Rzeczpospolita wojuje (XVI/XVII w.)

Wojna o panowanie na Morzu Bałtyckim

Z końcem średniowiecza rozpoczął się wzrost ekonomicznego znaczenia regionu Mórz Bałtyckiego i Północnego. Wielkie rzeki uchodzące do tych akwenów umożliwiły transport znaczących ilości produktów rolniczych i leśnych oraz ich sprzedaż na rynki zachodnioeuropejskie. Rozwinęły się wielkie porty, takie jak Gdańsk, Elbląg, Królewiec, Ryga, Narwa, a na zachodzie regionu Szczecin, Stralsund, Lubeka, Hamburg.

Podstawowym problemem tych ziem były funkcjonujące tam, przestarzałe formy władzy, takie jak państwa zakonów rycerskich czy Hanza. W XVI w. doszło do szeregu konfrontacji ze sprawniejszymi, scentralizowanymi monarchiami 'narodowymi' (Danią, Szwecją Polską, Rosją) i eliminacji tych średniowiecznych 'reliktów'. Wywołało to jednak również konflikty między wspomnianymi monarchiami i swoistą rywalizację między nimi o kontrolę nad zyskami płynącymi z handlu nad Bałtykiem. Historycy nazwali te wojny walką o dominium Maris Baltici (panowanie nad Morzem Bałtyckim).

Początek walk w wojnach inflanckich

Wyrazem kryzysu jednego ze średniowiecznych władztw, jakie rozwinęły się nad Bałtykiem, był upadek państwa Zakonu Krzyżackiego i przekształcenie go w państwo świeckie. Podobnie 'przestarzałą' strukturę miało także państwo Zakonu Kawalerów Mieczowych w Inflantach. Ziemie były tam podzielone na niemal autonomiczne dzielnice podlegające arcybiskupowi ryskiemu i biskupom, braciom zakonnym czy miastom. Utrudniało to budowę scentralizowanego, jednorodnego państwa, zdolnego oprzeć się inwazji sąsiadów. Szczególnie obawiano się Rosji dążącej do zdobycia bezpośredniego dostępu do morza.

RfKQNtn63HCj71

Obraz przedstawiający portret mężczyzny w średnim wieku. Ma długie wąsy oraz brodę. Szeroko otwarte oczy. Ubrany w jednolite długie ubranie, a pod szyją ma kryzę.

Ostatecznie większość stanów inflanckich (tzn. tamtejszych elit dzierżących władzę) opowiedziała się
za powieleniem wzoru wypracowanego w przypadku Zakonu Krzyżackiego. W 1561 r. zawarto w Wilnie układ, na mocy którego sekularyzowanosekularyzacjasekularyzowano Państwo Zakonu Kawalerów Mieczowych i włączono większość jego terenów do Rzeczypospolitej, a z niewielkiej części na południe od rzeki Dźwiny utworzono lenne księstwo świeckie Kurlandii.

Kolejnym etapem była pierwsza wojna północna, toczona w drugiej połowie XVI w., która doprowadziła do podziału tych ziem między Rzeczpospolitą, Szwecję, Danię i Rosję.

Pierwsza faza zmagań polsko‑szwedzkich nad Bałtykiem

Początkowo Polacy i Litwini współdziałali z Danią przeciwko koalicji Szwecji i Rosji. Skupieni jednak na walce z carem, nie protestowali zbyt mocno, gdy Szwedzi w 1561 r. zagarnęli północne rubieże Inflant z ówczesnym Rewalem (dziś używamy nazwy Tallin). Nigdy jednak oficjalnie nie zrzekli się tych ziem, podtrzymując prawne pretensje do schedy po Państwie Zakonnym, zgodnie z wolą wyrażoną przez stany tych ziem w 1561 r.

Poważniejszym zagrożeniem wydawała się ekspansjonistyczna polityka Iwana Groźnego (por. lekcja 91 oraz tekst poniżej) i uznano, że 'problem szwedzki w Inflantach' będzie można załatwić później, w miarę możności bez wojny. Okazją okazała się elekcja szwedzkiego następcy tronu Zygmunta na króla Polski w 1589 r.
On (w pacta conventa) oraz jego ojciec Jan III złożyli obietnice, że Estonia wróci pod władzę Rzeczypospolitej. Z wykonaniem decyzji jednak zwlekano. Dopiero, gdy Zygmunt III zaczął mieć problemy z przejęciem tronu w Sztokholmie, aby zapewnić sobie polskie poparcie w wojnie ze stryjem Karolem Sudermańskim, wydał stosowne dokumenty przywracające zwierzchność Polski nad Estonią (rok 1600).

Karol zaatakował Inflanty, rozpoczynając blisko sześćdziesięcioletnie zmagania polsko‑szwedzkie nad Bałtykiem. W pierwszej fazie udało się Szwedom zająć tereny po Dźwinę i rozpocząć oblężenie Rygi. Całkowitej porażce Polaków zapobiegło zwycięstwo hetmana Jana Karola Chodkiewicza w bitwie pod Kircholmem w 1605 r.

R1GMT0TdR6Nfc

Obraz przedstawiający portret mężczyzny. Ma beret naciągnięty na lewą stronę głowy. Ubrany w długi płaszcz. Koszula wystaje mu lekko za kołnierz.

R6QnzluQCBiXM

Na ilustracji przedstawiono portret mężczyzny, który opiera się jedną ręką o półkę, a drugą trzyma na biodrze. Ma jasne krótkie włosy, jasną długą brodę i wąsy. Ubrany jest w suknie do połowy uda. Przy pasie ma miecz.

R1BKW2U8EQ9Hn

Obraz przedstawiający portret mężczyzny. Ma bardzo długą brodę oraz wąsy. W prawej ręce trzyma rękawiczki, a lewą trzyma na wysokości pasa. Ubrany w szatę, tego samego wzoru co narzuta na plecach (ciemny kolor ze złotymi kształtami).

RwSWlWOniBpgx

Obraz przedstawiający portret mężczyzny w starszym wieku. Na głowie ma widoczne zakola. Ma podkręcone wąsy oraz krótką brodę. Ubrany w zbroję, która przykryta jest narzutą i ozdobionym koronką dużym kołnierzem.

RxZfzzo1NdkSn

Na obrazie przedstawiono osiem osób. Człowiek w centrum w zbroi trzyma brodę starca leżącego w trumnie i jego szatę. Pozostałe osoby przyglądają się temu. Człowiek w zbroi ma przy pasie miecz i patrzy na dwie kobiety. Kobiety mają zaskoczony wyraz twarzy, za nimi w przejściu stoi mężczyzna ze spuszczoną głową. Na ścianie krzyż. Za mężczyzną stoi trzech rycerzy i mężczyzna, który opiera się o wieko trumny.

R62oPP8rTN0pU

Obraz przedstawiający portret mężczyzny. Ma krótkie ciemne włosy, długie ciemne podkręcone wąsy i długą brodę. Na szyi ma kryzę oraz naszyjnik z twarzą. Ubrany jest w zbroję.

RDgcNHOgsor38

Na obrazie przedstawiono grupę mężczyzn w mieście, nad którym, na niebie, znajdują się aniołowie. W dolnej części obrazu znajdują się żołnierze na koniach idący w orszaku. Jeden z nich jest zaznaczony i prawym dolnym rogu powiększona jest jego głowa. Jest to młody mężczyzna z hełmem z twarzą. Za żołnierzami widać duże miasto, a nad nim obłoki. W obłokach widać centralną postać z brodą i nagim torsem. Siedzi na obłoku, z którego wyrastają trzy głowy. Wokół niego są zgromadzeni Aniołowie i Święci. Najniżej na obłoku znajdują się dziecięce postaci aniołów.

RrXsRHCP5KA0Q

Obraz przedstawiający portret mężczyzny z 1590 r. Mężczyzna jedną rękę opiera o stół stojący po je jego prawej stronie, a drugą trzyma na mieczu umieszczonym na jego pasie. Na jego szyi widnieje kryza, na głowie duża czapka. Ubrany jest w zbroję, która przykryta jest futrem.

RyjNa6OfYgrnw

Obraz przedstawia portret mężczyzny, który siedzi na koniu. Ubrany jest w zbroję, a na szyi ma kryzę. Obok niego stoi pies, który patrzy na konia. W lewej ręce trzyma cugle, a w prawej buławę.

RaQPvmcxdMGXo

Na ilustracji plan Rygi. Miasto znajduje się na brzegu rzeki, po której płyną żaglowce. Otoczone jest murami obronnymi, wokół których jest fosa. Poza murami po lewej stronie znajduje się zamek. W obrębie murów oznaczono siatkę ulic oraz budynki mieszkalne, kościoły, ratusz.

R1bQvPww7G3ux

Na ilustracji przedstawiono miasto w trakcie bitwy. W jego centrum znajduje się zamek na wzgórzu, otoczony murami obronnymi. Wokół zamku oddziały wojsk i kłęby dymu. W tle rzeka i łąki na drugim jej brzegu.

RkpltU2hbaNbb

Na ilustracji przedstawiono fragment muru obronnego. Po lewej stronie widać trawę. Po prawej stronie widać podwyższenie. W tle widoczne jest drzewo oraz niebo.

R1DSEu56SNLKr

Na ilustracji przedstawiono człowieka, który siedzi pochylony twarzą do ziemi. Przed nim stoi mały pies. A za psem rozciąga się kilku osobowa grupa. W ręce mają broń. Po lewej stronie kilka ludzi próbuje się osłonić przed niebezpieczeństwem. W tle widać drzewa. Na ziemi widoczny jest śnieg.

RCUNn9rkY50Hb

Na ilustracji przedstawiono bitwę pod Kirholmem w 1605 r. Widoczne kilka tysięcy żołnierzy walczących ze sobą. Niektórzy z nich mają konie, jednak większość ich nie posiada. W tle widoczne są góry oraz niebo.

Kolejne wojny ze Szwedami

R13AUbkVl9NTC1

Na obrazie przedstawiono portret mężczyzny. Spogląda w kierunku widza. Ma długie wąsy oraz brodę. Z nad jego ubrania wystaje duży, bogato zdobiny koronkami kołnierz.

Szwedzi konsekwentnie podejmowali działania zbrojne, wykorzystując zaangażowanie Rzeczypospolitej na innych frontach. W kolejnych wojnach, kawałek po kawałku wydzierali Inflanty z rąk polskich.

Najbardziej spektakularny charakter miało przeniesienie działań zbrojnych w rejon ujścia Wisły i Pregoły w latach 1626‑1629. Walki toczone na tym obszarze przez kolejnego władcę Szwecji Gustawa Adolfa powiązane były z równolegle trwającą wówczas w Niemczech wojną trzydziestoletnią (por. lekcja 103). Szwedzi wypróbowali w nich skuteczność przeprowadzonych w armii zmian, które wkrótce miały zapewnić im wielkie sukcesy w Europie.

Hetman Stanisław Koniecpolski zdołał powstrzymać Szwedów, ale zawarty wówczas – 1629 rok – sześcioletni rozejm w Altmarku (dzisiaj Stary Targ) pokazał słabość Polski. Drobne zwycięstwa, w tym najbardziej sławne, odniesione przez polską flotę w potyczce pod Oliwą, nie zmieniły ogólnego bilansu. Szwedzi obsadzili punkty strategiczne dla kontroli handlu wiślanego, zajęli również Inflanty po Dźwinę z Rygą. Sztokholm zdobył niemal dominację nad Bałtykiem, a cła pobierane z polskiego i litewskiego handlu umożliwiły Szwedom sfinansowanie walk w Niemczech.

Ro2Eb3RT3eLzN

Na ilustracji przedstawiono portret mężczyzny na koniu. Koń staje dęba. Mężczyzna trzyma w prawej ręce buławę. Nad nim widnieją dwa herby. Za mężczyzną w tle widać kilkanaście oddziałów wojsk w kłębach bitewnego kurzu.

Rlo6ZIbZLzG5N

Na ilustracji przedstawiono portret mężczyzny. Ubrany jest w zbroję. Lewą rękę wspiera na biodrze, a w prawej trzyma buławę. W tle widać bitwę.

R1Ngd3eDcxTlj

Na ilustracji przedstawiono portret mężczyzny. Ma krótkie włosy na głowie i wygolone boki oraz długie wąsy oraz brodę. W prawej ręce trzyma buławę. Jest dużym mężczyzną ubranym w czerwony strój z czarnym płaszczem.

RmTfaEcPfrHxW

Na ilustracji przedstawiono portret mężczyzny. Prawą rękę opiera na kapeluszu, który jest położony na stoliku. Lewą rękę opiera na biodrze, przy którym widnieje miecz. Na nogach pod spodniami ma ubrane rajstopy.

R1SF5Qbb2Gh9Q

Na ilustracji przedstawiono portret mężczyzny. Ma on długą brodę oraz wąsy. Ubrany jest w złoty żupan, na którą ma narzucony czerwony płaszcz z czarnym futrem. W prawej ręce trzyma buławę, lewą trzyma na rękojeści szabli przypiętej do pasa. Pod postacią tekst w języku łacińskim. W tle okno przez które widać zamek.

R4TuzOSzSVRnt

Portret starszego mężczyzny, jest prawie łysy, z sumiastymi siwymi wąsami. Ubrany jest w brązowo‑żółty żupan, na który ma narzuconą czerwoną delię, wykończoną czarnym futrem i zapiętą pod szyją klamrą w kształcie bogato zdobionego guza. Przy lewym boku, u pasa, szabla. W prawej dłoni trzyma buławę hetmańską, w lewej pieczęć. W prawym górnym rogu obrazu - herb i data 1616.

R1UCEl7NvSOHN

Obraz przedstawia zbrojne starcie dwóch oddziałów jazdy na piaszczystej drodze i łące obok lasu iglastego. Po prawej stronie wojska koronne: husaria. Po lewej rajtaria i dragonia szwedzka. W tle zachmurzone niebo.

R1Ktou5c3QkSD

Na obrazie przedstawiona jest scena z bitwy pod Trzcianą. W punkcie centralnym znajduje się król szwedzki Gustaw Adolf na białym koniu, który znalazł się w dużym niebezpieczeństwie - został złapany od tyłu przez cesarskiego kirasjera za pas do rapieru i ratuje się przerzucając pas nad głową. Od prawego boku próbuje zaatakować króla inny jeździec, jednak idący na odsiecz swojemu władcy dragon (lub gwardzista królewski), powala go strzałem z pistoletu. W tle trwająca walka.

R18EIo8g1f4UW

Na obrazie przedstawiona jest bitwa morska, w której bierze udział 13 okrętów: 6 pod banderą szwedzką i 7 pod banderą polską. Oprócz tego widać jeszcze dwie mniejsze polskie łodzie.

RfyJXiEOjeJKG

Na ilustracji przedstawiono duży jasnoszary głaz z przymocowaną doń czarną, kwadratową tablicą kamienną, z zaokrągloną górną krawędzią. Na tablicy dwujęzyczny napis - po polsku i po szwedzku. Tekst polski brzmi: "1629‑2009. W rocznicę podpisania w Starym Targu rozejmu między Rzeczpospolitą a Szwecją. Stary Targ 30. 05. 2009 r."

Potop

Strach Szwecji przed walką na dwa fronty w Niemczech i Polsce ułatwił renegocjację rozejmu (dwudziestosześcioletni rozejm w Sztumskiej Wsi w 1635 r.) i nowy król Władysław IV zdołał usunąć załogi szwedzkie z rejonu Zatoki Gdańskiej. Utracone tereny inflanckie pozostały jednak przy Szwedach na kolejne lata.

Walki wznowiono przed upływem terminu rozejmu w 1655 r. Król Szwecji Karol Gustaw postanowił podtrzymać słabnącą pozycję mocarstwową kraju i namawiany przez zdradzieckiego, byłego podkanclerzego Hieronima Radziejowskiego, wkroczył z dwóch stron jednocześnie do Polski i Litwy. Rzeczpospolita osłabiona była walkami z powstańcami kozackimi i wojną z Rosją. Miary nieszczęścia dopełniła defetystyczna postawatPRfdUxv0O_000tp001defetystyczna postawa ówczesnych elit, które poddawały się Karolowi Gustawowi w 1655 r. pod Ujściem czy w Kiejdanach. Zdradził także lennik polski, książę Prus Wschodnich Fryderyk Wilhelm, który podporządkował się Szwedom. Osamotniony Jan Kazimierz schronił się na Śląsku, a Szwedzi opanowali ziemie Rzeczypospolitej (stąd nazwa 'potop').

R1Jv9EpxBpSfx

Na ilustracji przedstawiono plany bitwy pod Ujściem. Po środku mapy znajdują się tereny zielone, nieco powyżej jest rzeka przecinająca plan poprzecznie. Po obydwu stronach rzeki stoją odziały przeciwnych wojsk. Mapa jest w ozdobnej ramce. W lewym dolnym rogu jest tekst w języku obcym, w prawym dolnym roku kilku żołnierzy na koniach.

Ro8lPvHtkuWlV

Na ilustracji przedstawiono dwie części. Na górze znajduje się mapa przeprawy prze Wartę. Po lewej jest nieczytelny napis. Obok narysowane wojska. W środku dorzeczy widać osadę. Za dorzeczami wzniesienie i wojska. Na dole natomiast znajduje się wojsko na tle zabudowań. Po prawej stronie jest kryty dachem obiekt oparty o kolumny, ma otwarte ściany. Wojsko uzbrojone w długie i ostre bronie. Cały obraz otoczony ramą, która na dole zawiera nieczytelne napisy, a na górze ozdoby z głową.

RIAjdTuCdwa71

Czarno - biały rysunek przedstawia pole bitwy z wieloma oddziałami wojsk. Część z nich stoi, część ściera się w walce. Po środku widać zabudowania miasta. W prawym dolnym rogu zabudowania miasta spowite kłębami dymu. W lewym dolnym rogu dwoje ludzi na koniach stojący pod drzewem. W górnych rogach teksty w obcym języku.

R1VVFScEhfDwY

Rysunek podzielony na dwie części. Na obrazie górnym widnieje mapa Łowicza. Widać liczne dorzecza przecinające mapę i twierdzę. Na obrazie dolnym widać pałac prymasowski. Długi most, a dookoła rozciąga się pole. Ilustracje zdobi rama, która na górze i na dole po środku ma motywy kwiatowe i napisy w języku obcym.

R1ePirDtH9QWE

Na ilustracji przedstawiono ląd z drzewami oraz rzekę, a za nią panoramę miasta. Na lądzie znajdują się żołnierze na koniach. Na wodzie pływają statki. Budynki są podpisane nieczytelnym napisem. Na górze obrazu zdobione obramowanie dla napisów.

R9Ng7LnWdoTAV

Na ilustracji przedstawiono wojsko prowadzone przez hetmanów. Z przodu podróżują żołnierze na koniach. Niektórzy z nich trzymają proporce w dole widać bitwę, wzgórza, budynki. Na górze obrazu po środku obramowanie z nieczytelnymi napisami.

R1njxZZ8qIwA8

Na ilustracji przedstawiono oblężenie Krakowa przez Szwedów. Po prawej stronie widoczne namioty. Pośrodku kilku ludzi, a po lewej stronie drzewa. Pośrodku mapa Krakowa. Mapę przecina rzeka, która ma rozgałęzienia. Na zachodzie i południu widać oddziały wojsk z rozstawionymi namiotami.

R1PQeiXtKx31V

Na ilustracji przedstawiono mapę. Widoczna jest rzeka oraz drzewa. W dolnej części rzeki z odnogą są namioty wojskowe. Na drugim brzegu w oddali bitwa. W prawym rogu w obramowaniu napisy. Zdobione herbem w koronie oraz trąbkami na dole. Na dole obrazu żołnierze na koniach oraz roślinność i zabudowa.

RRNQ14xRZCKTq

Na ilustracji przedstawiono pochód wojsk szwedzkich. Mężczyźni znajdują się na koniach. Mają ze sobą armatę. W tle widać drzewa oraz zamek.

R1NnlQftH9URW

Na ilustracji przedstawiono tekst układu w Kiejdanach. Jest to kopia z XVII w. Napisana czarnym atramentem na białym papierze.

R1Sd12adZ0Kr4

Na ilustracji przedstawiono tablicę upamiętniającą zawarcie Umowy kiejdańskiej na pomniku Janusza Radziwiłła. Widnieją na nim dwie splecione ze sobą dłonie w uścisku. Pod nimi widać budynki.

RfRYsJmWcRFrH

Na ilustracji widać dwa obrazy. Jeden na górze, drugi na dole. Na górze gromadzi się wojsko. Na obrazie dolnym także znajduje się wojsko. Po prawej stronie widnieje namiot, a w tle rozciąga się miasto.

R11MCAe1LuV9x

Na ilustracji na pierwszym planie przedstawiono wojsko na koniach, które oblega znajdującą się w centrum twierdzę przylegającą do rzeki.

Pokonanie Szwedów i pokój oliwski

Rabunkowa polityka i brak poszanowania polskich praw spowodowały szybki wzrost niechęci do okupantów. Do roli symbolu urosła drugorzędna ze strategicznego punktu widzenia potyczka pod Częstochową (listopad‑grudzień 1655 roku). Propagandowo zostało to jednak znakomicie wykorzystane, gdyż udało się przedstawić konflikt ze Szwedami jako obronę 'rodzimej wiary katolickiej'. Szlachta

31 grudnia 1655 roku zawiązała w Tyszowcach konfederację, czyli stanęła przy wygnanym królu. W następnym roku Jan Kazimierz powrócił do Polski i jeszcze w styczniu 1656 r. złożył słynne śluby w katedrze we Lwowie, co miało jeszcze bardziej zmotywować naród do walki. Zaczęło się usuwanie Szwedów z Rzeczypospolitej przy pomocy austriackich sojuszników. Skutkiem wojny było uniezależnienie Prus Książęcych, które na mocy traktatu welawsko‑bydgoskiego w 1657 r. przestały być lennem Polski. W zamian jednak elektor przeszedł na polską stronę.

W 1660 r. podpisano pokój w Oliwie pod Gdańskiem. Dzięki francuskiemu pośrednictwu Szwedzi zyskali dość korzystne warunki, zapewniające im praktyczną realizację ich postulatów. Utrzymali większość już wcześniej zajętych Inflant, a Jan Kazimierz w końcu zrzekł się pretensji do korony szwedzkiej. Potwierdzono też niezależność Prus Książęcych oraz zagwarantowano wolności protestantom na obszarze Prus Królewskich. W XVIII w. stanie się to pretekstem do interwencji Prus w wewnętrzne sprawy osłabionej Rzeczypospolitej.

RKmLG25w9lSFV

Na obrazie przedstawiono obronę Częstochowy. W centrum widać zakonnika, który trzyma w ręce krzyż uniesiony do góry. Jest ubrany w białą szatę i kaptur. Ma brodę. Po lewej stronie chłopiec trzyma sztandar ukazujący Maryję i dziecko. Wokół zakonnika i chłopca tłum walczących żołnierzy, którzy trzymają w dłoniach włócznie. W tle fragment muru.

RYCYNzntauH0A

Na ilustracji przedstawiono obronę Jasnej Góry. Na pierwszym planie atakujący Szwedzi, wśród nich polegli na polu bitwy. Na wzgórzu obrońcy walczący ze Szwedami. Na samym szczycie zakonnik w białej szacie z proporcem z Maryją i dzieckiem. W tle kościół z wysoką wieżą. Walczący używają broni białej i palnej.

R1U6pAzFHdJKm

Na ilustracji przedstawiono oblężenie Częstochowy. Widoczny jest klasztor, który atakowany jest przez kule armatnie. Dookoła niego unosi się dym.

R6Xl5JSDmDgZf

Na ilustracji przedstawiono oblężenie Częstochowy. Widoczny jest klasztor, który atakowany jest przez kule armatnie. Dookoła niego unosi się dym. W prawym górnym rogu widnieje aniołek, który trzyma obraz Matki Bożej.

Rka6l726lAFVm

Na ilustracji przedstawiono kilku mężczyzn. Mężczyzna w centrum ubrany w biały habit stoi na murach klasztoru zwracając twarz ku niebu w błagalnym geście. Pod nim znajduje się trójka żołnierzy.

RwyTBfKSoWffk

Na obrazie ludzie we wnętrzu pomieszczenia. w centralnej części na podwyższeniu mężczyzna w średnim wieku. Ma on gęstą ciemną brodę i wąsy. Na głowie ma czapkę z ozdobnym pomponem. Jego prawa ręka jest uniesiona w górę. W lewej dłoni trzyma szablę skierowaną w dół. Biodra obwiązane są szerokim pasem, a na ramionach jest płaszcz. Wokół mężczyzny stoi tłum mężczyzn. Niektórzy podnieśli czapki do góry. Po prawej stronie stoi żołnierz w pancerzu. W tle widać tłum ludzi w wejściu. Po lewej stronie na ścianie wisi obraz.

RKSDLIkxK6RST

Szkic przedstawiający ludzi we wnętrzu kościoła. W centralnej części mężczyzna i kobieta klęczący przed obrazem Maryi i Dziecka. Mężczyzna ma długie włosy oraz wąsy. Obok niego kobieta w jasnej sukni. Za nimi stoi duchownym w jasnej szacie i mitrze. Wokół ludzie.

R1KsuegNDfSIA

Na ilustracji przedstawiono starcie wojsk. Wojska, znajdujące się z centralnej części ilustracji, ustawione są w równoległych grupach. Na dole obrazu duża ilość mężczyzn siedzących na koniach. Obok nich znajdują się drzewa z małą ilością liści.

RnkoonphtUmFF

Na ilustracji przedstawiono wojsko, a za nim rozciąga się rzeka. W tle widoczne miasto. Nad miastem ukazuje się dym.

R11P3myCnnx12

Na ilustracji przedstawiono obóz szwedzki. po prawej stronie widoczne drzewo. W tle widać także góry.

ROxA17BSPuUmD

Na ilustracji widoczni mężczyźni, którzy próbują dostać się na most. Za mostem znajduje się obwarowane murem miasto. Za miastem rozciągają się góry.

RdiyZTnxGixqs

Na ilustracji przedstawiono mężczyzn próbujących przeprawić się przez rzekę na koniach. W tle widać bitwę. Na niebie unosi się dym.

R1Ucn3TzQCXIz

Obraz przedstawia ludzi znajdujących się nad brzegiem morza. Na pierwszym planie, po lewej stronie, mężczyzna z rozpostartymi ramionami, wokół którego skupiają inni ludzie, Na drugim planie, po prawej stronie, na niewielkiej górce, mężczyzna siedzący na krześle z opuszczoną głową. W tle morze, po którym płyną statki oraz ludzie idący z prawej i lewej strony w kierunku centrum obrazu.

R1648yy7tiQ4r

Na ilustracji rysunek bitwy widziany z góry. W prostokątnych formacjach stoi wojsko. Kierują się w kierunku mostu obok kościoła, do góry, gdzie w półkolu zgromadzone wojska odpierają atak. Wspierają ich armaty. Wokół obrazu jest zdobiona rama, która na górze ma napisy w języku łacińskim. Napisy są zdobione między innymi aniołkami i herbami. Na dole narysowani żołnierze na koniach i duże drzewo w prawym dolnym rogu.

RtLmE1dg1FUVh

Na ilustracji wojska idące w stronę miasta z murami. Wojsko na koniach i pieszo. Na górze miasta rzeka wypełniona statkami. Wokół ilustracji zdobiona rama, która pod górną środkiem ramy zawiera napisy po łacinie, zdobione ramą z herbami.

RV86G354YGxdq

Na ilustracji brzeg zapełniony wojskami w prostokątnych formacjach. Na drugim brzegu zabudowania Warszawy. Wokół ilustracji zdobione obramowanie. W prawym i w lewym górnym rogu napisy po łacinie, które mają obramowanie zakończone na górze rysunkiem mężczyzn z odsłoniętymi torsami. Na dole drzewa z żołnierzami na koniu.

R17S7rByl7MVL

Na ilustracji w oddali widać zabudowania Warszawy oraz Wisłę z mostem. Na drugim brzegu wiele rzędów wojsk. Nad obrazem oraz po lewej stronie napisy po łacińsku. Wokół zdobione obramowanie. Na dole rysunki napisy po łacinie i rysunek walki na koniach z użyciem strzał i włóczni.

R10beasdPH1yD

Na ilustracji rozległy obszar. Na górze widać Warszawę, a przed nią rzeka ze statkami. Na pierwszym planie, poniżej rzeki ogromna ilość wojsk i zabudowa Pragi. Obraz jest otoczony zdobionym obramowaniem i napisem po łacińsku na górze. W lewym dolnym rogu długi nieczytelny opis. Wokół opisu zdobienia z lwami, bronią i motywami roślinnymi. W prawym rogu żołnierze na koniach i dwa drzewa z materiałem łączącym, a pod nimi tłum ludzi.

R64EyraAtfqam

W centrum obrazu widać króla Karola X Gustawa, konno, z rapierem w prawej ręce. Jest atakowany od prawej strony przez kilku konnych Tatarów. Od lewej strony nadciąga odsiecz dragonów szwedzkich. Jeden z nich, wysforowawszy się przed pozostałych, strzela z pistoletu do Tatara znajdującego się najbliżej króla. W tle trwa bitwa. W oddali widać rzekę - Wisłę, a za rzeką, po lewej stronie obrazu, zabudowania Warszawy. Górną połowę obrazu zajmuje niebo z dużą ilością szarobiałych chmur.

RxNp3HtzkPDCw

Na ilustracji rozległy obszar. Nad rzeką zabudowa a przed nią wojska ustawione w prostokątne grupy. Przed nimi wojska w półkolu. Dalej płonące zabudowania. Wokół obrazu zdobiona rama, a na górze napisy wokół, których są zdobienia z flagami. W dolnym lewym rogu Drzewo, a pod nim żołnierze na koniach, a po prawej stronie zbudowania i drzewa.

R1dw0TMWRElpl

Na czarno‑białym zdjęciu ruiny budynku. Po środku brama, a nad nią cztery otwory na okna. Nad w połowie zniszczony dach. Po lewej stronie krzaki i drzewa. W prawym dolnym rogu zdjęcie dwupoziomowego budynku, który na rogach ma dwupoziomowe wieże zakończone spadzistym dachem.

R10F2zYN6z5UW

Na ilustracji widoczna ucieczka z Przemyśla wojsk Rakoczego. Po prawej stronie widoczne miasto otoczone murem. W jego bramie zebrany tłum ludzi, który spogląda na uciekających żołnierzy.

RFAsNx3FbOjOI

Na ilustracji przedstawiono wojsko na pierwszym planie. W tle rozciąga się wioska.

RzklGIRE7neWA

Na ilustracji stara mapa z widokiem z góry. W centrum mapy widać miasto z ulicami i murami. Na północ rzeka, a wokół miasta pola. W prawym górnym rogu napisy w języku łacińskim, a w lewym opisy.

RmuGeZHNU0qTW

Na ilustracji twierdza Toruń z lotu ptaka. Na dole przeciwległy brzeg, z którego jest prowadzony ostrzał Torunia. W lewym dolnym rogu pałac z trzema wieżami. Na rzece wyspa połączona z brzegiem, z którego prowadzony jest ostrzał. Miasto na drugim brzegu rzeki jest podzielone na dwie części. Każda z nich otoczona murem z wieżami. Przed nimi linie obronne, które są fortyfikowane. Widać wymianę ognia z tych linii z nacierającymi wojskami z każdej strony.

RciYDPTgjePXK

Na ilustracji przedstawiono salę w Opactwie Cystersów w Oliwie. Po lewej stronie znajduje się krzesło obok niego biurko. Na biurku widoczny krzyż, pióro oraz książki. Obok biurka znajduje się otwarta księga na stojaku.

RrtYBQ4kts80Z

Obraz przedstawia kościół dużych rozmiarów kościół z dwiema smukłymi wieżami po prawej stronie i niższe zabudowania klasztorne w centrum i po prawej stronie. Wokół zielone drzewa i krzewy. Ponad nimi unoszą się kłęby dymu lub ciemne chmury.

R11dQfKhRBHCA

Na ilustracji przedstawiono otwartą księgę. U dołu przyczepione są do niej cztery okrągłe pieczęcie.

Jeśli chcesz wiedzieć więcej

Negatywne skutki potopu

Największe straty materialne wśród uczestników wojny poniosła niewątpliwie Rzeczpospolita, a w szczególności ziemie zamieszkane przez ludność narodowości polskiej. Mimo, że w przekazie medialnym akcentowane są polskie przewagi militarne z tego okresu (w tym w szczególności rola husarii), z wojny ze Szwecją Polska wyszła całkowicie załamana gospodarczo, a skutki 'potopu' kraj odczuwał jeszcze przez całe dziesięciolecia.

Następstwa 'potopu szwedzkiego' (choć nie tylko, bo pamiętać trzeba,
że Rzeczypospolita w tym czasie toczyła jeszcze inne wojny) można rozpatrywać, biorąc pod uwagę różne aspekty.

Konsekwencje w polityce zewnętrznej:

• osłabienie pozycji międzynarodowej, czego przykładem może być radykalna zmiana stosunku sił między Polską a Szwecją,

• początek kształtowania się nowego systemu ustrojowego w regionie
  – absolutyzmu monarszego; przeciwnicy doskonale zorganizowanej wojennej machiny szwedzkiej (Polska, Rosja, Brandenburgia‑Prusy) mieli do wyboru:
  albo zreformować się na wzór szwedzki, albo polec - Rosji i Prusom udała się ta sztuka, Rzeczpospolitej już nie,

• wzmocnienie Prus ekonomicznie i militarnie oraz zapoczątkowanie ewolucji tego państwa ku absolutyzmowi monarszemu.

Konsekwencje w polityce wewnętrznej:

• wzrost pozycji magnaterii, która w każdym państwie stanowiła czynnik anarchizujący, a pozycja osiągnięta na skutek wojny spowodowała, że odtąd warstwa magnacka czyniła wszystko, by uzyskaną przewagę zachować (co stało się czynnikiem uniemożliwiającym przeprowadzenie reform, koniecznych dla wzmocnienia państwa),

• upadek autorytetu władzy królewskiej i przeniesienie się centrum życia politycznego z dworu królewskiego do magnackich rezydencji,

• dalszy rozkład parlamentaryzmu i uzyskanie większego znaczenia przez sejmiki, obradujące zazwyczaj pod dyktando lokalnych wielmożów.

Straty terytorialne:

• rezygnacja na rzecz Szwecji z większej części Inflant, wraz z Rygą, przy zachowaniu tylko ich części południowo‑wschodniej, opanowanej wówczas przez siły moskiewskie,

• uznanie suwerenności Prus Książęcych (czyli przekazanie Brandenburgii).

Straty demograficzne:

• ogromna liczba ofiar wśród ludności cywilnej (będącego nie tylko wynikiem niewątpliwego okrucieństwa okupacyjnych wojsk szwedzkich, ale przede wszystkim na skutek głodu i epidemii),

• zmniejszenie gęstości zaludnienia o około 30%,

• wyludnienie miast – np. liczba mieszkańców stolicy spadła dwukrotnie, a Krakowa trzykrotnie,

• zwiększona emigracja – z kraju uciekało wielu mieszkańców, przenosząc się w bezpieczniejsze rejony Europy (Prusy Książęce, Śląsk, tereny okupowane przez Moskwę).

Straty gospodarcze:

• załamanie gospodarcze i spadek dochodu narodowego, np. produkcja zbóż zmniejszyła się prawie o 2/3 porównując ze stanem sprzed wojny; podobna zapaść dotknęła inne działy gospodarki,

• zrujnowanie w ogromnym stopniu miast, np. w Wielkopolsce utraciły prawie 2/3 zabudowań, a na Mazowszu jeszcze więcej, bo aż 4/5; w jeszcze większym zakresie dotyczyło to wsi; liczba zniszczonych miast i wsi w różnych regionach Polski wahała się od 10 do 30%,

• postępujący proces agraryzacji miast (upodobnianie się miast do wsi - wzrost funkcji rolniczej kosztem usługowej),

• ograniczenie handlu, także międzynarodowego,

• zniszenie znacznej części obiektów gospodarczych, np. na Mazowszu uległa zniszczeniu prawie połowa młynów, przez co do użytku wróciły prymitywne żarna,

• pozostawienie znacznych obszarów ziemi uprawnej odłogiem (na Mazowszu prawie 2/3), gdyż nie miał jej kto uprawiać,

• znaczne zmniejszenie się pogłowia zwierząt gospodarskich.

Skutki społeczne:

• osłabienie wiodącej dotąd grupa średniej szlachty – posesjonackiej,

• rozrost liczebny czwartej warstwy szlacheckiej – gołoty (posiadającej szlacheckie prawa polityczne, ale bez środków do życia),

• powstanie tzw. systemu klienckiego – nieformalny układ, w którym magnat zobowiązywał się do opieki nad szlachcicem i jego rodziną, a ten realizował wskazania polityczne magnata,

• wzrost pozycji kościoła, a przede wszystkim jego dostojników – tą instytucją także władali magnaci,

• ksenofobia (niechęć do obcych),

• zmniejszenie się poziomu tolerancji religijnej w społeczeństwie polskim (przykładem było wydalenie z Polski arian uchwalone przez sejm w 1658 roku, a także wprowadzenie konfederacją z roku 1668 kary śmierci za odstępstwo od katolicyzmu),

• zwiększenie wymiaru pańszczyzny.

Straty kulturalne:

• niemal doszczętne spalenie wielu miast,

• zniszczenie wielu świetnych rezydencji (zamek Ogrodzieniec, zamek w Chęcinach, zamek w Olsztynie),

• rozgrabienie dóbr kultury: skarbców, bibliotek, a nawet detali architektonicznych; wywożono też relikwie świętych (np. św. Stanisława z Krakowa).

Rosyjskie nieudane próby zdobycia okna na Bałtyk

RvqHter5PrVCr1

Na obrazie przedstawiono portret króla Stefana Batorego, ok. 1583 r. Na głowie ma czapkę. Posiada krótką lecz gęstą brodę oraz wąsy. Ma na sobie długi płaszcz sięgający prawie kostek. Jego buty są na obcasie. Ramiona przykrywa płaszcz.

Konflikt ze Szwecją, mimo swojego dramatycznego przebiegu, początkowo pozostawał w cieniu zmagań z Rosją (por. lekcja 91). Iwan Groźny, po śmierci Zygmunta Augusta, wykorzystując zamieszanie po wymarciu dynastii, opanował niemal całe Inflanty po Dźwinę (por. lekcja 92). Wszyscy kolejni wybierani władcy obiecywali odzyskanie tych ziem. Udało się to Stefanowi Batoremu, który po pacyfikacji Gdańska (1577) zdobył od miasta pieniądze na pierwszą z trzech wypraw przeciwko Rosji (1578‑1582). Po zdobyciu Połocka (1579) i Wielkich Łuków (1580) zagrożeni odcięciem swoich wojsk od zaplecza Rosjanie sami ewakuowali załogi z zamków inflanckich. Trzecia wyprawa na Psków (1581) miała ostatecznie zmusić przeciwnika do kapitulacji. Zablokowanie w sejmie dalszego finansowania wojny wymusiło jednak zawarcie rozejmu w Jamie Zapolskim (1582), dzięki któremu Polska odzyskała Inflanty i zagarnięty stosunkowo niedawno Połock. Po zajęciu Narwy
w 1581 r. przez Szwedów Iwan Groźny musiał uznać klęskę swoich bałtyckich planów.

RKVRQodj86Ij4

Na ilustracji spacerujący po pagórkowatym terenie ludzie, w tle widać panoramę miasta otoczoną murami. Na górze po środku napis w języku łacińskim, po bokach dwa herby.

R1YXgdx1ZO9ZY

Na obrazie widać rzekę jej dopływ, a w miejscu styku gród z murami miejskimi. Wokół są wojska. Na dole obrazu widać armaty, obok żołnierzy z bronią palną, na prawo żołnierzy na koniach. Trochę wyżej widać kolejnych żołnierzy i namioty. Z miasta uciekają ludzie. Na jednym z mostów i w okolicznych wioskach trwają walki. Na górze ilustracji widać żołnierzy na koniach i palące się budynki.

RUkqh0IdblBu5

Na obrazie siedzi mężczyzna w złotym płaszczu i zbroi. Na głowie ma ciemną czapkę z piórem, na twarzy ciemna broda, a w dłoni miecz. Przed nim klęczy mężczyzna w zdobionym płaszczu i nakryciu głowy. W dłoniach trzyma tackę. Za nim ukłonił się brodaty mężczyzna i klęczy z głową skierowaną do ziemi mężczyzna. Za nim stoją ludzie, w tym brodaty mężczyzna i żołnierz w spiczastym hełmie. W tle widać żołnierzy na koniach z rzędami piór na plecach. Za mężczyzną w złotym płaszczu stoją ludzie, a nad nim jest dach namiotu.

Polacy w Moskwie – interwencja i przewaga

Śmierć Iwana IV Groźnego, przedostatniego cara z dynastii Rurykowiczów przyniosła głęboki kryzys państwa zwany w historiografii 'wielką smutą'. Wynikał on nie tylko ze zwyczajnych problemów z sukcesją, ale był też pokłosiem polityki wewnętrznej zmarłego cara (por. lekcja nr 110). Jego syn Fiodor I oddał władzę swojemu teściowi Borysowi Godunowowi, który po bezpotomnej śmierci Fiodora sam został koronowany na cara. Nie udało mu się utrwalić nowej dynastii. Jego syn został zasztyletowany przez człowieka nasłanego przez podającego się za cudem ocalałego, młodszego syna Iwana Groźnego, Dymitra, znanego pod przydomkiem Samozwaniec. Poparty on został przez awanturniczych wielmożów polskich, którzy wyprawili go do Moskwy. Tam zdołał pozyskać grono zwolenników i zasiadł na tronie. Wybuchły rozruchy, w których Dymitr zginął. Rosja pogrążała się w anarchii. Kolejny car Wasyl Szujski poniósł klęskę od oficjalnie już interweniujących Polaków. Po przegranej przezeń bitwie pod Kłuszynem (1610), hetman Żółkiewski zajął moskiewski Kreml i przeprowadził wybór polskiego królewicza Władysława na cara. Ponowny bunt doprowadził do wygnania Polaków. Carem i założycielem nowej dynastii został Michał Romanow (1613).

R1U3uBZILmijL

Na ilustracji przedstawiono pomieszczenie, gdzie w centrum stoi mężczyzna z brodą, w płaszczu i  z książką w dłoni. Za nim stoi kobieta w ciemnej szacie, która unosi prawą dłoń w geście błogosławieństwa. Przed nim stoi brodaty duchowny, a obok kłaniający się mężczyzna trzymający poduszkę, na której leży korona i berło. W tle stoją ludzie, wpatrujący się w scenę. Na ścianie powieszone ikony, a na drugiej, prostopadłej, ścianie okno i stół z książką z krzyżem prawosławnym.

RQGix6NCIy22W

Na obrazie w centrum mężczyzna leżący na podłodze. Nad nim kobieta, która ma zdobione nakrycie głowy. Za rękę trzyma ją brodaty mężczyzna z długą bronią. W tle na krześle opiera się mężczyzna w jasnej szacie. W pasie trzyma go brodaty mężczyzna, który przylożył głowę do jego torsu. Drugi mężczyzna mu pomaga trzymając za rękę. Obok krzesła jeszcze dwóch innych brodatych mężczyzn. W przejściu brodaty mężczyzna z długiej czapce. Nad nim kobieta, która ma zdobione nakrycie głowy. Za rękę trzyma ją brodaty mężczyzna z długą bronią. W tle na krześle opiera się mężczyzna w jasnej szacie. W pasie trzyma go brodaty mężczyzna, który przylożył głowę do jego torsu. Drugi mężczyzna mu pomaga trzymając za rękę. Obok krzesła jeszcze dwóch innych brodatych mężczyzn. W przejściu brodaty mężczyzna z długiej czapce.

RrSklSTVcbfvx

Na ilustracji przedstawiono portret Dymitra Samozwańca w stroju koronacyjnym. Strój przypomina zbroję. Prawą rękę ma opartą na stole, na którym znajduje się korona. Lewa ręka zaś oparta jest o jego biodro.

RIzE6dCLyuCEc

Na ilustracji przedstawiono przyjęcie polskiego poselstwa przez cara Dymitra (Samozwańca I). Na sali znajduje się wiele osób. Na jej środku widoczny jest filar sięgający sufitu.

R12ENGlwhF2yp

Na ilustracji przedstawiono portret Maryny Mniszkówny – carycy Rosji. Jej fryzura jest związana na górze głowy. Ubrana jest w długą suknie zakrywającą buty. Lewą rękę opiera o stolik.

RHQYqG55zcGNx

Na ilustracji przedstawiono obraz, na którym są widoczne trzy osoby do pasa. Na pierwszym planie żołnierz w zbroi. Na plecach ma dwa rzędy piór. Prawa ręka jest ugięta w łokciu. Zanim stoi chłopiec, który trzyma kapelusz. W tle widać ogolonego z boku głowy mężczyznę, który ma wąsy i czapkę skórzaną. W tle drzewa.

R19iIqL3HxdKZ

Na ilustracji przedstawiono bitwę pod Kłuszynem. Widać ogień wśród walczących. Po prawej stronie rozstawione są namioty otoczone wozami.

RvjA6NTruaG4Y

Na ilustracji przedstawiono portret mężczyzny. Jego prawa ręka oparta jest na stoliku. Ma krótkie włosy na głowie. Jego buty sięgają kolan. Ma szeroki okrągły i wokół szyi kołnierz. Na ramionach jest płaszcz, szata zdobiona. Na stoliku leży czapka.

R1HSCVZ24zWUF

Na ilustracji przedstawiono scenę wyboru Michaiła Fiedowicza Romanowa na cara Rosji. Widać zebrany tłum, który gromadzi się przed wejściem do zamku.

Koniec rywalizacji z Rosją

Nowa dynastia zaczęła powolny proces odbudowy państwa. Zakończono wojnę ze Szwecją i Polską, akceptując znaczące straty terytorialne (Rzeczpospolita oficjalnie odzyskała utracony w 1514 r. Smoleńsk, zdobyty ponownie w 1611). Zaprowadzenie ładu oraz rozwój wewnętrzny jeszcze raz skłoniły cara do próby odebrania Smoleńska (1632‑1634), ale Władysław IV pokonał Rosję i doprowadził do podpisania pokoju w Polanowie w 1634. Został on złamany w 1654 r., gdy Rosja zdecydowała się wykorzystać powstanie Chmielnickiego i zawarła ugodę z Kozakami w Perejasławiu (por. lekcja następna, 105). Tym razem po spektakularnych zwycięstwach i częściowo udanej kontrofensywie Rzeczypospolitej, zawarto rozejm w Andruszowie w 1667 r. Rosja odzyskała Smoleńsk, a Ukraina została podzielona wzdłuż Dniepru na dwie części – prawobrzeżna pozostała w granicach Polski, lewobrzeżna Ukraina z Kijowem weszła w skład państwa carów. Ustalenia te potwierdzone zostały w 1689 r. pokojem zawartym w Moskwie, od nazwiska negocjatora znanym jako pokój Grzymułtowskiego. Kończył on siedemnastowieczne zmagania obu państw. Kolejne stulecie charakteryzować się będzie nierównością wzajemnych stosunków i dominacją coraz bardziej mocarstwowej Rosji.

R1IVidNCUfXaq

Ilustracja pokazuje mapę Ukrainy. Nazwy są zapisane w języku ukraińskim cyrylicą. Na żółto zaznaczony jest Kijów i teren po lewej stronie od rzeki Dniepr. Teren sięga do terenów na południe od miasta Korowograd - kończą się w połowie drogi między tym miastem a Mikołajewem. Na zachodzie sięga do terenów pomiędzy miastami Żytomierz a Równe oraz Winnica a Chmielnicki.

Rjlof8UiGwPpF

Ilustracja pokazuje mapę Ukrainy. Nazwy są zapisane w języku ukraińskim, cyrylicą. Zaznaczony jest Kijów i teren po prawej stronie od rzeki Dniepr, aż do miasta Połtawa.

W obronie Morza Czarnego jako wewnętrznego jeziora tureckiego

Trzecim przeciwnikiem Rzeczpospolitej w okresie jej rozkwitu, tzn. w XVI–XVII w., było Imperium Osmańskie. Obszar spraw spornych między obu krajami wyznaczały obawy Turków o zbyt duże wzmocnienie Polski, a z drugiej strony
- ekspansjonistyczne tendencje niektórych kręgów w Polsce. Priorytetem Turcji było niedopuszczenie do powstania potęgi, która mogłaby zagrozić sercu Imperium, tzn. stołecznemu Konstantynopolowi – Stambułowi. Od lądu mogło to być imperium naddunajskie, np. Węgry, od strony morza kraj, który opanowałby północne brzegi morza Czarnego. Mogło to być w praktyce państwo polsko‑litewskie albo Rosja. Stąd polityka zachowania równowagi między nimi.

W XVII w. kilkakrotnie wybuchały wojny z Turcją. Na początku w odpowiedzi na polskie interwencje w regionie naddunajskim oraz jako riposta na rabunkowe wyprawy Kozaków. Po powstaniu Chmielnickiego nastąpiło jednak tak duże osłabienie pozycji Rzeczypospolitej w rejonie nadczarnomorskim, że Turcja poczuła się zmuszona opanować te tereny, aby nie zrobiła tego Rosja. Takie też podłoże miała wielka wojna w latach 1672‑1676, gdy Turcja zdobyła Kamieniec Podolski, włączając Podole w skład swojego Imperium. Jan III Sobieski zdecydował się współdziałać z cesarzem w walce z Turcją, czego efektem była słynna odsiecz wiedeńska w 1683 r. Pokój w Karłowicach w 1699 r. oznaczał dla Polski jedynie odzyskanie straconych ziem, natomiast dla Stambułu ważne było niedopuszczenie do wejścia tam Rosjan, choć kosztem utraty wpływów na Węgrzech, które zostały zjednoczone pod berłem Habsburgów.