Scenariusz lekcji: Wojna polsko‑bolszewicka
Wojna polsko‑bolszewicka
Autor: Biuro Nowych Technologii Instytutu Pamięci Narodowej
1. Etap edukacyjny i klasa
Uczniowie: II etap edukacyjny - uczniowie powyżej 14 r.ż.; III etap edukacyjny
- uczniowie liceum lub technikum.
2. Przedmiot
Lekcja wychowawcza
3. Temat zajęć
Przypadkowość w życiu człowieka i umiejętności kluczowe
4. Czas trwania zajęć
45 minut
5. Uzasadnienie wyboru tematu
Zajęcia mogą stworzyć dobrą okazję do porozmawiania z uczniami na temat możliwości każdego człowieka do kształtowania siebie poprzez nabywanie konkretnych umiejętności potrzebnych w życiu. Daje możliwość omówienia tematu umiejętności kluczowych w dzisiejszym świecie, a także dyskusji o roli przypadkowości w życiu człowieka. Okazją do tych przemyśleń może być biografia Jana Kowalewskiego, polskiego kryptologa, który rozszyfrował radzieckie szyfrogramy za pomocą grzebienia. Lekcja zaczyna się rozgrywką „Gry Szyfrów”, podczas której uczniowie zostają zaznajomieni z tym sposobem rozszyfrowania depesz przez Jana Kowalewskiego.
6. Uzasadnienie zastosowania technologii
„Gra Szyfrów”, czyli projekt gamingowy przygotowany jako gra FPP (first person perspective), dotyczący wojny polsko‑bolszewickiej, przedstawia postacie polskich kryptologów, którzy pomogli rozszyfrować radzieckie depesze, a tym samym przyczynili się do zwycięstwa Polaków w wojnie polsko‑bolszewickiej. Podczas rozgrywki – wspólnej bądź indywidualnej – uczniowie poznają sposób, w jaki Jan Kowalewski rozszyfrował pierwsze szyfrogramy i o losach tego kryptologa rozpoczyna się dyskusja.
7. Cel ogólny zajęć
Uczeń rozumie wpływ różnych czynników na osiągnięcie sukcesu w życiu i analizuje proces własnego rozwoju.
8. Cele szczegółowe zajęć
uczeń wczuwa się w sytuację rzeczywiście istniejących postaci i głębiej rozumie realia wojny polsko‑bolszewickiej,
rozumie, że niektóre utwory literackie determinują życie ludzi,
wyraża swoje opinie i przedstawia argumentację,
wie, kim był Jan Kowalewski i z czego zasłynął,
zapoznał się z grą edukacyjną „Gra Szyfrów”,
rozumie, które kompetencje uznaje się współcześnie za kluczowe.
9. Metody i formy pracy
poszukująca,
gra dydaktyczna,
dyskusja,
analiza dokumentów źródłowych,
praca w grupach.
10. Środki dydaktyczne
„Gra Szyfrów” - to projekt gamingowy IPN przybliżający dzieje wojny polsko‑bolszewickiej dostępny bezpłatnie na platformie Steam [czyt.: stim], który działa na goglach VR [czyt.: wijar] PC [czyt.: pisi] z systemem Windows oraz urządzeniach mobilnych obsługiwanych przez iOS [czyt.: ajos] i Android. Został przygotowany jako gra FPP (first person perspective) składająca się z trzech misji. Opisują one przebieg wojny polsko‑bolszewickiej oraz wpływ polskiej kryptologii na jej zwycięski finał. Każdy z graczy może złamać bolszewickie szyfry i zniszczyć sowiecki pociąg pancerny. Osoby grające wcielają się w autentyczne postacie żołnierzy wojny polsko‑bolszewickiej z 1920 roku, uruchamiają skomplikowane urządzenia komunikacyjne sprzed 100 lat i ratują Europę przed komunistycznym zniewoleniem,
biografia Jana Kowalewskiego (załącznik nr 1),
ewentualnie małe karteczki samoprzylepne do zapisywania przez uczniów ich pomysłów na umiejętności i wiedzę, które są niezbędne do osiągnięcia sukcesu w życiu i większe kartki z nazwami kompetencji kluczowych do przyczepienia na tablicy. Jeśli nie chcemy używać kartek można w tym celu skorzystać z darmowych programów do tworzenia mapy myśli czy diagramów,
słownik języka polskiego–można skorzystać z ogólnodostępnej wersji internetowej,
rozszyfrowana depesza radziecka (załącznik nr 2),
ewentualnie logowanie i przygotowanie ankiety ewaluacyjnej w programie www.mentimeter.com - Tu do pobrania ze strony.
11. Wymagania w zakresie technologii
Dostęp do Internetu oraz dostęp do „Gry Szyfrów”. Gra udostępniona zostanie bezpłatnie na platformie Steam. Można ją również pobrać z AppStore [czyt.: apstor] oraz Sklepu Play. Działa na goglach VR, PC z systemem Windows oraz urządzeniach mobilnych obsługiwanych przez iOS i Android. Poza tym do przeprowadzenia ćwiczeń w grupach potrzebny jest dostęp do Internetu w telefonie lub na komputerach - jeden na każdą grupę. Pozostałe materiały można wyświetlić na tablicy multimedialnej w klasie lub rzutniku.
12. Przebieg zajęć
Aktywność 1
Opis aktywności
Uczniowie zapoznają się z „Grą Szyfrów” indywidualnie w domach lub podczas jednej z lekcji wychowawczych.
Aktywność 2
Czas trwania: 2 minuty
Opis aktywności
Nauczyciel przekazuje informacje na temat „Gry Szyfrów”, podkreślając,
że przedstawia prawdziwe losy polskich kryptologów, którzy przyczynili się do pokonania nawałnicy bolszewickiej, pomimo miażdżącej przewagi Rosji.
Aktywność 3
Czas trwania: 5 minut
Opis aktywności
Wyjaśnienie pojęcie kryptologii. Można podjąć także temat złamania kodów Enigmy przez polskiego kryptologa Mariana Rejewskiego. Można zaszyfrować słowo kryptologia znanym nauczycielowi szyfrem, np. Morsem -.- .-. -.-- .--. - – .-.. – --. .. .-
Dowolny komunikat można zaszyfrować lub rozszyfrować Morsem za pomocą internetowego Tłumacza Kodu Morse'a. Jeśli uczniowie nie grali dotąd w „Grę Szyfrów” można w tym miejscu rozegrać fragment gry dostępny online, w którym należy rozszyfrować część wiadomości za pomocą grzebienia.
Aktywność 4
Czas trwania: 5 minut
Opis aktywności
Uczniowie czytają biografię Jana Kowalewskiego (załącznik nr 1).
Aktywność 5
Czas trwania: 5 minut
Opis aktywności
Informacja o tym, że pierwszym doświadczeniem Kowalewskiego w rozszyfrowywaniu była lektura noweli „Złoty Żuk” Edgara Allana Poego [czyt.: połego]. Podobno gdy zastępował chorego kolegę w pracy w Sekcji Szyfrów w sierpniu 1919 r., dla zabicia czasu zaczął rozszyfrowywać sowiecką depeszę, stosując metodę wyszukiwania ciągów powtarzających się znaków, o której przeczytał w książce Poego. Warto wspomnieć o tym, że Kowalewski nie jest jedyną osobą, która dosłownie posłużyła się opisami zawartymi w książce. Podobną ścieżkę przebył Henryk Schliemann,
[czyt.: szlịman] który na podstawie opisów zawartych w „Iliadzie” Homera odnalazł ruiny starożytnej Troi. Jeśli uczniowie nie uczestniczyli wcześniej w lekcji dotyczącej „Gry Szyfrów” na innych przedmiotach, można pokazać im, jak wyglądała rozszyfrowana depesza sowiecka (załącznik nr 2).
Aktywność 6
Czas trwania: 10 minut
Opis aktywności
Rozmowa z uczniami o przypadkowości w życiu. Nauczyciel pyta uczniów, czy uważają, że więcej osiągną swoją pracą i zaangażowaniem, czy może łut szczęścia jest koniecznym warunkiem powodzenia. W zależności od zainteresowania uczniów dyskusją na ten temat, można przedłużyć lub przełożyć na kolejną godzinę wychowawczą i zorganizować np. debatę oksfordzką czy debatę w innej formie. Określenie wraz z klasą, jakie wydarzenia, wiedza, decyzje życiowe wpłynęły na to,
że Jan Kowalewski został kryptologiem i znacząco przyczynił się do powstrzymania rosyjskiej agresji na Polskę w czasie wojny polsko‑bolszewickiej.
Pytania pomocnicze:
Jakie wykształcenie zdobył Jan Kowalewski?
Jakimi językami mówił?
Czym się zajmował podczas I wojny światowej i jakie to miało później znaczenie?
Aktywność 7
Czas trwania: 15 minut
Opis aktywności
Co współczesnym młodym ludziom może pomóc osiągnąć sukces w życiu? Jakich sfer życia nie można zaniedbać? Jaka wiedza przydaje się w dzisiejszym świecie? Jakie umiejętności należy trenować? W zależności od czasu i zaangażowania uczniów można porozmawiać z nimi lub stworzyć wspólnie mapę kompetencji przyszłości. Uczniowie na kartkach wypisują te kompetencje, które wydają im się najpotrzebniejsze w przyszłości. Można usytuować je na kartkach z nazwami kompetencji kluczowych opracowanych zgodnie z zaleceniem Rady UE z dnia 22 maja 2018 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie:
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,
kompetencje w zakresie wielojęzyczności,
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się,
kompetencje obywatelskie,
kompetencje w zakresie przedsiębiorczości,
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.
Aktywność 8
Czas trwania: 3 minuty
Opis aktywności
Indywidualnym wnioskiem zajęć może być refleksja uczniów na temat tego, która z umiejętności kluczowych jest ich mocną stroną, a nad którą chcieliby popracować.
13. Sposób ewaluacji zajęć
Dowolny zaproponowany przez nauczyciela - w zależności od tego, jakiego typu informacje potrzebne są nauczycielowi w ewaluacji. Jeśli uczniowie mają dostęp do telefonów lub komputerów, można użyć np. bezpłatnej aplikacji mentimeter.com do przeprowadzenia krótkiego quizu czy też uzyskania informacji zwrotnej w postaci chmury haseł w odpowiedzi na zadane pytania, które program automatycznie grupuje.
14. Licencja
Uznanie autorstwa‑Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe, użycie niekomerycjne.
15. Wskazówki dla innych nauczycieli korzystających z tego scenariusza
Lekcje warto skoordynować z zajęciami dotyczącymi wojny polsko‑bolszewickiej z historii oraz noweli Edgara Allana Poego „Złoty żuk” z języka polskiego.
16. Materiały pomocnicze
Załączniki nr 1. i załącznik nr 2.
17. Scenariusz dotyczy ZPE
Tak
18. Forma prowadzenia zajęć
Forma stacjonarna
Załącznik nr 1
Jan Kowalewski - biogram
W aktach Szkoły Handlowej Zgromadzenia Kupców, do której Jan Kowalewski uczęszczał w Łodzi, podana jest jego data i miejsce urodzenia – 24 października 1892 roku, Łódź. Mieszkał przy ulica Piotrkowskiej i zarówno to, jak i fakt, że zachowały się fotografie z podróży z rodzicami do Nicei we Francji, świadczy, że wywodził się z rodziny stosunkowo dobrze sytuowanej. W swoich wspomnieniach, napisał o wuju, który był inżynierem górnictwa, pracującym w Zagłębiu Dąbrowskim. Wuj dostarczał Organizacji Bojowej PPS dynamit ze składów kopalnianych podczas Rewolucji
1904–1907 roku. Wywalczone podczas tej rewolucji zdobycze społeczne i polityczne zaowocowały w Królestwie Kongresowym możliwością tworzenia szkół polskich, z polskim językiem wykładowym. Do takiej właśnie szkoły średniej – Szkoły Handlowej Zgromadzenia Kupców – trafił młody Janek. Związał się tam z konspiracją uczniowską, skupioną na czytaniu zakazanych książek i obchodach rocznic narodowych. Szkoła posiadała uprawnienia gimnazjum realnego (czyli dającego oprócz wiedzy ogólnej
– realny zawód) z maturą polską, która jednak nie dawała prawa wstępu na wyższe uczelnie na terenie Rosji. Jan po maturze w 1909 roku podjął studia na Wydziale Chemii Uniwersytetu w Liège [czyt.: lież] w Belgii. Już w szkole średniej, oprócz języka rosyjskiego i niemieckiego, uczył się francuskiego, co było warunkiem podjęcia studiów zagranicznych. Studia ukończył w 1913 roku uzyskując tzw. dyplom pół‑inżyniera (odpowiednik licencjatu) z chemii technicznej. Zamierzał podjąć pracę w przemyśle cukrowniczymi - latem 1913 roku wyjechał na Ukrainę na praktykę w tamtejszych cukrowniach. Na Ukrainie zastał go wybuch Wielkiej Wojny, jak nazywano I wojnę światową. Jako poddany rosyjski zmobilizowany został do armii rosyjskiej, a jako chemik - skierowany do służby w formacjach chemicznych. Wchodziły one, podobnie jak inne formacje techniczne w tym telegraficzne i radiotelegraficzne, w skład wojsk inżynieryjnych. Jan Kowalewski zdobył podczas służby w armii rosyjskiej doświadczenia zarówno w zakresie przeprowadzania, jak i przeciwdziałania atakom gazowym (był nawet zatruty i leżał w szpitalu) na froncie rumuńskim, gdzie walczył w składzie IX Armii. Pełnił funkcję dyżurnego oficera łączności, znał pragmatykę tej służby, szyfrował i deszyfrował depesze przesyłane przez rosyjskie stacje radiotelegraficzne, co stało się jego atutem w późniejszym dekryptażu radiotelegramów bolszewickich. Po rewolucji lutowej 1917 roku w Rosji,
Jan Kowalewski współtworzył Związek Wojskowych Polaków w armii rosyjskiej, a następnie wstąpił do organizowanego na Ukrainie II Korpusu Polskiego, gdzie otrzymał przydział do oddziału wywiadowczego sztabu korpusu. Po bitwie pod Kaniowem, działał w konspiracyjnej Polskiej Organizacji Wojskowej, podległej Komendzie Naczelnej nr III na Ukrainie. Następnie przedarł się z Ukrainy na Kubań, gdzie wstąpił do formującej się 4. Dywizji Strzeleckiej i wraz z nią w czerwcu 1919 roku powrócił przez Rumunię do Polski. W Wojsku Polskim otrzymał przydział do sztabu Armii gen. Józefa Hallera na Wołyniu, a następnie do Oddziału II (Informacyjno‑Wywiadowczego) Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego. W sierpniu 1919 roku, na prośbę por. Bronisława Sroki zastąpił go na nocnym dyżurze w Sztabie Generalnym, podczas którego złamał pierwszy rosyjski szyfr „Dieliegiat”, używany przez sowiecką XII Armię na Ukrainie. Konsekwencją tego sukcesu było powierzenie por. Kowalewskiemu zadania zorganizowania Wydziału II Biura Szyfrów, zajmującego się dekryptażem, czyli łamaniem szyfrów obcych. Dzięki ich pracy Wódz Naczelny i komórki analityczne Sztabu Generalnego Wojska Polskiego mogły mieć dostęp do tajnej korespondencji wszystkich stron konfliktu zbrojnego toczącego się na Ukrainie i w Rosji: Armii Czerwonej, „białej” Armii Ochotniczej”, wojsk Ukraińskiej Republiki Ludowej oraz Wojsk Halickich. Na podstawie zachowanego zaledwie w części zasobu archiwalnego, do końca wojny polski radiowywiad złamał ponad 100 sowieckich kluczy szyfrowych oraz odczytał ponad 3500 – 4000 szyfrogramów. W najbardziej gorącym okresie wojny Polski z bolszewicką Rosją, w lipcu i sierpniu 1920 roku, odczytywano ich ok. 400–500 miesięcznie, tj. kilkanaście dziennie. Dawały one podstawę do podejmowania racjonalnych decyzji strategicznych, operacyjnych i politycznych oraz pozwalały do pewnego stopnia niwelować ogromną przewagę Armii Czerwonej w zakresie liczebności i uzbrojenia. Po zakończeniu działań wojennych z bolszewicką Rosją por. Jan Kowalewski odbył, przed awansem do stopnia kapitana, staż liniowy, dowodząc – na przełomie lat 1920 i 1921 – kompanią w
6. Harcerskim Pułku Piechoty wojsk Litwy Środkowej. Następnie skierowany został do Biura Ochrony Plebiscytu na Górnym Śląsku (który był utajnionym polskim sztabem wojskowym), po czym kierował Oddziałem Wywiadowczym podczas III powstania śląskiego. Łamał wówczas niemieckie szyfrogramy pogranicznych okręgów wojskowych Reichswehry [czyt.: raisswery].
Odczytywał również korespondencję szyfrową Czechosłowacji i prawdopodobnie Litwy. Za zasługi podczas wojny z bolszewicką Rosją, walk z Litwą kowieńską oraz Niemcami otrzymał Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari trzykrotnie Krzyż Walecznych. Generał Władysław Sikorski, znający dokonania Jana Kowalewskiego na polu radiowywiadu, wręczając mu najwyższe polskie odznaczenie wojskowe powiedział: – „To za zwycięską wojnę, Panie Kapitanie!” i zmrużył oko. W polskim Biurze Szyfrów staż odbyła grupa oficerów japońskich (m.in. kpt. Yamawaki Matasaka). W 1923 roku Jan Kowalewski został oddelegowany do Tokio, gdzie przeprowadził kilkumiesięczne szkolenie w zakresie łamania szyfrów rosyjskich i pomagał w zorganizowaniu japońskiego Biura Szyfrów i struktur radiowywiadu. Nagrodzony został za to najwyższym odznaczeniem wojskowym Japonii – Orderem Wschodzącego Słońca. Po powrocie do Polski odbył kolejne staże liniowe, jako dowódca batalionu w 60. pp. w Ostrowie Wielkopolskim i 74. pp., a po awansie na stopień majora, odbył w latach 1925–1927 studia we Francuskiej Wyższej Szkole Wojennej (Écolesupérieurede guerre) [czyt.: ikolsuperioered gier], otrzymując tytuł oficera dyplomowanego. Z racji wyniesionej z radiowywiadu doskonałej znajomości spraw wojskowych bolszewickiej Rosji, został w 1928 roku attaché wojskowym w Moskwie, ale uznano go za persona non grata i zmuszono w 1933 roku do opuszczenia tej placówki. Przeniesiono go do sąsiedniej Rumunii na identyczne stanowisko. Pełnił tam obowiązki wojskowego przedstawiciela Polski aż do 1937 roku. Po powrocie do Polski został na krótko szefem sztabu Obozu Zjednoczenia Narodowego, ale źle się czuł w organizacji zajmującej się polityką wewnętrzną.
Do spraw wywiadowczych powrócił wraz z objęciem stanowiska dyrektora TISSA
– Towarzystwa Importu Surowców Strategicznych SA. Po wybuchu II wojny światowej nadal był związany z polskim wywiadem wojskowym, działał w bukaresztańskim komitecie pomocy uchodźcom polskim. Utrzymywał też kontakty z siecią japońskich attaché wojskowych w okupowanej przez Niemców Europie, które dawały wsparcie polskim siatkom wywiadowczym. Dzięki jego pośrednictwu, grupa oficerów sekcji rosyjskiej polskiego Biura Szyfrów wyjechała do Tokio, gdzie – aż do grudnia 1941 roku – zajmowała się łamaniem tajnej korespondencji Armii Czerwonej. Po upadku Francji Jan Kowalewski wyjechał do Portugalii, gdzie z upoważnienia gen. Władysława Sikorskiego kierował tzw. Placówką Łączności z Kontynentem. Prowadził m.in. rozmowy z wojskowymi i dyplomatycznymi przedstawicielami Rumunii, Węgier i Włoch (akcja „Trójnóg”), przygotowując grunt do przejścia tych państw ze strony „osi” na stronę aliantów oraz przygotowania politycznych i wojskowych warunków do przeprowadzenia lądowania i ofensywy na Bałkanach. Godziło to w interesy sowieckiej Rosji, dla której Bałkany miały stać się terenem ekspansji. Na skutek nacisków Stalina, wyrażonych podczas konferencji w Teheranie (po raz drugi sowiecki dyktator osobiście interweniował w sprawie Kowalewskiego), został on wiosną 1944 roku odwołany z Lizbony do Londynu. Do końca wojny płk Jan Kowalewski pozostał analitykiem polskiego wywiadu wojskowego (szczególnie w sprawach Rosji i komunizmu), a po demobilizacji pozostał na emigracji w Wielkiej Brytanii, współpracując z instytutami marsz. Józefa Piłsudskiego i gen. Władysława Sikorskiego. Wraz z grupą intelektualistów angielskich oraz emigrantów z krajów, które znalazły się za „żelazną kurtyną”, od 1955 roku był wydawcą i redaktorem miesięcznika „East Europe and Soviet Russia” [czyt.: ist jurop end sowiet raszja], prezentującego studia z zakresu sowietologii. Był także związany z Rozgłośnią Polską Radia Wolna Europa, gdzie wygłaszał felietony oraz wspomnienia z okresu wojny z bolszewicką Rosją
i II wojny światowej, a także zagadnień dotyczących „bloku wschodniego”. Ostatnim jego dokonaniem w zakresie kryptoanalizy było – w przededniu 100. rocznicy Powstania Styczniowego – złamanie (przechowywanych w zbiorach British Museum)
[czyt.: britisz museum] szyfrów polskiego Rządu Narodowego (tzw. szyfry Traugutta), stosowanych w korespondencji z zagranicznymi przedstawicielstwami oraz wewnątrz kraju. Jan Kowalewski zmarł 31 października 1965 roku w Londynie. W 2012 roku Prezydent RP Bronisław Komorowski nadał pośmiertnie płk. Janowi Kowalewskiemu Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski.
23 października 2014 roku na fasadzie domu przy ul. Piotrkowskiej w Łodzi, gdzie mieszkał Jan Kowalewski, odsłonięto tablicę pamiątkową. Uchwałą Senatu RP
z 17 października 2019, rok 2020 został ogłoszony Rokiem Jana Kowalewskiego. Zasługi kryptologa są nie tylko inspiracją do opracowań naukowych, ale także stały się kanwą do akcji dramatu „Człowiek, który zatrzymał Rosję”, zaprezentowanego w Teatrze Telewizji w 2018 roku.
Grzegorz Nowik, Biografia Jana Kowalewskiego do pobrania na stronie Niepodległa.
Załącznik nr 2
Szyfrogram Armii Czerwonej oraz tłumaczenie szyfrogramu
Grafika przedstawia pożółkły dokument. Na górze strony jest ramka, z napisem: „bpilne [niewyraźne] naczdow w p sekcja radiotelekrafji’. W ramce poniżej do uzupełnienia są pola: Stacja, oddział, przyjęto na stacji dnia... Depesza telegraficzna/ telefoniczna numer…, z…, odebrano dnia o godz… , nadano dnia o godz... Poniżej w 9 wierszach zapisane są ciągi liczb, każda liczba jest pięciocyfrowa, oddzielona od innych spacją. Nad ciągiem cyfr są odręczne zapisy w języku rosyjskim. Dokument jest popisany. Na środku dokumentu, przekreślono wersy niebieskim długopisem znakiem x, oraz na czerwono numerem 1143.
Grafika przedstawia kartkę dokumentu z tabelą. W prawym górnym rogu jest informacja: ściśle tajne. Na środku, na górze jest napis: Tłumaczenie szyfrogramu. Poniżej informacja: Od sztabu IV armii, do sztabu Zachodniego frontu. Przejęto 14 VIII Odczytano 15 VIII. Poniżej jest tabela w której są dwie kolumny. Lewa kolumna ma tytuł „Uwagi”, druga „Treść”. W treści są informacje napisane w Łomży dnia 13 sierpnia do szefa sztabu zachodniego o stanie liczebnym armii, według danych na 10 sierpnia. Pod tabelą jest własnoręczny podpis Naczelnika wydziału 2 „Za zgodność z oryginałem” oraz podpis własnoręczny Kapitana i Szefa Biura Szyfrowego.