Polecenie 1

Zapoznaj się ze schematem przedstawiającym różne modele sprawiedliwości okresu tranzycji. Następnie wykonaj zadanie.

Oś modeli sprawiedliwości okresu tranzycji wg Stephena Garretta

RhS7KltEPhf7L
Rysunek przedstawia poziomą oś, na której umieszczone są cztery modele pomiędzy pojednaniem (po lewej stronie) a odpłatą (po prawej). Od lewej strony ku prawej mamy wskazane: model amnezyjny, model klaryfikacji historycznej, mieszany model prawdy i karania, model selektywnego karania. Opis punktów znajdujących się przy osi: 1. Pojednanie Znajduje się na jednym końcu osi Garretta i jest synonimem amnestii i braku rozliczeń z przeszłością., 2. Odpłata Znajduje się na przeciwległym końcu osi w opozycji do pojednania., 3. Model amnezyjny W tym modelu „nowo powstała demokracja podejmuje świadomą decyzję, aby nie tylko unikać procesów karnych, ale i w głównej mierze wyciszać dyskusję publiczną o popełnionych zbrodniach”.

Hiszpania jako przykład modelu grubej kreski
Przez ponad 35 lat w Hiszpanii obowiązywała dyktatura gen. Francisca Franco. Pochłonęła ona ok. 200 tys. ofiar, które ginęły w egzekucjach oraz obozach pracy i obozach koncentracyjnych.
Po śmierci Franco rozpoczął się proces tranzycji (przejścia). Głową państwa został król Juan Carlos, a w skład pierwszego demokratycznego rządu weszło wielu wysoko postawionych współpracowników generała. Mimo swojej przeszłości byli nietykalni za sprawą wprowadzonych przez króla amnestii.
Aby uniknąć rozliczeń, zamknięto policyjne archiwa, uwolniono więźniów politycznych, zalegalizowano partię komunistyczną, przywrócono stanowiska urzędnikom zwolnionym przez reżim, ale bez odszkodowania.
Od lat 90. XX w. model świadomej amnezji przestał obowiązywać. Więźniowie polityczni zaczęli domagać się odszkodowań za krzywdy. W 2007 r. wprowadzono ustawę o pamięci historycznej, w której potępiono reżim Franco, zakazano eksponowania symboli z nim związanych, uznano procesy przeciwników reżimu za nielegalne. Przewidziano w niej również pomoc państwa w ekshumacji i identyfikacji ofiar, przywrócono obywatelstwo emigrantom politycznym oraz wprowadzono zakaz demonstracji w miejscu pochówku generała.
Jest to przykład opóźnionej sprawiedliwości okresu tranzycji., 4. Model klaryfikacji historycznej W tym modelu „dokonuje się opisu zbrodni popełnianych przez poprzedni reżim, nie identyfikuje się jednak osób odpowiedzialnych za te zbrodnie”.

Gwatemala jako przykład modelu upamiętnienia ofiar
W 1994 r. traktatem z Oslo powołano Gwatemalską Komisję Klaryfikacji Historycznej. Miała ona zbadać naruszenia praw człowieka, których dokonano w latach 1960-1996, i przypisać stronom konfliktu odpowiedzialność za te czyny. Zgodnie z modelem upamiętniania ofiar komisja nie miała jednak prawa do imiennego wskazania osób odpowiedzialnych za zbrodnie ani przeprowadzenia procesów karnych.
W 1999 r. ukazał się raport komisji „Gwatemala – Pamięć Ciszy”. Na 1400 stronach przedstawiono analizę konfliktu, a 2000 stron poświęcono opisom konkretnych zbrodni. Komisja zarejestrowała 42 275 ofiar, oszacowała łączną liczbę ofiar śmiertelnych na ponad 200 000. W raporcie 93% naruszeń praw człowieka przypisano stronie rządowej. Rząd oskarżono też o akty ludobójstwa wobec Majów. Tylko dwa procesy dotyczące zabójstw obrońców praw człowieka zakończyły się skazaniem winnych. Krajowe śledztwo w sprawie ludobójstwa hamował upolityczniony urząd prokuratora. Wielu dygnitarzom udało się uniknąć kary., 5. Mieszany model prawdy i karania W tym modelu „wyłączone są amnestie generalne, jednostka może jednak uniknąć odpowiedzialności karnej, jeśli w indywidualnym postępowaniu amnestyjnym ujawni szczegóły popełnionych przez siebie zbrodni, zaś czyn przez nią popełniony spełnia warunki przewidziane ustawą”.

Republika Południowej Afryki jako przykład modelu nagradzania prawdy w procesie klaryfikacyjnym
Od 1948 r. Partia Narodowa wprowadziła w RPA apartheid – system całkowitej segregacji rasowej, odznaczający się przemocą bezpośrednią, strukturalną i kulturową. Początkowo walka z tym systemem miała charakter pokojowy. Jednak po masakrze w Sharpeville w 1960 r. Afrykański Kongres Narodowy stopniowo zastępował metody pacyfistyczne działaniami zbrojnymi. Do znacznego wzmożenia konfliktu doszło w latach 80. XX w. Popierana przez większość społeczeństwa opozycja była zbyt słaba, aby dokonać rewolucji, natomiast rząd nie mógł dłużej ignorować jej działań, a także międzynarodowego ostracyzmu.
Konieczność wyjścia z impasu doprowadziła do tranzycji negocjowanej. Zakończyła się ona w 1994 r. wyborem Nelsona Mandeli na prezydenta RPA. Sprawiedliwość okresu tranzycji była głównym punktem negocjacji. Rząd domagał się amnestii i zapowiadał powrót do polityki konfrontacji, jeśli nie zostanie ona wprowadzona. Ostatecznie klauzulę amnestyjną umieszczono w konstytucji RPA jako postambułę. Było to prawnie wiążące postanowienie o amnestii dla tych, którzy popełnili przestępstwa polityczne pod rządami poprzedniego reżimu. Niemniej, aby zostać objętym amnestią, należało spełnić pewne kryteria, np. wnioskodawca musiał ujawnić wszystkie istotne informacje o popełnionej zbrodni. Dotyczyło to przestępstw z okresu od 1 marca 1960 r. do 10 maja 1994 r. o charakterze politycznym, ale niepopełnionych z mściwości, złości lub dla zysku. Decyzję o przyznaniu amnestii, wyłączającej odpowiedzialność karną i cywilną, podejmował Komitet ds. Amnestii Komisji Prawdy i Pojednania. Z ponad siedmiu tysięcy aplikacji amnestię przyznano 28% zgłoszeń. Większość wniosków pochodziła od członków Afrykańskiego Kongresu Narodowego.
„W tymże modelu uniknięcie odpowiedzialności karnej wymaga przyczynienia się sprawcy do poznania prawdy o zbrodni; jest więc nagrodą za udział w procesie klaryfikacji historycznej. Niezgłoszenie wniosku o amnestię albo też nieujawnienie wszystkich informacji o wydarzeniach (w tym także zatajenie tożsamości współsprawców) skutkują odrzuceniem wniosku o amnestię i możliwą odpowiedzialnością prawną”., 6. Model selektywnego karania Ten model „zakłada stosowanie sankcji prawnych (odpowiedzialności karnej, utraty praw publicznych, czystek i weryfikacji) wobec najwyższych władz poprzedniego reżimu, a także członków służb bezpieczeństwa, którzy dopuszczali się drastycznych naruszeń praw człowieka”.

Grecja jako przykład modelu selektywnego karania
W latach 1967–1974 rządy w Grecji sprawowała junta wojskowa. Reżim pułkowników przeprowadził antylewicowe czystki w armii, administracji publicznej i na uniwersytetach, wprowadził cenzurę, dokonywał masowych aresztowań i dopuszczał się tortur. Doszło też do krwawego stłumienia protestów na Politechnice Ateńskiej.
Upadek junty spowodowany był kryzysem gospodarczym oraz groźbą wojny z Turcją związaną z kryzysem cypryjskim. W ramach rozliczeń demokratyczny rząd Konstandinosa Karamanlisa przeprowadził procesy karne wobec 100 wysokich urzędników reżimu. Postawiono im m.in. zarzuty o udział w zamachu stanu, stłumieniu protestów na politechnice oraz torturowanie więźniów. Trzy osoby, w tym przywódcę reżimu Georgiosa Papadopoulosa, skazano na karę śmierci, zamienioną później na długoletnie więzienie. Na wniosek ofiar przeprowadzono też 400 procesów przeciwko członkom policji dotyczących stosowania tortur. Skazano 113 osób. Polityka „dejuntafikacji” opierała się na weryfikacjach i czystkach, które objęły uniwersytety, sądownictwo, policję, armię oraz administrację publiczną.
Źródła cytatów: Michał Krotoszyński, Lustracja w Polsce w świetle modeli sprawiedliwości okresu tranzycji, Warszawa 2014, s. 37–45.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ćwiczenie 1
Re6uXD4U1qWIX
Rozstrzygnięcie: (Wybierz: model amnezyjny, model klaryfikacji historycznej, mieszany model prawdy i karania, model selektywnego karania) Uzasadnienie: (Uzupełnij).