk
poliptyk

wieloskrzydłowy ołtarz szafiasty, charakterystyczny dla gotyku.

portal
portal

ozdobne architektoniczno‑rzeźbiarskie obramowanie otworu wejściowego budowli.

prezbiterium
prezbiterium

patrz: chór.

retabulum
retabulum

nastawa ołtarzowa w formie rzeźby, płaskorzeźby lub malowana.

tympanon
tympanon

1.  wewnętrzne pole trójkątnego frontonu, gładkie lub wypełnione rzeźbą; 2. półokrągłe lub ostrołukowe pole umieszczone w górnej części portalu nad nadprożem.

wimperga
wimperga

w architekturze gotyckiej dekoracyjny szczyt trójkątny, umieszczany w zwieńczeniu portalu lub okna.

Źródło:

  • Słownik języka polskiego, PWN

  • Autor opracowania

md57032167307f973_0000000000487

Galeria dzieł sztuki

md57032167307f973_0000000000494

Bibliografia

P. Lavedan, Historia sztuki, Wyd. im. Ossolińskich, Wrocław 1954.

W. Sauerlander, Rzeźba średniowieczna, PWN, Warszawa 1978.

W. Sauerlander, Rzeźba średniowieczna, PWN, Warszawa 1978.

Bochnak, Historia sztuki średniowiecznej, PWN, Warszawa 1973.