Ryby – zwierzęta wodne
Panujące w środowisku wodnym ryby to zwierzęta, których kształty, barwy i zachowania fascynowały człowieka od zawsze, pobudzając wyobraźnię artystów i wynalazców. To właśnie one były inspiracją do skonstruowania m.in. łodzi podwodnych i torped.
informacje o zwierzętach bezkręgowych: parzydełkowcach, płazińcach, nicieniach, pierścienicach, stawonogach i mięczakach;
w jakim środowisku można spotkać ryby;
jakie są cechy środowiska wodnego.
Przedstawisz charakterystyczne cechy ryb pozwalające przyporządkować je do królestwa zwierząt.
Dokonasz obserwacji przedstawicieli ryb i przedstawisz ich cechy wspólne.
Opiszesz przystosowania ryb do życia w wodzie.
Opiszesz mechanizm oddychania u ryb.
Określisz ryby jako zwierzęta zmiennocieplne.
Przedstawisz sposób rozmnażania i rozwój ryb.
Wyjaśnisz znaczenie ryb w przyrodzie oraz dla człowieka.
1. Porównanie bezkręgowców i kręgowców
Zwierzęta to organizmy:
cudzożywne,
wielokomórkowe,
zbudowane z komórek eukariotycznych otoczonych błoną komórkową.
Zwierzęta klasyfikuje się na bezkręgowcebezkręgowce i kręgowcekręgowce.
Bezkręgowce to zwierzęta o zróżnicowanej budowie, pochodzące od różnych przodków. Nie mają szkieletu wewnętrznego w postaci kręgosłupa, ich ciało jest miękkie.
Do bezkręgowców zalicza się m.in. parzydełkowce, płazińce, nicienie, pierścienice, mięczaki i stawonogi. Cała ta sztucznie utworzona grupa (termin „bezkręgowce” nie oznacza taksonu – jednostki systematycznej) skupia aż 98 % wszystkich gatunków zwierząt.
Kręgowce mają chrzęstny lub kostny szkielet wewnętrzny z zaznaczoną czaszką, która ochrania mózg. Kręgosłup zbudowany jest z kręgów, pełni funkcję podporową i nadaje ciału sztywność.
Do kręgowców zalicza się ryby, płazy, gady, ptaki i ssaki.
Cecha | Bezkręgowce | Kręgowce |
|---|---|---|
Szkielet | szkielet zewnętrzny (u parzydełkowców, mięczaków, stawonogów) | szkielet wewnętrzny w postaci kręgosłupa |
Regulacja temperatury ciała | zmiennocieplne | zmiennocieplne (ryby, płazy, gady) |
Symetria ciała | symetria promienista (parzydełkowce) | symetria dwuboczna |
Układ nerwowy | po brzusznej stronie ciała | po grzbietowej stronie ciała |
Układ krążenia | brak układu krążenia (parzydełkowce, płazińce, nicienie) | zamknięty układ krążenia |
Pokrycie ciała | nabłonek jednowarstwowy | skóra zbudowana z wielowarstwowego nabłonka |
2. Budowa ryb
Ciało ryby składa się z głowy, tułowia i ogona. Głowa jest sztywno połączona z tułowiem, co pozwala zwierzęciu pokonywać opór wody bez ryzyka uszkodzeń kręgosłupa.
Skóra pokryta jest łuskamiłuskami, które zachodzą na siebie dachówkowato, tworząc elastyczną powłokę. Umożliwia ona wyginanie ciała i chroni przed urazami mechanicznymi. Powierzchnia ciała pokryta jest śluzem. Dzięki łuskom i śluzowi skóra jest śliska, co zmniejsza opór wody podczas pływania.
Charakterystycznym elementem budowy ryb są płetwypłetwy – ich duże powierzchnie ułatwiają przemieszczanie się w wodzie. Wyróżnia się płetwy:
piersiowe, występujące parzyście; umożliwiają rybie utrzymanie równowagi, pomagają także zmienić kierunek ruchu;
brzuszne – parzyste; pomagają zwierzęciu utrzymać równowagę ciała;
odbytową, nieparzystą; umożliwia rybie utrzymanie równowagi;
ogonową – największą, nieparzystą, pełniącą funkcję steru i napędu, co umożliwia zwierzęciu natychmiastowy zwrot podczas ruchu;
grzbietową, nieparzystą, która pomaga w nagłych skrętach i zatrzymaniu.
Oko ryby jest dobrze rozwinięte. Rejestruje barwę, kształt i ruch. Ryby mają szeroki kąt widzenia.
Nozdrza są parzyste – ryby doskonale wyczuwają zapachy nawet z odległości 100 m.
Niektóre gatunki ryb mają wąsy, które są narządem smaku.
Pokrywa skrzelowa występuje u ryb kostnoszkieletowych i odgrywa ważną rolę w procesie oddychania: jej ruchy warunkują ciągły przepływ wody obmywającej skrzela.
U ryb występuje linia nabocznalinia naboczna, biegnąca po obu stronach ciała od głowy do ogona. Odbiera ona informacje o sile i kierunku prądów morskich, a także pojawiających się przeszkodach, od których odbijają się fale.
Ryby dzieli się na dwie podgromady: chrzęstnoszkieletowe oraz kostnoszkieletowe. Kryterium tego podziału stanowi rodzaj tkanki budującej szkielet: u ryb chrzęstnoszkieletowych jest on utworzony z tkanki chrzęstnej, a u ryb kostnoszkieletowych z tkanki kostnej.
Elementy opisu | Ryby chrzęstnoszkieletowe | Ryby kostnoszkieletowe |
Cechy charakterystyczne | - szkielet chrzęstny | - szkielet skostniały |
Środowisko życia | wody słone | wody słone i słodkie |
Przedstawiciele | chimery, płaszczki, rekiny | większość ryb słodkowodnych i słonowodnych, np. pstrąg, makrela, dorsz, karp |
Rozstrzygnij, czy to prawda, że narządem napędowym ryb jest (jak sądzą niektórzy) płetwa ogonowa.
3. Różnorodność ryb
Ryby żyją w wodach słodkich i słonych kuli ziemskiej: rzekach, strumieniach, stawach, jeziorach, morzach i oceanach. Są kręgowcami charakteryzującymi się zmiennocieplnościązmiennocieplnością, co oznacza, że temperatura ich ciała zależy od temperatury otoczenia. Przy spadku temperatury otoczenia zostają zahamowane ich procesy metaboliczne, co umożliwia zwierzętom przetrwanie zwłaszcza okresów zimowych, kiedy występują deficyty pokarmu. Natomiast w okresach aktywności ryby pozostają w ciągłym ruchu, a praca ich mięśni generuje ilość ciepła potrzebną do utrzymania procesów życiowych.
Wśród ryb występują gatunki mięsożerne (szczupak, sum, rekin), roślinożerne (amur) i wszystkożerne (płoć, karp). W zależności od rodzaju pobieranego pokarmu ryby mają zęby odpowiedniej długości i kształtu lub nie mają ich wcale (planktonożercyplanktonożercy).
Kształt ciała ryby zależy od jej trybu życia i miejsca występowania.
Większość ryb ma ubarwienie maskujące. U wielu część brzuszna ciała jest jasna, dlatego drapieżniki wypatrujące ofiary od dołu, na tle jasnego nieba, mają utrudnione zadanie. Ciemna część grzbietowa przeszkadza z kolei w zlokalizowaniu ich z powietrza. Niektóre ryby przybierają ubarwienie ostrzegawcze.
Problem badawczy: Czy kształt ciała ryby zależy od trybu jej życia i zasiedlanego środowiska?
schemat przedstawiający budowę zewnętrzną węgorza europejskiego, szczupaka pospolitego i storni.
Przeanalizuj schemat przedstawiający budowę zewnętrzną węgorza europejskiego, szczupaka pospolitego i storni.
Zwróć uwagę na kształt ciała podanych gatunków i określ, w jakich miejscach żyją.
Zanotuj wyniki i na ich podstawie skonstruuj wnioski. Zweryfikuj hipotezę.
Niektóre gatunki ryb mają świecące wyrostki zwisające przed pyskiem. Po co rybom takie ozdoby? Zapisz swoją odpowiedź.
Ryby ptaszorowate, zwane latającymi, mają duże płetwy piersiowe. W razie ataku drapieżników potrafią wyskoczyć z wody i szybować na rozłożonych płetwach jak na skrzydłach nawet przez 10 s.
Rekiny to ryby, które nie mają pęcherza pławnego. Przez całe życie pozostają w bezustannym ruchu. Dlaczego tak się zachowują? Zapisz swoją odpowiedź.
4. Oddychanie ryb
Ryby pobierają rozpuszczony w wodzie tlen za pomocą narządów wymiany gazowej zwanych skrzelamiskrzelami.
Skrzela położone są po obu stronach gardzieli. Składają się z licznych, drobnych i cienkich blaszek skrzelowych, które przybierają czerwoną barwę, ponieważ znajduje się w nich wiele naczyń krwionośnych.
Mogą być ukryte pod pokrywami skrzelowymipokrywami skrzelowymi, jak u szczupaka, lub pozbawione pokryw, jak u rekina (wtedy na boku ciała widoczne są poszczególne szpary skrzelowe).
Woda zawierająca tlen wpływa do pyska ryby, a potem przeciska się między blaszkami skrzelowymi na zewnątrz. Tlen z wody przenika do krwi na drodze dyfuzjidyfuzji, a dwutlenek węgla z naczyń krwionośnych przedostaje się do wody i wraz z nią opuszcza ciało.
Liczba ruchów oddechowych zależy od aktywności ryby i zawartości tlenu w wodzie.
Poskoczek mułowy okresowo przebywa na lądzie, ponieważ silnie ukrwione ściany pęcherza pławnego umożliwiają mu oddychanie tlenem atmosferycznym.
Skóra węgorza pokryta jest drobnymi łuskami i grubą warstwą śluzu. Ryba ta może wypełzać w nocy na ląd i oddychać powietrzem atmosferycznym. Wyjaśnij, w jaki sposób.
5. Rozmnażanie i rozwój ryb
Ryby to zwierzęta rozdzielnopłciowerozdzielnopłciowe, zwykle jajorodnejajorodne, choć są wśród nich gatunki jajożyworodnejajożyworodne, a nawet żyworodneżyworodne.
W okresie godowym ryby spotykają się, by odbyć tarłotarło, w miejscu zwanym tarliskiem. Samice składają bezpośrednio do wody ikręikrę – jaja otoczone galaretowatą osłonką. Samce podpływają do jaj i oblewają je mleczem, w którym znajdują się plemniki. Dochodzi do zapłodnienia zewnętrznego, czyli zachodzącego poza organizmem samicy.
Ryby przechodzą rozwój prosty. Z zapłodnionych jaj wylęgają się młode ryby, podobne do form dorosłych, zwane narybkiemnarybkiem.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RsxDtDf6TajLq
Film przedstawia tarło u pstrąga tęczowego oraz rozwój narybku i młodych ryb tego gatunku aż do osiągnięcia przez nie dojrzałości płciowej.
Większość ryb nie opiekuje się ani ikrą, ani narybkiem. Można jednak spotkać nieliczne wyjątki, takie jak koniki morskie, iglicznie, cierniki czy pielęgnice, które są bardzo troskliwymi rodzicami.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RZbiy3lQMVJRX
Film przedstawia opiekę nad potomstwem u ryb na przykładzie czerników i pielęgnic.
Ryby mają różne strategie rozrodcze. Samica samogłowa w okresie godowym produkuje ok. 300 mln jaj, a samica ciernika od 40 do 100. Wyjaśnij przyczyny różnicy w liczbie składanych jaj.
U niektórych gatunków ryb tarło przebiega w innym środowisku niż to, w którym żyją osobniki dorosłe. Na przykład występujące w Polsce węgorze żyją w wodach słodkich, ale aby złożyć jaja, płyną do Morza Sargassowego. Wędrówka trwa aż półtora roku i jest tak wycieńczająca, że po tarle dorosłe osobniki giną.
6. Przedstawiciele ryb
Największym przedstawicielem ryb jest rekin wielorybi, osiągający długość 16 m i masę ok. 17 t. W przeciwieństwie do innych rekinów nie jest drapieżny – żywi się planktonem. Odcedza go z wody za pomocą specjalnych wyrostków filtracyjnych zlokalizowanych na łukach skrzelowych. Potrafi przefiltrować aż 6000 l wody w godzinę.
Sum pospolity jest największą rybą słodkowodną w Polsce i Europie. Ma długie, osiągające 2 m ciało, praktycznie pozbawione łusek. Na jego charakterystycznej, pokaźnej głowie znajduje się duży, szeroki otwór gębowy otoczony sześcioma wąsami. Poluje nocą, głównie na inne ryby, a czasem także na żaby, małe ssaki, a nawet ptaki wodne.
Leszcz ma ciało silnie wygrzbiecone oraz bocznie spłaszczone, pokryte dużymi łuskami. Otwór gębowy położony na dole głowy tworzy charakterystyczny, wysuwalny ryjek, którym ryba zasysa muł, a następnie wyszukuje w nim cząstki pokarmu. Żyje w stadach, w głębokiej wodzie słodkiej z bogatą roślinnością.
Płoć jest rybą słodkowodną, drobną, wysmukłą. Żyje w stadach. Zjada zarówno pokarm roślinny, jak i zwierzęcy. Narybek żywi się zooplanktonem. Roczne ryby przechodzą na pokarm pochodzący z dna – skorupiaki, larwy owadów oraz glony i inne rośliny. Dorosła płoć odżywia się mięczakami. Stanowi pokarm dla szczupaków, sandaczy oraz sumów.
Największe ryby zamieszkują morza i oceany. Wyjaśnij, dlaczego ryby słodkowodne nie osiągają tak dużych rozmiarów.
Błazenki żyją w symbiozie z parzydełkowcami. Ryby te pokryte są specjalnym śluzem, który chroni je przed oparzeniem przez ukwiały, dlatego chowają się przed drapieżnikami wśród czułków koralowców. W zamian odstraszają ryby żywiące się ukwiałami. Czyszczą również parzydełka z nagromadzonych na ich powierzchni drobin pokarmowych.
7. Znaczenie ryb
Znaczenie ryb w przyrodzie:
Ryby żywią się zwierzętami i roślinami wodnymi, przez co regulują ich liczebność.
Stanowią źródło pokarmu dla innych zwierząt – są ważnym ogniwem sieci troficznej.
Pstrąg potokowy i sieja są wskaźnikami czystości wódwskaźnikami czystości wód. Występowanie lub ich brak w danym cieku lub zbiorniku wodnym świadczy o stopniu jego zanieczyszczenia.
Ryby roślinożerne zapobiegają zarastaniu zbiorników wodnych.
Znaczenie ryb w życiu człowieka:
Mięso ryb ma bardzo wysoką wartość odżywczą, jest łatwo przyswajalne, bogate w nienasycone kwasy tłuszczowenienasycone kwasy tłuszczowe, witaminy (A, D, E i z grupy B) oraz składniki mineralne: fosfor, siarkę, chlor, potas, sód, magnez, wapń, fosfor, cynk, miedź, mangan i jod. Z tego powodu ryby są ważnym składnikiem diety. Nie należy jednak spożywać ich surowego lub niedogotowanego mięsa, gdyż może ono zawierać larwy płazińców (głównie tasiemców).
Ryby dostarczają ikry spożywanej w wielu krajach jako kawiorkawior.
Zmielone odpady rybne (mączka rybna) używane są do karmienia zwierząt gospodarskich oraz nawożenia roślin uprawnych.
Z wątroby ryb pozyskuje się trantran, płynny tłuszcz bogaty w witaminy, stosowany w leczeniu niektórych chorób, np. krzywicy.
Ryby wykorzystuje się jako surowiec do produkcji leków, klejów, żelatyny, nawozów.
Ryby hoduje się nie tylko w celach konsumpcyjnych, ale także estetycznych (ryby akwariowe).
8. Ochrona gatunkowa ryb
Nadmierne i niekontrolowane połowy oraz zanieczyszczenia wód doprowadziły do znacznego spadku liczebności wielu gatunków ryb. W Polsce całkowitą ochroną prawną objętych jest 26 gatunków. Należy do nich m.in. jesiotr zachodni, do którego wytępienia przyczyniły się nadmierne połowy, zanieczyszczenie wód Bałtyku i rzek oraz przegradzanie ich zaporami. Kolejnych 29 gatunków objętych jest częściową ochroną gatunkową, głównie w okresie tarła. Należą do nich m.in. węgorz europejski, szczupak pospolity i sum europejski. Ze względu na nadmierne połowy i kłusownictwo w Morzu Bałtyckim zagrożone są zasoby dorsza bałtyckiego. Grozi to naruszeniem równowagi ekologicznej morza.
Aby poprawić tę sytuację, wprowadzono wiele działań i regulacji prawnych, m.in.:
roczne limity połowów określonych gatunków ryb,
ustalanie okresów i wymiarów ochronnych ryb poszczególnych gatunków,
poprawienie stanu czystości wód poprzez budowanie większej liczby oczyszczalni,
odnawianie zniszczonych zbiorników wodnych,
unowocześnienie konstrukcji statków w celu ograniczenia awarii (szczególnie tankowców przewożących ropę naftową),
akcje społeczne i spoty reklamowe poprawiające świadomość społeczeństwa.
Ochronę gatunkową ryb w Polsce po raz pierwszy (w 1578 r.) wprowadził król Stefan Batory.
Podsumowanie
Ryby należą do królestwa zwierząt. Są cudzożywne, wielokomórkowe, a ich ciała budują komórki eukariotyczne otoczone błoną komórkową.
Ryby są kręgowcami żyjącymi środowisku wodnym, zarówno w wodach słodkich, jak i słonych.
Na budowę ciała poszczególnych gatunków ryby wpływa ich miejsce występowania oraz tryb życia.
Ciało większości ryb ma kształt opływowy i jest podzielone na głowę, tułów i ogon.
Pokrycie skóry ryb łuskami i śluzem zmniejsza opór między nimi a wodą podczas poruszania się.
Ryby mają płetwy o dużej powierzchni, co ułatwia zwierzętom przemieszczanie się w wodzie.
Charakterystycznym zmysłem ryb jest linia naboczna, informująca o ruchach wody.
Ryby są kręgowcami zmiennocieplnymi, co oznacza, że temperatura ich ciała zależy od temperatury środowiska.
Narządem oddechowym ryb są skrzela.
Większość ryb jest jajorodna, występuje u nich zapłodnienie zewnętrzne. Ich potomstwo wylęga się z zapłodnionych w wodzie jaj nazywanych ikrą.
Ryby odgrywają istotną rolę w przyrodzie, gdzie stanowią ogniwa łańcuchów pokarmowych, a także zapobiegają zarastaniu wód. Są ważne dla człowieka, stanowiąc źródło mięsa i kawioru, surowiec do produkcji leków i suplementów diety.
Praca domowa
Woda ma większą gęstość niż powietrze i stawia znacznie większy opór zwierzęciu podczas poruszania się. Napisz jakie cechy budowy pomagają rybom pokonać opór wody i wykorzystać go do osiągania dużej prędkości.
Wyszukaj w internecie nazwy gatunkowe trzech chronionych rodzimych gatunków ryb niewymienionych w module. Podaj cechy pozwalające na ich identyfikację.
Słownik
grupa zwierząt należących do różnych taksonów; wspólną cechą ich budowy jest brak wewnętrznego osiowego szkieletu (kręgosłupa); zalicza się do nich m.in. parzydełkowce, płazińce, obleńce, pierścienice, mięczaki, stawonogi
samorzutny proces, którego rezultatem jest mieszanie się materii; dyfuzja towarzyszy procesom fizycznym i chemicznym; jednym z jej rodzajów jest samorzutne, bezładne mieszanie się gazów
komórki jajowe ryb
organizmy, których młode wykluwają się z jaj składanych przez samice do otaczającego środowiska
sposób rozmnażania, w którym zarodek rozwija się wewnątrz jaja poza organizmem matki
organizmy, których młode rozwijają się w jaju nieskładanym przez samicę do otaczającego środowiska (i odżywiają się jedynie zawartymi w nim substancjami), ale pozostającym w jajowodzie; po wykluciu młode opuszczają ciało samicy przez drogi rodne
solona ikra niektórych ryb, jadana jako przekąska
zwierzęta dwubocznie symetryczne, mające szkielet wewnętrzny chrzęstny lub kostny; jego część osiowa to kręgosłup biegnący po grzbietowej stronie ciała
skupisko ryb płynących tymczasowo w grupie w celu zwiększenia swojego bezpieczeństwa i zapewnienia sobie pokarmu
wytwory skóry ryb; cienkie płytki kostne, osadzone w kieszonkach, zachodzące na siebie dachówkowato; stanowią ochronę ciała; wraz z pokrywającym je śluzem zmniejszają opór wody
młode ryby, które po zużyciu substancji pokarmowych zawartych w jaju rozpoczęły samodzielne zdobywanie pokarmu
narząd zmysłu ryb i larw płazów położony wzdłuż boków ciała, pozwalający na odbieranie ruchów oraz zmian ciśnienia wody
składniki tłuszczów wytwarzanych przez rośliny i ryby morskie; są wśród nich niezbędne składniki diety człowieka o działaniu przeciwnowotworowym, obniżające ryzyko chorób serca i układu krążenia
wypełniony gazem narząd wewnętrzny ryb, pozwalający na regulację głębokości zanurzenia w toni wodnej
organizm żywiący się drobnymi organizmami unoszącymi się w toni wodnej, czyli planktonem
narząd zwierząt wodnych służący do utrzymywania pożądanej pozycji ciała oraz do poruszania się
struktury, którymi są osłonięte skrzela ryb kostnoszkieletowych; ich rytmiczne otwieranie się i zamykanie umożliwia stały przepływ wody przez skrzela
organizmy, u których występują osobniki płci męskiej i żeńskiej, lub (w przypadku roślin naczyniowych) osobniki wytwarzające tylko kwiaty żeńskie albo męskie
narząd wymiany gazowej organizmów wodnych, takich jak ryby, larwy płazów, a także mięczaki i skorupiaki, umożliwiający oddychanie tlenem rozpuszczonym w wodzie
cecha planu budowy organizmu pozwalająca na wyznaczenie jednej płaszczyzny symetrii; występuje głównie u zwierząt aktywnych, zarówno kręgowców, jak i bezkręgowców
okres godowy ryb, podczas którego dojrzałe płciowo samce i samice łączą się w pary, aby się rozmnażać
ciekły tłuszcz otrzymywany z wątroby ryb, bogaty w nienasycone kwasy tłuszczowe, zwłaszcza wyjątkowo zdrowe kwasy omega‑3 i omega‑6, oraz witaminy A, D i E; stosowany profilaktycznie oraz w leczeniu niektórych chorób, np. krzywicy
organizmy wodne żyjące jedynie w wodach o określonej klasie czystości; na podstawie ich obecności można określić stopień zanieczyszczenia wody; zalicza się do nich niektóre gatunki ryb i płazów, gąbki, niektóre owady i ich larwy, pierścienice i mięczaki, a także niektóre grzyby, glony i rośliny wodne
połączenie komórki jajowej z plemnikiem poza organizmem samicy
organizmy, których temperatura ciała zależy od temperatury otaczającego je środowiska
organizmy, których młode rozwijają się w ciele samicy; odżywiają się substancjami dostarczanymi przez układ krwionośny matki
Zadania
Przyporządkuj literom A–E, oznaczającym płetwy, ich nazwy.
B – 1. brzuszna, 2. ogonowa, 3. piersiowa, 4. grzbietowa, 5. odbytowa
C – 1. brzuszna, 2. ogonowa, 3. piersiowa, 4. grzbietowa, 5. odbytowa
D – 1. brzuszna, 2. ogonowa, 3. piersiowa, 4. grzbietowa, 5. odbytowa
E – 1. brzuszna, 2. ogonowa, 3. piersiowa, 4. grzbietowa, 5. odbytowa
