Ruch spółdzielczy na ziemiach polskich pod zaborami. Wzrost zainteresowania ruchem spółdzielczym na przełomie XIX i XX wieku
Nauczysz się
rozumieć, na czym polega idea spółdzielczości,
oceniać rolę spółdzielczości w rozwiązywaniu problemów społecznych,
określać rodzaj spółdzielni na podstawie jej działalności.
Ruch spółdzielczy narodził się w Anglii w pierwszej połowie XIX wieku. Jego idea wywodzi się z przekonania, że wspólna praca i działanie ludzi może przynieść zbiorowości sukces, który przełoży się na korzyści dla wszystkich pracujących. Stopniowo rodził się ruch, który do dziś zachowuje swoją żywotność i w wielu krajach święci triumfy.
Co to jest spółdzielczość?
Idea ruchu spółdzielczego opiera się na kilku zasadach, które potocznie określa się mianem zasad roczdelskichroczdelskich (od miejsca powstania pierwszej spółdzielni,spółdzielni, Rochdale [czyt. roczdeil] w Anglii). Zostały one ustalone w 1937 r. na Międzynarodowym Kongresie Spółdzielczym w Paryżu. Są one następujące:
Członkostwo w spółdzielni jest dostępne dla wszystkich (tzw. „polityka otwartych drzwi”).
Każdy członek dysponuje w głosowaniu jednym głosem.
Wypracowane nadwyżki (zyski) są sprawiedliwie dzielone między członków spółdzielni.
Ograniczone oprocentowanie udziałów w spółdzielni.
Neutralność religijna i polityczna.
Sprzedaż tylko za gotówkę.
Prowadzenie obok działalności gospodarczej także działalności oświatowej.
Cztery pierwsze z nich są obowiązkowe, następne trzy - dobrowolne. Zasady te były potwierdzane przez następne kongresy i do dzisiaj są traktowane jako wskaźniki, czy dana instytucja/firma jest spółdzielnią. Obecnie istnieje wiele różnych rodzajów spółdzielni - spółdzielnie opieki zdrowotnej, ubezpieczeniowe, mieszkaniowe, jak również kredytowe, rolne itp.
Powstanie ruchu spółdzielczego
Pierwsza spółdzielnia powstała w 1844 r. w miejscowości Rochdale [czyt.: roczdeil] w Anglii. Była to spółdzielnia spożywcówspółdzielnia spożywców założona przez mieszkających tam tkaczy. Celem jej istnienia nie było uzyskanie zysku, lecz zapewnienie wszystkim udziałowcom dobrej jakości towarów. Pomysł ten zdobył sobie szybko popularność i doprowadził do powstania całego ruchu spółdzielczego. Spółdzielnie nie były nastawione na zysk, lecz miały na celu zaspokojenie potrzeb swoich członków. Odróżnia je to od zwykłych przedsiębiorstw. Spowodowało to przeświadczenie niektórych teoretyków, iż ruch spółdzielczy jest formą gospodarowania całkowicie odmienną od przedsiębiorstw kapitalistycznych.
Wyraź w jednym zdaniu, na czym polega idea spółdzielczości.
Narodziny ruchu spółdzielczego na ziemiach polskich
Za pierwszą organizację o charakterze spółdzielczym na ziemiach polskich uważa się powstałe w 1816 r. w Hrubieszowie Rolnicze Towarzystwo Wspólnego Ratowania się w Nieszczęściach, zwane Hrubieszowskim Towarzystwem Rolniczym. Jego założycielem był Stanisław StaszicStanisław Staszic. Towarzystwo przetrwało aż do czasów po II wojnie światowej.
Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze pierwsza spółdzielnia na świecie.
W roku 1816 z inicjatywy księdza Stanisława Staszica zostało założone “Rolnicze Towarzystwo Wspólnego Ratowania się w Nieszczęściach”. Z czasem zostało ono nazwane Hrubieszowskim Towarzystwem Rolniczym. Jest ono uważane za organizację typu spółdzielczego, czyli de facto [czyt.de fakto] najwcześniej powstałą spółdzielnię na świecie.
Stanisław Staszic był wybitną postacią polskiego oświecenia. Był mieszczaninem, duchownym katolickim, a przede wszystkim był człowiekiem zatroskanym o Polski. Na prezentowanym fragmencie obrazu Jana Matejki przedstawiony został wraz z kanclerzem Andrzejem Zamoyskim, dyskutujących o sprawach Rzeczypospolitej.
Staszic był blisko związany z rodziną Zamoyskich. Przez wiele lat pracował w Zamościu jako wychowawca synów ówczesnego ordynata. Na jego prośbę księżna Anna Sapieżyna z Zamoyskich w roku 1800 zakupiła od władz austriackich obszar ziemi (około 6 tys. akrów) w okolicach Hrubieszowa. W tym czasie Staszic jako mieszczanin nie miał prawa do posiadania ziemi. W 1811 r. stał się on pełnoprawnym właścicielem tych ziem, przejmując je na własność przy pomocy aktu notarialnego.
Powstanie Towarzystwa było próbą wcielenia w życie koncepcji Staszica. Był on zwolennikiem filozofii oświeceniowej i uważał, że wcielenie jej zasad może rozwiązać wiele problemów społecznych. Staszic zaczął pracę nad opracowaniem regulaminu (ustawy), która miała określać zasady działania Towarzystwa. Uważał, że właściwie ułożone prawa pozwolą na wcielenie w życie idei społecznej równości. Powstałe Towarzystwo miało być być instytucją autonomiczną, pod opieką państwa. Jego członkami mieli być chłopi.
Na terenach objętych działalnością Towarzystwa została zniesiona pańszczyzna. Chłopi mieli wstępować dobrowolnie do Towarzystwa. Opracowany został jego akt założycielski pod nazwą „Ustawa Towarzystwa Rolniczego Ratowania się Wspólnie w Nieszczęściach”. Obejmowało ono swoim zasięgiem 9 wsi w okolicach Hrubieszowa. Dokument o założeniu Towarzystwa podpisało 329 gospodarzy, z których tylko 36 umiało pisać.
Każdy z członków Towarzystwa otrzymał ziemię o powierzchni od 60 do 100 morgów. Wszyscy członkowie Towarzystwa byli zobowiązani do niesienia pomocy członkom wspólnoty dotkniętym nieszczęściem (np. klęską żywiołową). Wielkość tej pomocy była uzależniona od ilości posiadanej ziemi.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RmbKQGfcpTSxo
Film opowiada o Józefie Roch Grotthusie
Stanisław Staszic i Józef Roch Grottus to dwie postaci istotne dla tożsamości czlonków Hrubieszowskiego Towarzystwa Rolniczego. Pamiątką po Staszicu jest pomnik, z kolei po Grottusie - kaplica grobowa dziekanowskiego cmentarza.
Na czele wspólnoty stał dziedziczny prezes, który pełniej jednocześnie obowiązku wójta gminy. Jego zastępcą był burmistrz Hrubieszowa. Pomocą służyła mu rada gospodarcza, w skład której wchodziło sześciu wybieranych przedstawicieli z każdej wsi. OD początku istnienia towarzystwa prezesi wywodzili się z rodzinny Grotthusów. Kolejno czterech jej przedstawicieli. Chłopi zwolnieni byli z pańszczyzny i mieli prawo do dziedzicznej własności ziemi.
Staszic oddał do wspólnego użytkowania lasy, stawy, karczmy, kuźnie, cegielnie i część gruntów ornych. W swoim testamencie przekazał Towarzystwu pełnię praw własności do tej części jego majątku, którą Towarzystwo użytkowało. Opracowana przez Staszica Ustawa Towarzystwa została w roku 1822 przedstawiona do akceptacji carowi Aleksandrowi I. Aż do roku 1882 r. Towarzystwo działało na podstawie Ustawy przygotowanej przez Staszica. Od 1882 r. przejął w nim władzę komisarz mianowany przez rząd carski. Kontynuowało swoją działalność w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Towarzystwo formalnie istniało aż do roku 1951 r., kiedy zlikwidowane zostało na mocy dekretu Bolesława Bieruta. W ten sposób Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze było najdłużej istniejącym stowarzyszeniem typu spółdzielczego w Polsce.
Ocena działalności Towarzystwa jest trudna. Powstało ono w zupełnie innej epoce. Jednak trwałość tego przedsięwzięcia wskazuje, że odpowiadało ono potrzebie czasów. Sam Stanisław Staszic był jednym z pionierów nowoczesności w Polsce i takim został zapamiętany.
Powstaniu Hrubieszowskiego Towarzystwa Rolniczego przyświecały idee pewnej epoki. Podaj jej nazwę.
Stanisław Staszic musiał dokonać fundamentalnej zmiany w położeniu ludności chłopskiej, aby móc wprowadzić zaplanowane reformy. Wyjaśnij, na czym ta zmiana miała polegać.
Napisz, dlaczego Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze możemy nazwać organizacją o charakterze spółdzielczym.
Ruch spółdzielczy na ziemiach polskich narodził się w drugiej połowie XIX w. W każdym zaborze spółdzielnie działały w innych warunkach prawnych i politycznych. Wszędzie jednak w idei ruchu spółdzielczego widziano także formę samopomocy, samoorganizacji i samoobrony społeczeństwa polskiego. W roku 1869 r. w zaborze rosyjskim powstały pierwsze spółdzielnie konsumenckie, czyli spożywców: „Merkury” w Warszawie, „Oszczędność” w Radomiu, i „Zgoda” w Płocku. Wielkim orędownikiem spółdzielczości był wybitny pisarz Stefan Żeromski, który wymyślił tytuł dla wydawanego od 1906 r. dwutygodnika propagującego idee spółdzielczości. Tygodnik nazywał się „Społem”.
Bardzo szybko rozwijały się spółdzielnie pożyczkowe. Wzór organizacji takich form działalności gospodarczej zaczerpnięty został z kas pożyczkowo‑oszczędnościowych organizowanych od 1866 r. w Niemczech przez Friedricha Wilhelma RaiffeisenaFriedricha Wilhelma Raiffeisena. Zimą z 1846 na 1847 założył on pierwszą spółdzielnię pod nazwą „Związek dla chleba”. Następnie zakładał organizacje rolników. Od 1866 r. zaczął organizować banki spółdzielcze, czyli kasy pożyczkowo‑oszczędnościowe. Miały one udzielać kredytów swoim członkom. Idea ta została przejęta przez Franciszka Stefczyka.Franciszka Stefczyka. Z jego inicjatywy założona została pierwsza kasa w Czernichowie koło Krakowa (1889 r.).
Idea zdobyła sobie wielką popularność. Kasy szybko się rozwinęły i ograniczyły lichwęlichwę na wsi. Forma wzajemnej pomocy w postaci tzw. banków ludowych była popularna także w zaborze pruskim. Działały one od 1861 r. Do roku 1913 r. powstało ich 204 na terenie całego zaboru pruskiego. Odegrały one wielką rolę polityczną w walce z germanizacyjną działalnością władz pruskich. Były to spółdzielnie o charakterze kredytowym, będące formą samoorganizacji społeczeństwa polskiego. Obok kas na wsiach powstawały także kółka rolnicze. Pierwsze z kółek powstało w 1862 r. w Piasecznie, koło Gniewa, na Pomorzu. Wkrótce zaczęły powstawać następne. Ruch kółkowy rozwinął się także w Wielkopolsce. Tutaj wielką rolę w ich propagowaniu odegrał ksiądz Piotr WawrzyniakPiotr Wawrzyniak.
Obok działalności duszpasterskiej zajmował się on rozwojem polskiego życia gospodarczego i społecznego w zaborze pruskim. Żywiołowy rozwój różnych instytucji społecznych w zaborze pruskim był zasługą takich właśnie osób.
Wzrost zainteresowania ruchem spółdzielczym na przełomie XIX i XX wieku
Ruch spółdzielczy powstał oddolnie i obejmował różne formy działalności. Powstawały spółdzielnie: pracy, mieszkaniowe, pożyczkowe, mleczarskie. Z czasem dla zwiększenia efektywności i skuteczności działania zaczęły one tworzyć związki regionalne, a nawet międzynarodowe. W 1895 r. powstał Międzynarodowy Związek Spółdzielczy. Istnieje on do dziś i zrzesza około 1 mld członków.
Ruch spółdzielczy stał się jednym ze sposobów uruchomienia kapitału społecznego. Dlatego wielu działaczy społecznych i polityków widziało w nim jedną z metod rozwiązania problemów społecznych. Najwybitniejszym teoretykiem polskiego ruchu spółdzielczego został Edward Abramowski.Edward Abramowski. Początkowo był zwolennikiem idei socjalistycznych, z czasem jednak zmienił poglądy w kierunku anarchistycznym. W 1907 r. wydał pracę zatytułowaną Idee społeczne kooperatyzmu, w której wyraził swoje poglądy na temat ruchu spółdzielczego.
Widział w nim nadzieję na stworzenie sprawiedliwego ustroju społeczno‑gospodarczego, działającego niezależnie od państwa. W 1906 r. powstała tajna organizacja (z czasem zalegalizowana) - Towarzystwo Kooperatystów. Towarzystwo wydawało wspomniany już tygodnik „Społem”. Z Towarzystwem związanych było wielu wybitnych działaczy społecznych, pisarzy i artystów m.in. Stefan ŻeromskiStefan Żeromski, Stanisław WojciechowskiStanisław Wojciechowski, Maria DąbrowskaMaria Dąbrowska. Towarzystwo działało także w okresie Polski niepodległej, stając się najważniejszym ośrodkiem myśli teoretycznej ruchu spółdzielczego.
Wyjaśnij, jakie były główne założenia Towarzystwa Kooperatystów.
Słownik pojęć
czerpanie zysku z pożyczania pieniędzy na wysoki procent
zrzeszenie osób, które dobrowolnie zjednoczyły się dla zaspokojenia swoich potrzeb i aspiracji ekonomicznych, kulturalnych i socjalnych poprzez założenie wspólnego demokratycznie zarządzanego przedsiębiorstwa
dobrowolne zrzeszenie osób, którego celem jest dostarczenie członkom spółdzielni towarów jak najwyższej jakości, a nie osiągnięcie jak najwyższej ceny
zbiór 7 zasad ustalonych na kongresie w Paryżu w 1937 r. określających warunki uznania danego zrzeszenia (firmy, przedsiębiorstwa) za spółdzielnię
polski działacz polityczny i społeczny, socjalista, propagator idei ruchu spółdzielczego
nauczyciel, działacz ruchu ludowego, założyciel ruchu kas oszczędnościowo‑pożyczkowych w Galicji
niemiecki reformator społeczny, twórca ruchu spółdzielczych kas pożyczkowo‑oszczędnościowych
działaczka społeczna, pisarka, autorka m.in. Nocy i dni
ksiądz katolicki, wybitny działacz społeczny, prezes Banku Ludowego w Śremie
ksiądz katolicki, polityk, minister i radca stanu Księstwa Warszawskiego, działacz społeczny i publicysta, wybitny przedstawiciel polskiego oświecenia
działacz społeczny, polityk, prezydent Rzeczypospolitej w latach 1922‑1926
wybitny pisarz polski, autor m.in. Popiołów, Przedwiośnia, Ludzi bezdomnych
Bibliografia
J. Mroczek, Początki rozwoju spółdzielczości w Polsce, [dostępne w internecie: https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/5792/1/2012_PPES1_29_40.pdf].
J. Gójski, L. Marszałek, Spółdzielczość. Zarys rozwoju historycznego, Warszawa 1968.
J. Tylicki, Początki spółdzielczości i jej rozwój w Polsce, Warszawa 1968.