Rząd fachowców i pierwsze reformy gospodarcze
Wprowadzenie
Lista strat wojennych Polski przedstawiona Komisji Odszkodowań --- Paryż, marzec 1919Mamy zaszczyt przedstawić listę strat wojennych poniesionych przez Rzeczpospolitą Polską. Lista jest tylko prowizoryczna. Oparta jest ona częściowo na danych urzędowych, częściowo na metodzie statystycznej. […]
Własność rolna (z wyjątkiem budynków):
a) Zniszczenie i obniżenie wartości ziemi przez okopy, bombardowanie itd. fr. 3 127 000 000
b) Zabrane bydło 5 400 000 000
c) Inwentarz martwy (maszyny, narzędzia, środki transportu zabrane i zniszczone) 2 400 000 000
d) Produkty rolne zabrane i zniszczone (zbiory na pniu, ziarno, zboże, różne produkty) 302 100 000
e) Strata w dochodzie z gruntów znajdujących się na terenie operacji wojennych 3 300 000 000
Przemysł 10 123 000 000
Handel 1 167 000 000
Kontrybucje wojenne, kwaterunki, utrzymanie garnizonów fr. 634 000 000
Złoto wywiezione z kraju 494 000 000
Emisja polskich marek 110 000 000
Koleje żelazne 4 764 000 000
K. Olszewski, Lista strat wojennych Polski przedstawiona Komisji Odszkodowań – Paryż, marzec 1919, [w:] K. Juszczyk, T. Maresz, Historia w tekstach źródłowych, t. 3, Rzeszów 1999, s. 79–80.
Prześledź listę strat (wartości oszacowane we frankach) i powiedz, w jakich dziedzinach straty były największe. Które z nich mogły najbardziej utrudniać odbudowę gospodarki II RP?
Próby przełamania kryzysu
Do problemów powojennych, które nękały większość krajów europejskich, Polska dodatkowo musiała dołożyć walkę o ustabilizowanie granic oraz zintegrować ziemie funkcjonujące do tej pory w trzech różnych systemach gospodarczych. Toczące się walki o granice, a zwłaszcza wojna polsko‑bolszewicka, zrujnowały całkowicie budżet. W okresie zmagań o kształt terytorialny wydatki na wojsko przekraczały 50% wszystkich wydatków budżetowych. Niemniej zarówno parlament, jak i kolejne gabinety rządowe próbowały ustabilizować życie gospodarcze. Sukces był połowiczny. Częściowo tylko udało się doprowadzić do unifikacji systemu skarbowo‑podatkowego. 24 marca 1920 roku prawie na całym obszarze II RP wprowadzono jednolitą markę polską (z opóźnieniem reforma objęła Górny Śląsk). Ujednolicono także system skarbowy. Niestety, były poważne problemy ze ściąganiem podatków. Państwo, chcąc wspomóc przedsiębiorców, udzielało im pomocy finansowej. Stwarzało to szansę rozwoju gospodarki, ale dodatkowo obciążało budżet, zwiększając deficyt. Rząd, chcąc sprostać wszystkim zobowiązaniom, dodrukowywał pieniądze bez pokrycia. Musiało to doprowadzić do upadku wartości marki polskiej, a w końcu hiperinflacji.
Jakie elementy (odwołaj się do informacji na banknocie) świadczyły o tym, że zaprezentowana marka polska była walutą tymczasową?
- Zapowiedź wymiany biletu na „przyszłą polską walutę”.
- Brak podpisu premiera.
- Banknot wystawiła Dyrekcja Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej.
Inflacja i hiperinflacja w Polsce w latach 1918–1923 | ||
Rok | Wartość nominalna obiegu pieniądza [w mln] | Kurs dolara USA [w markach polskich] |
1919 | 5316 | 110 |
1920 | 49 361 | 590 |
1921 | 229 538 | 2922 |
1923 | 125 317 955 | 637 000 |
Na podstawie danych zawartych w tabeli wskaż poniżej zdanie fałszywe.
- W podanym okresie można mówić zarówno o inflacji, jak i hiperinflacji.
- Widać, że w przedstawionym okresie wartość złotówki do dolara utrzymała się na tym samym poziomie.
- W przedstawionym okresie wartość złotówki w stosunku do dolara spadła ponad 200%.
W jakim tempie spadała wartość polskiej marki w stosunku do dolara? Oblicz, o ile procent spadła jej wartość między 1919 a 1924 rokiem.
Sytuacja polityczna
Brak stabilizacji politycznej, częsta zmiana rządów, a zwłaszcza brak jednolitego programu finansowego i wizji naprawy skarbu powodowały krytykę, niepokoje społeczne i strajki. W 1923 roku rząd koalicyjny chadecji i endecji oraz PSL „Piasta” z Wincentym Witosem na czele próbował w sposób radykalny łagodzić napiętą sytuację. Odpowiedzią na strajk kolejarzy była militaryzacja kolei. Natomiast przeciwko biorącym udział w strajku generalnym w Krakowie wysłano wojsko. Demonstranci postanowili rozbroić wysłane przeciwko nim oddziały, w efekcie doszło do walk, w których zginęło ponad 30 osób. Winą za to, co się stało, obarczono rządzących, a to jeszcze bardziej osłabiło gabinet. W łonie koalicji także doszło do konfliktu, który spowodował, że rząd Witosa stracił większość parlamentarną i zmuszony został do dymisji.
Prezydent zdecydował się na powołanie 19 grudnia 1923 roku ponadpartyjnego rządu, tzw. rządu fachowców, wyposażonego w specjalne pełnomocnictwa pozwalające na podejmowanie pozaparlamentarnych działań. Na czele tego rządu stanął Władysław Grabski – wybitny ekonomista, poseł na sejm, politycznie związany z Narodową Demokracją, zawodowo ze Szkołą Główną Gospodarstwa Wiejskiego.
Dlaczego, twoim zdaniem, rząd Grabskiego został wyposażony w specjalne pełnomocnictwa, pozwalające na podejmowanie pozaparlamentarnych działań?
- Uniezależniało to rząd od rozbitego politycznie, niestabilnego parlamentu i tym samym pozwalało na podejmowanie szybkich decyzji.
- Posłowie zrzucili z siebie odpowiedzialność za prowadzenie polityki gospodarczej.
- Grabski pod takim tylko warunkiem zgodził się kierować gabinetem.
Reforma skarbowo‑walutowa
Za najważniejszy cel swoich działań Grabski uznał ustabilizowanie skarbu, a następnie wprowadzenie reformy walutowej.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D1DZgyHnc
Expose premiera Władysława Grabskiego wygłoszone na posiedzeniu sejmu i senatu 20 grudnia 1923 roku.
Exposé premiera Władysława Grabskiego wygłoszone na posiedzeniu sejmu i senatu 20 grudnia 1923 rokuDoszliśmy bowiem do takiego stanu, że żaden postęp w żadnej dziedzinie, nawet szkolnictwie, nie mówiąc o reformie rolnej lub udoskonaleniach socjalnych, stają się niemożliwe, jeśli najpierw i to wkrótce, nie uporamy się z trudnościami finansowymi, które nie tylko paraliżują wszelkie porywy do udoskonalania naszego stanu wewnętrznego, ale wytwarzają niebezpieczeństwo zarówno utrzymania pokoju wewnętrznego, jak i stanu obronności naszego kraju, wymagających znacznych nakładów pieniężnych.
Exposé premiera Władysława Grabskiego wygłoszone na posiedzeniu sejmu i senatu 20 grudnia 1923 roku, [w:] , Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, red. S. B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1998, s. 157.
Dlaczego, według Grabskiego, naprawa gospodarki finansowej państwa była najważniejszym celem?
- Ponieważ takie były oczekiwania społeczne.
- Bez ustabilizowanej sytuacji finansowej niemożliwe było reformowanie innych dziedzin.
- Grabski był ekonomistą i dlatego dążył do przeprowadzenia reformy monetarnej.
Grabski rozpoczął reformowanie od wprowadzenia oszczędności budżetowych. Przede wszystkim ograniczono zatrudnienie w administracji. Powołano Urząd Nadzwyczajnego Komisarza Oszczędnościowego, który miał „poszukiwać” oszczędności budżetowych i nadzorował m.in. wydatki w ministerstwach. Ograniczono dotacje do kolei, podniesiono ceny biletów. Państwo sprzedało także niedochodowe przedsiębiorstwa. Wyegzekwowano w większości zaległości podatkowe. Ustabilizowano także kwestie podatkowe: określono m.in. wielkość podatku od obrotu przedsiębiorstw na 2%, ujednolicono podatek gruntowy, wprowadzono także podatek majątkowy. Pamiętając o problemach ze ściąganiem podatków (w okresie hiperinflacji czasami kilka dni zwłoki powodowało, że wartość wpłaconych pieniędzy była znacznie niższa), w wydanym rozporządzeniu poinformowano, że za każdy dzień opóźnienia urzędy skarbowe będą doliczały 0,5% sumy dłużnej. W miejsce Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej powołano nową instytucję emisyjną, czyli prywatny Bank Polski, który był odpowiedzialny za emisję pieniądza. Instytucja ta była spółką akcyjną niezależną od państwa.
Wyjaśnij, jakie znaczenie dla ewentualnego dodruku banknotów miało to, że Bank Polski był spółką akcyjną.
Kiedy doszło do ustabilizowania sytuacji finansowej i poprawił się kurs marki, przystąpiono do wymiany pieniądza.
W 1924 roku wprowadzono nową walutę, którą był złoty, o wartości równej frankowi szwajcarskiemu. Sztywny kurs złotego wobec dolara ustalono na 5,18 zł. Z czasem wartość polskiej waluty względem dolara nieco spadła, jednak do końca istnienia II RP złoty pozostał stabilnym pieniądzem. Wymiany dokonano w relacji 1 800 000 marek polskich za 1 zł.
Jaką różnicę dostrzegasz pomiędzy współczesnymi a ówczesnymi banknotami?
Wyemitowane banknoty miały mieć zabezpieczenie w złocie, srebrze, dewizach.
Częściowo fundusze na reformę udało się zebrać ze sprzedaży akcji Banku Polskiego. Starano się odwoływać do ambicji i patriotyzmu obywateli: „kupno akcji to wsparcie dla państwa”. Dzięki temu reformę przeprowadzono przede wszystkim „siłami własnymi” państwa. Pożyczki zagraniczne były nieliczne (m.in. włoskiego Banca Commerciale, amerykańskiego Dillon). Inna rzecz, że obawiano się zbyt dużego uzależnienia od państw obcych – pomoc z zewnątrz często była obwarowana chęcią poddania gospodarki polskiej kontroli.
Początkowo używano obu walut, również ceny towarów podawane były w dwóch walutach. W lipcu 1924 wycofano markę z obiegu.
Kapsuła czasu
Zapytaj rodziców, kiedy przeprowadzono ostatnią reformę walutową w Polsce.
Problemy rolnictwa
Jednym z ważniejszych osiągnięć rządu Grabskiego było przeprowadzenie reformy rolnej. Premier i jego ekipa mieli świadomość, że zmiany w polityce rolnej są konieczne. Kraj nie wyszedł jeszcze w tym obszarze z kryzysu wywołanego wojną. Zniszczenia wojenne, rekwizycje zwierząt i związany z tym brak siły pociągowej, a także nawozów naturalnych spowodowały ogromny spadek plonów. W czasie wojny na ziemiach polskich zarekwirowano 1,7 mln koni, 2,7 mln sztuk bydła rogatego. Widok kobiet czy mężczyzn ciągnących brony lub pług nie był niczym nadzwyczajnym. „Zaprzęg ludzki” z konieczności zastąpił zwierzęcy. Nastąpiło zubożenie wsi, pojawiły się problemy z zaopatrzeniem miast w żywność. Często brakowało ziarna siewnego, dlatego mimo chęci szybkiej rekonstrukcji rolnictwa w latach 1918–1919 ogromne powierzchnie użytków rolnych leżały odłogiem. Stanowiło to duży problem, zwłaszcza że Polska była krajem rolniczym. Blisko 70% społeczeństwa żyło na wsi. Wieś polska była przeludniona, rolnictwo miało „niezdrową strukturę”.
Jakie wnioski na temat struktury rolnictwa można wyciągnąć na podstawie schematu? Czy użyte w tekście określenie „niezdrowa struktura” ma odzwierciedlenie w danych statystycznych? Podaj argumenty uzasadniające bądź odrzucające stwierdzenie.
Przeanalizuj diagram dotyczący struktury społecznej i zatrudnienia, a następnie określ, które „grupy” są zbyt nieliczne z perspektywy kształtującego się na nowo państwa.
Tylko w wypadku ziem byłego zaboru pruskiego można mówić o rozwiniętym rolnictwie i efektywnych, dobrze zorganizowanych i zarządzanych gospodarstwach. Na pozostałych obszarach najczęściej występowało rozdrobnienie zarówno areału, jak i produkcyjne.
Reformy rolne
Nierównomierny podział gruntów budził niezadowolenie społeczne. Wcześniejsze ekipy rządowe i parlament podejmowały próby zreformowania systemu, ale nieskutecznie. Już gabinety Ignacego Daszyńskiego i Jędrzeja Moraczewskiego zapowiadały radykalną reformę rolną. Posłowie zgromadzeni w sejmie I kadencji podjęli rozmowy na jej temat. Także na łamach prasy ukazywały się artykuły o problemie reformy i jej różnych wariantach. Niemniej wśród ugrupowań politycznych nie było jedności w tej kwestii. Ugrupowania lewicowe i ludowe chciały jak najszybciej doprowadzić do parcelacji wielkiej własności i zaspokojenia „głodu ziemi”. Niechętna rozparcelowaniu wielkich majątków, zwłaszcza na wschodzie, była prawica. Uważano, że może to się przyczynić do osłabienia polskości na tych terenach (wielkie gospodarstwa posiadali tutaj przede wszystkim Polacy, natomiast małorolnymi chłopami byli często Ukraińcy oraz Białorusini) i upadku dobrze funkcjonujących dużych gospodarstw.
W lipcu 1919 roku sejm przedstawił podstawowe zasady reformy. Zamierzano rozparcelować grunty państwowe oraz nadwyżki ziemi prywatnej. Parcelacji miały podlegać gospodarstwa powyżej 180 hektarów, a na terenach podmiejskich – powyżej 60 ha, natomiast w zaborze pruskim i na terenach wschodnich – ponad 400‑hektarowe. Właściciele mieli otrzymać za utracone dobra połowę wartości rynkowej ziemi. Ustawę o wykonaniu reformy rolnej uchwalono w 1920 roku, ale nie wprowadzono jej w życie.
W 1925 roku uchwalono kolejną ustawę o reformie rolnej w kształcie zaproponowanym przez rząd Grabskiego. Tym razem znalazła ona realizację. Z perspektywy właścicieli ziemskich była korzystniejsza. Parcelacja miała objąć majątki liczące powyżej 180 hektarów, a w województwach wschodnich powyżej 300 ha, natomiast w majątkach uprzemysłowionych – 700 ha. Roczny limit parcelacji ustalono na 200 tys. ha. Jeśli nie zostałby zrealizowany, państwo miało prawo do parcelacji przymusowej. Właściciele otrzymywali za ziemię cenę rynkową. Odszkodowanie płaciło państwo, natomiast chłopi, którym ją przydzielono, mieli ją spłacać skarbowi państwa przez 40 lat.
Wojna celna z Niemcami
Reforma rolna najprawdopodobniej nie była ostatnim etapem zmian planowanych przez rząd Grabskiego. Niestety, jego działalność została zahamowana wojną celną.
Do 1925 roku zgodnie z podpisaną konwencją, sygnowaną przez państwa zachodnie, Niemcy miały obowiązek importowania węgla górnośląskiego.
Jaką ilość górnośląskiego węgla musiały rocznie importować Niemcy?
- 6 mln ton
- 2 mln ton
- 10 mln ton
Kiedy umowa wygasła Niemcy odmówili dalszego przyjmowania surowca, co spowodowało przestój kopalni na Górnym Śląsku. Polacy – w ramach działań odwetowych – ograniczyli handel z Niemcami. Niemcy wstrzymali więc całkowicie wymianę towarową z Polską, mimo że uderzało to również w ich gospodarkę. Liczyli jednak, że w Polsce efekty kryzysu ekonomicznego będą znacznie poważniejsze. Rzeczywiście, gospodarka polska poniosła straty, niemniej wojna celna (tak nazywano ten kryzys w polsko‑niemieckich relacjach gospodarczych) zdeterminowała rząd polski do poszukiwania nowych rynków zbytu dla polskich towarów i nowych partnerów handlowych. W efekcie udało się uniezależnić gospodarczo od Niemiec. Na pewno pomógł w tym strajk górników angielskich – polski węgiel, zamiast brytyjskiego, wszedł na rynek skandynawski.
Pozytywne efekty wojny celnej były zauważalne w późniejszym okresie, tymczasem nastąpiło pogorszenie sytuacji gospodarczej, co miało wpływ na sytuację rządu Grabskiego.
Okno na świat
Wojna celna miał również wpływ na pogorszenie stosunków z Gdańskiem. związku z tym przyspieszono budowę portu w Gdyni. W 1924 roku rozpoczął się jej II etap. Decyzja o budowie nowego portu w małej wiosce rybackiej zapadła już w 1920 roku. W 1922 roku sejm podjął uchwałę o rozpoczęciu inwestycji. Pod koniec kwietnia 1923 roku odbyło się uroczyste otwarcie tymczasowego portu wojennego, tymczasowej przystani i schroniska dla rybaków. Inicjatorem i pomysłodawcą przedsięwzięcia był inż. Tadeusz Wenda, on także zadecydował o lokalizacji. Niemniej ogromne zasługi w zdobywaniu funduszy na budowę portu i rozbudowę Gdyni miał Eugeniusz Kwiatkowski (minister przemysłu i handlu w latach 1926–1930). W 1926 roku Gdynia otrzymała status miasta.
Czy taka inwestycja, jak ta w Gdyni, była dużym obciążeniem dla budżetu państwa? Uzasadnij odpowiedź. Przeanalizuj mapę II RP i zwróć uwagę, czy można było znaleźć inną lokalizacje dla nowego portu. Co mogło zadecydować o wyborze Gdyni?
Premier i minister skarbu, licząc na to, że dotychczasowe osiągnięcia są wystarczającą rekomendacją do dalszego działania, poprosili parlament o kolejne pełnomocnictwa i oszczędności budżetowe, które pozwoliłyby przetrwać wojnę celną z Niemcami. Niestety, posłów, jak i większość społeczeństwa, zniechęciły pojawiające się trudności gospodarcze i spadek wartości złotego. Grabski, nie widząc poparcia dla swojego programu, pod koniec 1925 roku podał się do dymisji.
Zamiast podsumowania
Uzupełnij tekst.
180 ha, 5,18, Bank Polski, 1925, 700 ha, złoty polski
Rząd Władysława Grabskiego podjął się w 1924 roku dzieła reformy walutowej. Powołano wówczas nową centralną instytucję emisyjną pod nazwą ........................... Wprowadzona także została nowa moneta pod nazwą .......................... i ustalono jej kurs w stosunku do dolara na ........................... Rząd Grabskiego przygotował również projekt ustawy o reformie rolnej, którą sejm ostatecznie uchwalił w roku ........................... Parcelacji miały podlegać majątki ziemskie o powierzchni większej niż .......................... z wyjątkiem kresów wschodnich i tzw. majątków przemysłowych. Majątki przemysłowe mogły zachować areał gruntów o powierzchni do ...........................
Port w Gdyni rozbudowywany był przez cały okres funkcjonowania II RP. Czy rzeczywiście był „oknem na świat” państwa polskiego w okresie dwudziestolecia i jednym z największych osiągnięć gospodarczych? Formułując odpowiedź na to pytanie, skorzystaj z poniższego tekstu.
Eugeniusz Kwiatkowski tak pisał o znaczeniu dostępu do morza w wydanej w 1931 roku książce Dysproporcje. Rzecz o Polsce przeszłej i obecnej:
POTRAFIĘ omówić zasady reformy walutowej.
WIEM, kiedy powołano rząd Władysława Grabskiego.
ROZUMIEM, że przeprowadzenie reformy walutowej było konieczne.