Rzeź Woli - tragiczny epizod z dziejów Powstania Warszawskiego
Nauczysz się:
dlaczego doszło do rzezi mieszkańców Woli w czasie powstania warszawskiego,
jak należy rozmawiać o zbrodniach wojennych i upamiętniać ich ofiary,
jaką postawę należy zachować, aby nie dopuścić do podobnych zdarzeń w przyszłości.
W dniu 1 sierpnia 1944 r. rozpoczęło się w Warszawie powstanie przeciwko okupacji niemieckiej. Powstanie zostało wywołane przez dowództwo Armii Krajowej. Powstanie trwało do 2 października 1944 r. Było jednym z najtragiczniejszych doświadczeń w historii narodu polskiego. Jego szczególnie tragicznym epizodem była rzeź mieszkańców jednej z dzielnic miasta - Woli. Zbrodni tej dopuściły się niemieckie siły wojskowe i policyjne oraz współpracujące z nimi oddziały rosyjskich kolaborantówkolaborantów.
Tło polityczne powstania
Stosunki polsko‑sowieckie zostały zerwane w kwietniu 1943 r., w związku z ujawnieniem zbrodni katyńskiejzbrodni katyńskiej. Wkraczająca na tereny okupowanej Rzeczypospolitej Armia Czerwona ignorowała istnienie Armii KrajowejArmii Krajowej i podziemnej administracji rządu polskiego. Chcąc zademonstrować swoją siłę, władze polskie zdecydowały się na rozpoczęcie tzw. akcji “Burza”. Miała ona odbyć się na wschodnich terenach państwa polskiego, które władze sowieckie traktowały jako należące do ZSRS. Jednak koncepcja “Burzy” okazała się nie do zrealizowania. Siły Armii Krajowej na tamtych obszarach były zbyt słabe wobec Wehrmachtu, czy wobec Armii Czerwonej. AK nie mogła stać się “trzecią siłą”. Rozumiejąc, że nadrzędnym celem jest walka a niemieckimi okupantami, oddziały Armii Krajowej podejmowały na szczeblu lokalnym współpracę z oddziałami sowieckimi. Najważniejszymi przejawami tej współpracy był udział AK w walkach o Wilno i Lwów w lipcu 1944 r. Tutaj jednak ujawniła się postawa władz sowieckich wobec AK. Po zakończeniu walk i wyparciu Niemców oddziały AK zostały rozbrojone a żołnierzy uwięziono.
W związku z wielkimi sukcesami ofensywy sowieckiej na Białorusi (operacja o kryptonimie “Bagration”) władze polskie zaczęły się obawiać, że oddziały Armii Czerwonej zajmą Warszawę. Byłaby to polityczna klęska rządu polskiego i jego krajowych ekspozytur. W takiej sytuacji pośpiesznie podjęto decyzję o rozpoczęciu powstania w Warszawie. Było ono słabo przygotowane, bowiem początkowo w ogóle nie planowano rozpoczęcia powstania w mieście zamieszkałym przez około milion ludności cywilnej. Liczono na to, że oddziały niemieckie są zdemoralizowane poniesionymi klęskami, a wojska sowieckie przystąpią z marszu do szturmu Warszawy. Oba te założenia okazały się błędne. Decyzję o wybuchu powstania podjęto, kierując się niepotwierdzonymi wiadomościami o obecności sowieckich wojsk pancernych w pobliżu Pragi (prawobrzeżnej dzielnicy Warszawy).
Wybuch powstania
Powstanie wybuchło 1 sierpnia 1944 r. o godz.17. Objęło tylko część miasta. Nie udało się zmobilizować całości sił Armii Krajowej w Warszawie. Wybuchowi powstania towarzyszył entuzjazm społeczeństwa, które początkowo nie zdawało sobie sprawy z trudności położenia militarnego.
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/PBvGx1qgm
Mapa interaktywna pt. Powstanie warszawskie (1.08. - 2.10.1944 r.) Mapa przedstawia Warszawę w 1944 r. Zaznaczone został zaznaczony obszar Warszawy. Objął on następujące dzielnice miasta położone na lewym i prawym brzegu Wisły. Na prawym brzegu zostały zaznaczone Pelcowizna, Targówek, Kamionek, Praga i Saska Kępa. Na lewym brzegu rzeki zaznaczone zostały Marymont, Żoliborz, Powązki, Stare Miasto, Wola, Ochota, Powiśle, Śródmieście Północne, Śródmieście Południowe, Czerniaków, Mokotów, Sielce, Sadyba. Na mapie zaznaczone zostały najważniejsze ulice miasta oraz punkty orientacyjne w mieście: Dworzec Wschodni, Cytadela, Gęsiówka, Pawiak, ruiny getta, Zamek Królewski, Pałac Bruhla, Uniwersytet, Dworzec Gdański, Sejm, Filtry, Telekomunikacja, Telefony, Pasta, Policja, siedzibę <span lang='en'>YMCA</span>. Podzielono je te, które powstawały pod kontrolę powstańców i na te, które pozostawały pod kontrolą Niemców do końca powstania. Na mapie zaznaczone zostały obszary objęte walkami w różnych momentach powstania: obszary objęte walkami w dniach 1 - 3 sierpnia, które nie zostały zdobyte przez powstańców; obszary pozostające pod kontrolą powstańców ok. 4 sierpnia, ok. 20 sierpnia, ok. 20 września. Zaznaczono kierunki działań prowadzonych przez powstańców, przez Niemców oraz oddziały 1 Armii Wojska Polskiego. Ponadto na mapie zaznaczone najważniejsze kanały, którymi poruszali się powstańcy, wykorzystując je do łączności między dzielnicami i do ewakuacji. Na mapie zaznaczono miejsca zbrodni, których dokonały na terenie Woli wojska niemieckie i kolaborujące z nimi oddziały rosyjskie. Liczba ofiar oddana została poprzez wielkość kółek, którymi zaznaczono miejsca zbrodni na ludności cywilnej. Najwcześniej zdobyte zostały Ochota i Wola (17 sierpnia 1944 r.) a najdłużej, bo do końca powstania (do 2 października 1944 r.) walczyły oddziały powstańcze w Śródmieściu. Mapa składa się z warstwy bazowej i 4 warstw dodatkowych. Opis warstwy bazowej: Mapa przedstawia Warszawę w 1944 r. Zaznaczone został zaznaczony obszar Warszawy. Objął on następujące dzielnice miasta położone na lewym i prawym brzegu Wisły. Na prawym brzegu zostały zaznaczone Pelcowizna, Targówek, Kamionek, Praga i Saska Kępa. Na lewym brzegu rzeki zaznaczone zostały Marymont, Żoliborz, Powązki, Stare Miasto, Wola, Ochota, Powiśle, Śródmieście Północne, Śródmieście Południowe, Czerniaków, Mokotów, Sielce, Sadyba. Na mapie zaznaczone zostały najważniejsze ulice miasta oraz punkty orientacyjne w mieście: Dworzec Wschodni, Cytadela, Gęsiówka, Pawiak, ruiny getta, Zamek Królewski, Pałac Bruhla, Uniwersytet, Dworzec Gdański, Sejm, Filtry, Telekomunikacja, Telefony, Pasta, Policja, siedzibę <span lang='en'>YMCA</span>. Warstwy dodatkowe: ● Warstwa 1 - Działania wojenne podczas powstania warszawskiego. Na mapie zaznaczone zostały główne kierunki działań wojennych prowadzonych podczas powstania warszawskiego. Powstanie rozpoczęło się od ataku sił powstańczych na obiekty zajmowane przez oddziały niemieckie. Oddziały powstańcze atakowały w kilku kierunkach. Na mapie zaznaczone zostały kierunki z Żoliborza w stronę Dworca Gdańskiego, ze Starego Miasta w kierunku Powązek i Śródmieścia, z Sielec w stronę Czerniakowa. Oddziały niemieckie prowadziły działania z kilku kierunków. Główne działania były prowadzone były od zachodu w stronę Starego Miasta i Śródmieścia. Ponieważ dzielnice opanowane przez powstańców były izolowane od siebie, działania wojsk niemieckich koncentrowały się na zniszczeniu obrony skoncentrowanej w różnych punktach oporu na terenie dzielnic: Żoliborza, Woli, Starego Miasta, Śródmieścia, Powiśla, Czerniakowa, Mokotowa, Ochoty, Sielec i Sadyby. W drugiej połowie września 1944 r. próbowały przyjść powstańcom z pomocą oddziały 1 Armii Wojska Polskiego. Podjęły one próby forsowania Wisły na Czernikowie, Żoliborzu i Powiślu. Próby te zakończyły się niepowodzeniem. ● Warstwa 2 - Kierunki ataków wojsk niemieckich podczas powstania warszawskiego. Na mapie zaznaczone zostały obszary objęte walkami w różnych momentach powstania, w tym: obszary objęte walkami w dniach 1 - 3 sierpnia, które nie zostały zdobyte przez powstańców; obszary pozostające pod kontrolą powstańców ok. 4 sierpnia, ok. 20 sierpnia, ok. 20 września. Zaznaczono kierunki działań prowadzonych przez powstańców, przez Niemców oraz oddziały 1 Armii Wojska Polskiego. Ponadto na mapie zaznaczone najważniejsze kanały, którymi poruszali się powstańcy, wykorzystując je do ewakuacji i łączności między dzielnicami. Na mapie zaznaczone zostały najważniejsze ulice miasta oraz punkty orientacyjne w mieście: Dworzec Wschodni, Cytadela, Gęsiówka, Pawiak, ruiny getta, Zamek Królewski, Pałac Bruhla, Uniwersytet, Dworzec Gdański, Sejm, Filtry, Telekomunikacja, Telefony, Pasta, Policja, siedzibę <span lang='en'>YMCA</span>. Podzielono je te, które pozstawały pod kontrolę powstańców i na te, które pozostawały pod kontrolą Niemców do końca powstania. ● Warstwa 3 - Rzeź ludności cywilnej na Woli. Mapa przedstawia straty ludności cywilnej w trakcie działań armii niemieckiej i wspierających ją oddziałów rosyjskich kolaborantów. Armia niemiecka w trakcie działań podczas powstania warszawskiego dopuściła się licznych zbrodni wojennych na polskiej ludności cywilnej. Pododdziały niemieckie posuwały się wzdłuż ulicy Wolskiej i mordowały cywilów. Na mapie kółkami zaznaczono miejsca egzekucji a poprzez ich odpowiednią wielkość zróżnicowano liczbę ofiar. Ponadto na mapie wpisano liczbę ofiar w miejscach, gdzie dokonano największych zbrodni. Na warstwie 3 znajdują się 3 punkty z dodatkowymi informacjami: ► Punkt 1 - Ofiary cywilne. Po wkroczeniu na Wolę niemieckich sił policyjnych, formacji SS oraz wojsk niemieckich i współpracujących z nimi oddziałów rosyjskich rozpoczęły się mordy ludności cywilnej. W dniach 5 - 7 sierpnia 1944 r. wymordowano około 50 tysięcy ludzi. Ze względu na ilość ofiar rzeź Woli uważana jest za największą zbrodnię na ludności cywilnej popełnioną przez oddziały niemieckie podczas II wojny światowej. Była to realizacja rozkazu Adolfa Hitlera nakazującego likwidację Warszawy i jej ludności. Punkt z dodatkowymi informacjami zawiera również grafikę: Ilustracja to zdjęcie z epoki. Przedstawia ciała osób zabitych podczas walk. Widać ciała ubrane w stroje cywilne, ułożone na placu. ► Punkt 2 - Wypędzenie ludności cywilnej. Podczas walk na Woli oddziały niemieckie stosowały terror wobec ludności cywilnej. Jednym z jego przejawów było wypędzenie ludności cywilnej z ich domów. Tysiące ludzi zostały zmuszone do opuszczenia miasta. Początkowo grupowano ich w kościele św. Wojciecha, a następnie skierowano do obozu w Pruszkowie. Stamtąd część wywieziono do obozów koncentracyjnych oraz obozów pracy. Punkt z dodatkowymi informacjami zawiera również grafikę: Ilustracja to zdjęcie z epoki. Przedstawia ona grupę ludności cywilnej na ulicach miasta. Zdjęcie przedstawia grupę przerażonych ludzi. Na pierwszym planie widać mężczyznę siedzącego na ulicy, który przytrzymuje dwójkę małych dzieci. ► Punkt 3 - Generał SS <span lang='de'>Heinz Reinefarth</span>. Podczas walk na Woli zgrupowaniem sił niemieckich dowodził generał SS <span lang='de'>Heinz Reinefarth</span>. Był on jednym z najwyższych rangą dowódców SS biorących udział w stłumieniu powstania warszawskiego. Oddziały pozostające pod jego dowództwem dopuściły się licznych zbrodni wojennych, co nastąpiło za jego (i jego przełożonych) pełną aprobatą. Szacuje się, że podczas całego powstania warszawskiego jego oddziały wymordowały ok. 100 tys. ludzi. Sam <span lang='de'>Reinefarth</span> za udział w tłumieniu powstania został nagrodzony wysokim odznaczeniem III Rzeszy (tzw. Liście Dębu do Krzyża Rycerskiego). Po wojnie żył spokojnie w Republice Federalnej Niemiec. Nigdy nie został ukarany za zbrodnie. Punkt z dodatkowymi informacjami zawiera również grafikę: Ilustracja to zdjęcie z epoki. Przedstawia ona grupę rozmawiających ze sobą oficerów niemieckich oraz oficerów rosyjskich jednostek kolaboracyjnych. Można ich rozpoznać po charakterystycznych czapkach. Dowodzący akcją gen. <span lang='de'>Reinefarth</span> stoi drugi od lewej. ● Warstwa 4 - Upadek powstania. Na mapie zaznaczone zostały daty zdobycia poszczególnych dzielnic w Warszawie lub kapitulacji walczących tam oddziałów powstańczych. Najwcześniej zdobyte zostały Ochota i Wola (17 sierpnia 1944 r.) a najdłużej, bo do końca powstania (do 2 października 1944 r.) walczyły oddziały powstańcze w Śródmieściu.
Wymień dzielnice na lewym brzegu Wisły, które objęte zostały powstaniem warszawskim.
Oceń, czy sposób prowadzenia walk podczas powstania warszawskiego zwiększał, czy zmniejszał ryzyko strat wśród ludności cywilnej.
Wyjaśnij, jakie działania zostały podjęte przez oddziały 1 Armii Ludowego Wojska Polskiego i jaka była ich skuteczność tych działań.
Wybuch powstania w Warszawie zaskoczył władze niemieckie. Władze niemieckie spodziewały się jakiś działań polskiego podziemia w Warszawie, tym bardziej, że była ona centrum oporu społeczeństwa polskiego. Jednak wobec rozwoju sytuacji i konieczności powstrzymania ofensywy sowieckiej nie mogły skierować do walki sił frontowych. Dla niemieckiego kierownictwa politycznego z Adolfem HitleremAdolfem Hitlerem na czele, powstanie stało się pretekstem do wprowadzenia w życie planu całkowitej likwidacji Warszawy i jej ludności. Miał to być jeden z elementów budowania “nowego ładu” w Europie.
Wystąpienie Heinricha Himmlera z września 1944 r. o powstaniu warszawskimMój Führerze, pora jest dla nas niezbyt pomyślna. Z punktu widzenia historycznego jest [jednak] błogosławieństwem, że Polacy to robią. Po pięciu, sześciu tygodniach wybrniemy z tego. A po tym Warszawa, stolica, głowa, inteligencja tego byłego 16‑17‑milionowego narodu Polaków będzie zniszczona, tego narodu, który od 700 lat blokuje nam Wschód i od czasu pierwszej bitwy pod TannenbergiemTannenbergiem leży nam w drodze. A wówczas historycznie polski problem nie będzie już wielkim problemem dla naszych dzieci i dla wszystkich, którzy po nas przyjdą, ba, nawet już dla nas.
Źródło: Wystąpienie Heinricha Himmlera z września 1944 r. o powstaniu warszawskim, [w:] Zbrodnie okupanta w czasie powstania warszawskiego w 1944 roku (w dokumentach), red. Sz. Datner i K. Leszczyński, Warszawa 1962, s. 306.
Na podstawie powyższego tekstu źródłowego wyjaśnij przyczyny okrutnego postępowania wojsk niemieckich wobec ludności cywilnej.
Do walki z powstaniem wyznaczony został Erich von dem Bach‑ZelewskiErich von dem Bach‑Zelewski. Był on uważany za specjalistę od walki z ruchem oporu. Siły, które miał do dyspozycji miały charakter mieszany, bowiem w ich skład wchodziły różne formacje, zarówno z armii regularnej (Wehrmacht), jak i rozmaite pododdziały SSSS i policji. W ich skład wchodzili policjanci i żołnierze niemieccy, a także kolaboranci różnych narodowości służący w oddziałach SS. Należy wśród nich wymienić: pułk specjalny SS, składający się w większości z kryminalistów, żołnierzy jednostek karnych oraz kolaborantów z Białorusi i Rosji; brygadę szturmową SS RONARONA (Rosyjskiej Narodowej Armii Wyzwoleńczej), dwa azerbejdżańskie bataliony SS. Były to jednostki składające się z żołnierzy zdemoralizowanych, słynących z okrucieństwa wobec ludności cywilnej.
Walki na Woli
Działania powstańcze na Woli rozpoczęły się 1 sierpnia. Oddziały Armii Krajowej na Woli liczyły około 2,6 tys. ludzi. Jednak nie wszystkich udało się zmobilizować w dniu rozpoczęcia powstania. Szacuje się, że mobilizacja objęła około 20% stanów osobowych. Ponadto jednostki te były słabo uzbrojone i wyposażone, a rozlokowane w mieście oddziały niemieckie odcięły dostęp do niektórych magazynów broni. Brak broni był problemem wszystkich oddziałów powstańczych. Tylko część żołnierzy była uzbrojona, reszta miała zdobyć broń w walce.
Wola była dzielnicą, przez którą prowadziły ważne arterie komunikacyjne - od zewnątrz miasta do centrum, w tym przede wszystkim tzw. arteria wolska (ulice Wolska – Chłodna – Elektoralna – Senatorska – most Kierbedzia). Odgrywała ona niezwykle ważną rolę w zaopatrzeniu niemieckich jednostek frontowych walczących pod Warszawą z Armią Czerwoną. Ponadto utrzymanie tej arterii było ważne dla zapewnienia wsparcia oddziałom, które nadal walczyły w centralnych rejonach miasta. W perspektywie mogły one posłużyć do przerzucania wojsk w celu likwidacji powstania.
W dniu 1 sierpnia po stronie niemieckiej weszły do walki pododdziały Dywizji Pancerno‑Spadochronowej “Hermann Goering”, która przybyła transportem kolejowym z Włoch. Miała ona być użyta do walki na froncie wschodnim. Jednak w związku z wybuchem powstania część jej składu wykorzystano do walk w mieście. Oddziały AK na Woli nie były w stanie wykonać postawionych przez dowództwo zadań i w obliczu przeważających sił przeciwnika musiały się wycofać do innych dzielnic Warszawy.
Napisz dlaczego dowództwo niemieckie przywiązywało wielką wagę do opanowania Woli podczas powstania warszawskiego?
Zbrodnie jednostek niemieckich na Woli
Od samego początku walk oddziały niemieckie dopuszczały się zbrodni, np. 1 sierpnia rozstrzelano przy ul. Sowińskiego 28 przypadkowych 8 mężczyzn w odwecie za potyczkę stoczoną przez AK‑owców zmierzających na miejsce koncentracji ich oddziału.
W dniach 1‑4 sierpnia żołnierze dywizji “Hermann Goering” dopuszczali się się zbrodni wojennych zarówno na wziętych do niewoli powstańcach, jak i na ludności cywilnej. Wykorzystywano kobiety i dzieci w charakterze “żywych tarcz” osłaniających nacierające niemieckie czołgi i piechotę (np. 2 sierpnia podczas walk na ul. Okopowej). Ponadto żołnierze wypędzali z domów ludność cywilną, dopuszczając się gwałtów na kobietach i zabijając przypadkowe osoby.
4 sierpnia przybyły na Wolę oddziały policyjne oraz jednostki SS. Były to tzw. siły odsieczy, które zorganizowano do walki z powstaniem. Dowództwo nad nimi objął Heinz ReinefarthHeinz Reinefarth [czyt. heinc rainefart]. Jego oddziały przystąpiły do systematycznego mordowania ludności cywilnej. 5 sierpnia odbyła się odprawa w sztabie Reinefartha, w której omówiono plan ofensywy przeciwko siłom powstańczym. Po odprawie dowódcy niższych szczebli przekazali swoim ludziom rozkazy o zabijaniu wszystkich spotkanych podczas walk, bez względu na czy uzbrojonych, czy też nie. Natarcie rozpoczęło się ok. godz. 7 i przebiegało wzdłuż osi ul. Wolskiej i Górczewskiej. Do wieczora, wobec zaciekłego oporu stawianego przez powstańców, nie udało się udrożnić arterii. Ponadto Niemcy ponieśli ciężkie straty, także wynikające z braku doświadczenia w walkach ulicznych.
Jednocześnie trwało zorganizowane mordowanie ludności cywilnej. Dzień ten przeszedł do historii pod nazwą “czarna sobota”. Podpalano domy, wrzucano granaty do piwnic. Ludność mordowano na miejscu lub pędzono do miejsc egzekucji przy ul. Wolskiej i Górczewskiej. Zabito także pacjentów i personel szpitali znajdujących się na Woli.
Obecnie, według różnych wyliczeń liczbę ofiar “czarnej soboty” szacuje się od 20 do 45,5 tysięcy osób. W dniu 5 sierpnia przyjechał do Warszawy E. von dem Bach‑Zelewski i przejął dowództwo nad siłami niemieckimi. Nakazał on zaprzestać mordowania kobiet i dzieci, bowiem wzmacniało to tylko opór powstańców. W nocy z 5 na 6 sierpnia trwały walki, ale Niemcom nie udało się uzyskać zasadniczego celu, czyli odblokowania arterii wolskiej. 6 sierpnia rzeź ludności cywilnej była nadal kontynuowana. W wielu miejscach dzielnicy dochodziło do masowych zbrodni.
Zeznanie Juliusza Gołębiowskiego o zbrodniach popełnionych przez Niemców na terenie Hal Mirowskich w WarszawieW czasie powstania w Warszawie po opuszczeniu domu, w którym mieszkałem przy ul. Ogrodowej nr 30, znalazłem się w schronie Ministerstwa Przemysłu i Handlu przy ul. Elektoralnej. Było to w dn. 7 sierpnia 1944 r. W schronie tym znajdowało się kilkaset osób, przeważnie kobiet i dzieci. Po południu tego dnia po wycofaniu się powstańców z ul. Elektoralnej przed bramą Ministerstwa stał ustawiony posterunek niemiecki (1 żołnierz). Żołnierz ten zapewniał nas, że nic złego nam się nie stanie. [...] Około godziny 9 wieczorem weszło do schronu 2 żandarmów i kazali wszystkim mężczyznom wyjść. Żołnierz stojący uprzednio na warcie zapewnił nas, że idziemy tylko na roboty. Zaprowadzono nas trójkami (było nas około 150 mężczyzn) na plac Mirowski między budynki [dwóch] hal. Tu kazano nam uprzątnąć trupy leżące na ziemi w ilości kilkudziesięciu, a potem gruz z jezdni i chodników. Na placu tym znajdowało się momencie, kiedy przyszliśmy, kilkuset Polaków, wszyscy zajęci przy uprzątaniu placu, oraz kilkuset żandarmów niemieckich. Żandarmi ci zachowywali się b. brutalnie, bili Polaków, kopali, [...]. Gdy weszliśmy do budynku, po przejściu [dwóch] bram, zobaczyłem mniej więcej w środku hali głęboki lej, w którym palił się ogień. Ogień ten wyglądał na sztucznie podsycany ze względu na olbrzymie czarne kłęby dymu. Ustawiono nas przy ścianie po lewej stronie od wejścia koło ubikacji, stanęliśmy pojedynczo, twarzą zwróceni do ściany z podniesionymi rękami. Po paru minutach usłyszałem salwę za sobą i padłem na ziemię. Leżąc na ziemi słyszałem jęki i rzężenie leżących koło mnie oraz słyszałem dalsze salwy. Po jakimś czasie usłyszałem głosy zbliżających się Polaków, podniosłem ostrożnie głowę i zobaczyłem żandarmów stojących koło leja z ogniem i Polaków przenoszących ciała zabitych i wrzucających je do ognia. Zabierali kolejno ciała zbliżając się do mnie. Ja wtedy przedostałem się do ubikacji i tam ukryłem się na przepierzeniu stanowiącym dach ubikacji. Tam siedząc słyszałem dalsze salwy i krzyki Niemców, pochodzące od strony leja.
Źródło: Zeznanie Juliusza Gołębiowskiego o zbrodniach popełnionych przez Niemców na terenie Hal Mirowskich w Warszawie, dostępny w internecie: https://pl.wikisource.org/wiki/Dyskusja:Zeznanie_Juliusza_Go%C5%82%C4%99biowskiego_o_zbrodniach_pope%C5%82nionych_przez_Niemc%C3%B3w_na_terenie_Hal_Mirowskich_w_Warszawie [dostęp 4.04.2022], domena publiczna.
Ponieważ na ulicach leżały tysiące ciał, Niemcy utworzyli specjalną grupę (Verbrennungskommando) składające się z około 100 młodych polskich mężczyzn. Mieli oni za zadanie zbieranie i palenie ciał ofiar. Większość członków komanda została po zakończeniu tych prac zabita. Rzeź trwała także w następnych dniach.
Walki na Woli zakończyły się wraz z wycofaniem oddziałów powstańczych 11 sierpnia. Niemcy pozostałe grupy ludności cywilnej wypędzili z miasta. Przewieziono ich do utworzonego w podwarszawskim Pruszkowie obozu przejściowego (Dulag 121), skąd wywożono ich później do obozów koncentracyjnych i do obozów pracy przymusowej. Działał w tym czasie specjalnie utworzony oddział niemieckiej policji, którego celem miało być wyszukiwanie wśród uciekinierów i likwidowanie osób, które uważano za podejrzane (powstańców, Żydów, przedstawicieli inteligencji). Osoby te były mordowane.
Podsumowanie
Rzeź Woli jest uznawana za jedną z największych zbrodni wojennych popełnionych przez siły niemieckie podczas II wojny światowej. Ustalenie liczby ofiar nie jest możliwe, dlatego podawane są jedynie dane szacunkowe. Przyjmuje się, że na Woli maksymalnie zginęło ok. 65 tys. ludzi, z czego w dniach 5‑7 sierpnia ok. 59 tysięcy. Dowodzący siłami niemieckimi E. von dem Bach‑Zelewski i H. Reinefarth nie zostali ukarani za czyny popełnione podczas powstania warszawskiego.
Słownik pojęć
jeden z najokrutniejszych tyranów XX w., twórca NSDAP, ideolog i wódz III Rzeszy
utworzona 14.02.1942 r., siły zbrojne Polskiego Państwa Podziemnego podczas II wojny światowej
niemiecki obóz przejściowy dla ludności cywilnej utworzony podczas powstania warszawskiego w Pruszkowie pod Warszawą, nazwa stanowi skrót od niemieckiego Durchgangslager
wyższy oficer SS, dowódca sił niemieckich walczących przeciw powstaniu warszawskiemu
jeden z najbliższych współpracowników A. Hitlera, założyciel i dowódca SS
wyższy oficer SS, jeden z uczestników walk podczas powstania warszawskiego
współpraca obywatela lub obywateli danego kraju z nieprzyjacielem (jego władzami, armią), który okupuje dane państwo
skrót oznaczający Rosyjską Wyzwoleńczą Armię Ludową, formację kolaborującą podczas II wojny światowej z Niemcami
skrót oznaczający Schutzstaffel, czyli Sztafety Ochronne; paramilitarna organizacja organizacja nazistowska, pod dowództwem H. HimmleraHimmlera
niemiecka nazwa Grunwaldu
jedna z dzielnic stolicy Polski, Warszawy, miejsce masowych zbrodni na ludności cywilnej popełnionych przez Niemców podczas powstania warszawskiego
zbrodnia popełniona wiosną 1940 r. na polskich oficerach, którzy znaleźli się w sowieckiej niewoli. Nazwa bierze się od miejsca pierwszego znaleziska masowych grobów w lasku niedaleko miejscowości Katyń na obszarze zachodniej Rosji.
Bibliografia
Ludność cywilna w powstaniu warszawskim, t. I‑III, pod red. Cz. Madajczyka, Warszawa 1974.
A.L. Sowa, Kto wydał wyrok na miasto? Plany operacyjne ZWZ‑AK i sposoby ich realizacji, Kraków 2016.
T. Sawicki, Rozkaz zdławić powstanie. Niemcy i ich sojusznicy w walce z powstaniem warszawskim, Warszawa 2010.