Secesyjne formy w sztuce użytkowej
Ważne daty
1888 – w Anglii powołany do życia zostaje ruch artystyczny Arts and CraftsArts and Crafts;
1892 – założenie w Monachium stowarzyszenia artystycznego Secesja Monachijska (niem. Münchner Secession);
1897 - powołanie w Wiedniu stowarzyszenia artystycznego Secesja Wiedeńska (niem. Wiener Secession);
1901 – w Krakowie powstaje Towarzystwo Polskiej Sztuki Stosowanej.
Scenariusz lekcji dla nauczyciela.
I. Rozwijanie zdolności rozumienia przemian w dziejach sztuki w kontekście ich uwarunkowań kulturowych, środowiskowych, epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce. Uczeń:
I.10. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat epok, kierunków, stylów i tendencji w sztuce oraz środowisk artystycznych.
I.1.f) sztuki przełomu XIX i XX wieku (secesja, symbolizm, protoekspresjonizm),
I.4. prawidłowo sytuuje w czasie i w przestrzeni geograficznej poszczególne epoki, style, kierunki i tendencje w sztuce;
I.7. łączy najistotniejsze dzieła ze środowiskiem artystycznym, w którym powstały;
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
II.10. określa funkcję dzieła i wskazuje jej wpływ na kształt dzieła;
II.14. wskazuje środki stylistyczne i środki ekspresji, które identyfikują analizowane dzieło z odpowiednim stylem, środowiskiem artystycznym lub autorem;
II.18. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.
II.2. wskazuje twórców najbardziej reprezentatywnych dzieł;
II.3. umiejscawia dzieła w czasie (wskazuje stulecie powstania dzieł sztuki dawnej, a w przypadku dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej datuje je z dokładnością do połowy wieku), w nielicznych przypadkach, dotyczących sztuki nowoczesnej i współczesnej, zna daty powstania dzieł lub datuje je z dokładnością jednej dekady;
II.8. wymienia różne funkcje dzieł sztuki, takie jak: sakralna, sepulkralna, estetyczna i dekoracyjna, dydaktyczna, ekspresywna, użytkowa, reprezentacyjna, kommemoratywna, propagandowa, kompensacyjna, mieszkalna i rezydencjonalna, obronna, magiczna;
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
III.4. łączy wybrane dzieła z ich autorami na podstawie charakterystycznych środków formalnych;
III.8. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat twórczości wybitnych artystów.
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
IV.4.d) techniki zdobnicze: emalia, intarsja i inkrustacja;
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
V.3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje.
określać secesyjne formy w sztuce użytkowej na podstawie charakterystycznych cech warsztatowych i stylistycznych;
charakteryzować styl eklektycznyeklektyczny;
opowiadać o ruchu artystycznym – Arts and CraftsArts and Crafts;
wymieniać wybitne osobowości wpisujące się w nurt secesji.
Secesyjne formy
W końcu XIX wieku Europa i Ameryka Północna w pełni weszły w wiek nowoczesności. Nastąpiła stabilizacja ekonomiczna dużych mas społeczeństwa. Rozwinięto na szeroką skalę produkcję przemysłową obejmującą już nie tylko przemysł ciężki, ale także szereg obszarów ułatwiających codzienne funkcjonowanie.
Tym samym dawne rzemiosło artystyczne (czyli, jak wynika z nazwy, przedmioty wykonywane w warsztatach rzemieślniczych) zastąpione zostało coraz szerzej przez wytwory maszyn. Stary termin zastąpił nowy: sztuka użytkowa, który dotyczy wytwarzania przedmiotów codziennego użytku, zaprojektowanych przez artystę‑projektanta i wykonywanych przemysłowo na dużą skalę. Sztuka użytkowa stała się kolejną, równoprawną dziedziną twórczości (obok malarstwa, grafiki, rzeźby, architektury…). Do dzisiaj oba wyżej wspomniane terminy funkcjonują wymiennie obok siebie, a poza nimi spotyka się także takie określenia jak: sztuki dekoracyjne, sztuki zdobnicze, sztuka stosowana czy bardziej nowocześnie brzmiący design.
W zdobnictwie drugiej połowy XIX wieku królowały tak zwane neostyleneostyle i eklektyzmeklektyzm. Pod wpływem historyzmuhistoryzmu odkrywano na nowo sztukę minionych epok przekładając ją na ówczesną architekturę i sztuki zdobnicze. Już na początku stulecia, w dobie romantyzmu, zachwycano się średniowieczem i gotykiem. W drugiej połowie XIX wieku prym wiodły neorenesans i neobarok.
Styl eklektyczny rozpowszechnił się w Europie z artystycznej potrzeby zestawienia elementów piękna z poszczególnych epok.
1. Eklektyzm to kompilacja stylów. Jest to twórczość łącząca rozmaite motywy pochodzące z różnych epok oraz kierunków artystycznych.
Eklektyzm oznaczał eksplozję form, motywów i rodzajów zdobień, splatanie się różnych estetyk, bogactwo ornamentów i detali zdobniczych. Prowadziło do powstawania zupełnie nowych i nieznanych wcześniej dzieł, ale także do przedkładania zdobienia nad funkcjonalność przedmiotów, przeładowania nadmierną ornamentacją, aż po epatowanie bogactwem na granicy kiczu. Wpłynęło to szczególnie na estetykę sztuki użytkowej.
Jednocześnie część ówczesnych artystów czy architektów zwracała uwagę na eklektyczny nadmiar i przepych w złym guście, a także zalew taniej produkcji maszynowej, nie zawsze wysokich lotów, a czasem wręcz tandetnej.
1. W wytwórczości dużą rolę odgrywać zaczął nowy zawód – projektant i nowa dziedzina sztuki – projektowanie artystyczne.
Jednym z ważnych ruchów artystycznych utworzonych na fali takiej krytyki był angielski Arts and Crafts MovementArts and Crafts Movement - ruch artystyczny, zrzeszający malarzy, rzeźbiarzy, architektów i rzemieślników w myśl tworzenia sztuki użytkowej, służącej całemu społeczeństwu. Został on założony w 1888 roku pod przewodnictwem Williama Morrisa.
Inspiracją ruchu były idee angielskiego pisarza Johna Ruskina, że należy tworzyć sztukę użyteczną i funkcjonalną, jednak nie tracącą swoich estetycznych wartości. Dlatego artyści przeciwstawiali się produkcji mechanicznej, przemysłowej, na rzecz odrodzenia sztuki wykonywanej ręcznie. Projektowali meble, tkaniny, witraże, tapety oraz przedmioty codziennego użytku.
1. Członkowie ruchu Arts & Crafts założyli własną szkołę Guild and School of Handicraft, kształcącą przyszłych artystów‑rzemieślników, a także własne czasopismo The Hobby Horse. Naśladując angielskie ugrupowanie tworzono liczne warsztaty rzemieślnicze, a działalność Arts & Crafts miała duży wpływ na sztukę europejską i amerykańską przełomu XIX i XX wieku.
Krytyczne spojrzenie na nurt historyzmu, niezgoda twórców na niską jakość produkcji masowej i próby przywrócenia rangi tradycyjnym rzemiosłom przyniosły owoce w postaci nowego prądu artystycznego – secesji, wiodącego stylu przełomu stuleci.
Za bezpośredni okres kształtowania się secesji uważa się lata 80. XIX wieku, a za jej początek – lata 90. XIX stulecia, kiedy powołano towarzystwa artystyczne o tej nazwie. Dojrzałą formę nurt ten osiągnął w połowie lat dziewięćdziesiątych. W końcowych latach XIX wieku secesja rozpowszechniła się w całej Europie, czego efektem było wykształcenie się narodowych odmian stylu. Apogeum popularności i możliwości secesji przypada, nieco symbolicznie, na rok 1900. W pierwszej dekadzie XX wieku zaczyna się z kolei odwrót od form secesyjnych.
Pierwsze zapowiedzi nowego stylu pojawiły się w Anglii i Francji. Jego inspiracje były bardzo rozlegle. Wpływ na rozwój stylu miało dekoracyjne malarstwo angielskiej grupy prerafaelitów powołanej w połowie XIX w. jak i dekoracja rokokowa XVIII w. Secesja dość szybko rozprzestrzeniła się i znalazł podatny grunt niemal w całej Europie oraz w Ameryce. Nie była jednak jednolitym stylem, przeciwnie cechowała ją duża różnorodność form. Miała też swoje różne odmiany i sposoby recepcji w różnych krajach, o czym świadczy choćby wielość nazw tego nurtu. Secesja to nazwa ruchu artystycznego, który we Francji nazywał się Art Nouveau, w Niemczech- Jugendstil, w Anglii - Modern Style, we Włoszech - Stile floreale.
Sama nazwa secesja wywodzi się od słowa oznaczającego odejście, oderwanie. Bezpośrednio pochodzi od nazw nowo powoływanych w latach 90. XIX wieku stowarzyszeń artystów różnych dziedzin, krytykujących dotychczasową sztukę (akademizm, historyzm) i szukających dla siebie nowych form i środków wyrazu. Stowarzyszenia takie powstały miedzy innymi w Monachium, Wiedniu i Berlinie.
Secesja to styl, który jako pierwszy w tak szerokim zakresie zafascynował nie tylko architektów, malarzy, grafików czy rzeźbiarzy, ale także twórców rzemiosła artystycznego, architektów wnętrz czy projektantów mody. Negowała ona rozróżnienie pomiędzy sztuką czystą i sztuką użytkową. Zjawisko to określane terminem Gesamtkunstwerk (jedność sztuk) wyrażało się w dążeniu do zatarcia granic między poszczególnymi dyscyplinami sztuki.
Secesja objęła swym zasięgiem wszystkie dziedziny sztuki i wytwórczości: od malarstwa, rzeźby i architektury po różne dziedziny rzemiosła artystycznego, nobilitując tym samym sztuki stosowane i zdobnictwo oraz tworząc dzieła o charakterze dekoracyjnym. Zainteresowania artystów‑projektantów dotyczyły wielu różnych dziedzin sztuki. Przykładem jeden z czołowych twórców secesyjnych, malarz Gustaw Klimt, który był jednocześnie architektem, projektantem wnętrz, ubiorów i biżuterii. Twórcy secesyjny wypowiadali się w wyrobach meblarstwa, ceramiki i szkła, tkanin i ubiorów, złotnictwa i biżuterii, metaloplastyki, witrażu i wielu innych.
Rola stylu secesyjnego
Secesja godziła się z produkcją masową ale jednocześnie nie rezygnowała z rękodzieła. Postulowała wyrafinowanie także w przedmiotach użytkowych. Kierunek ten miał ambicje objąć wszystkie aspekty ludzkiej codziennej egzystencji. Nie miał być to kierunek awangardowy, ale taki, który zadowoliłby gusta estetyczne społeczeństwa. U podstaw secesji leżało również pragnienie nowości oraz innowacji – stąd stosowanie nowych sposobów ujęcia, nowych tworzyw, metod konstrukcji i technik.
Secesja zdecydowanie zrywała z XIX‑wiecznymi neostylami, akcentowała dekoracyjność formy jako wartość nadrzędną przedmiotu, także użytkowego. Bezpośrednim źródłem fascynacji i natchnienia były: literatura (szczególnie romantyczna), sztuka ludowa (w tym świat baśni i legend), sztuka Dalekiego Wschodu, wreszcie świat organiczny z bogactwem fauny i flory, a jednym z najczęściej stosowanych motywów stała się także postać kobieca.
Jednym z wyróżników secesji była linia. Linia w stylu secesyjnym była falista i płynna, giętka, zakrzywiana, elastyczna, wijąca się, tworząca spirale, bardzo dynamiczna i nieokiełznana. Nie tylko zakreślała kontury, ale także dekorowała i symbolizowała. W żadnym innym kierunku artystycznym nie była równie ważna, jak w secesji.
Kompozycje secesyjne były najczęściej spionizowane – akcentowano pion, motywy wertykalne i strzeliste, posługiwano się chętnie pionowym kadrem, preferowano wysokie i wąskie formaty, przedmioty komponowano w sposób wydłużony, nadawano im wysmukłe proporcje. Chętnie korzystano z motywu wysmukłych postaci, strzelistych drzew, długich łodyg roślin, fal morskich itp.
W sztuce secesji królowała asymetria. Zmieniła ona dotychczasowy obraz świata kreowany przez artystów. Zarówno elewacje budynków, jak i wystroje wnętrz czy drobne przedmioty użytkowe pozbawione były symetrycznych płaszczyzn, uzyskały bardziej swobodną kompozycję, były niespokojne, rozedrgane, dynamiczne i zmienne. W secesji zanika również konstrukcyjny podział przedmiotów - elementy o miękkich kształtach są ze sobą niejako zlane, płynnie przechodzą jeden w drugi. Na asymetrie secesji oddziałało rokoko, ale także sztuka japońska (zwłaszcza drzeworyty japońskie), modna w okresie modernizmu.
Inną charakterystyczną cechą była płaszczyznowość - płaska plama obwiedziona konturem, brak światłocienia, rezygnacja z klasycznej perspektywy, efektów iluzjonistycznych i sugestii przestrzeni. Secesja łączyła duże nie zapełnione powierzchnie z powierzchniami wypełnionymi bogatą ornamentyką. Taka stylistykę maja między innymi projekty graficzne czeskiego artysty Alfonsa Muchy.
Kolorystyka secesji zrezygnowała z akademickich brązów i barw agresywnych, stała się bardziej subtelna, preferowała biel, i jasną kolorystykę, skłaniała się ku pastelom, barwom opalizującym, tęczowym, chętnie stosowano efekty połysku. Dobrze widoczne jest to w projektach szkieł Francuza Émile'a Gallé, który wynalazł nowe sposoby kształtowania i nakładania na siebie warstw różnie zabarwionego szkła, osiągając w ten sposób niesamowite efekty pod względem faktury i koloru.
Secesja cechuje też ogromna dekoracyjność, bogactwo ornamentyki nie nawiązującej do klasycznego ornamentu. Fauna i flora stanowiły w secesji ulubione motywy zdobnicze. Fascynacja przyrodą brała się z założenia, że sztuka powinna naśladować procesy natury. Przedmioty zdobiono motywami takimi jak: rośliny wodne, lilie, kalie, irysy, bluszcze i winorośle, łabędzie, ważki, motyle, pawie i jaszczurki. Motywy roślinne i zwierzęce często są w dekoracji secesyjnej przetworzone lub stanowią jedynie inspirację do tworzenia swobodnej ornamentyki wywodzonej z form organicznych.
Niesłuszny jest jednak zarzut wobec secesji, jakoby nadużywała ornamentu. Secesja stosowała go w sposób wyrafinowany, niekiedy oszczędny, umiejętnie przeciwstawiając pustej przestrzeni. Ornament miał nie tylko ozdabiać przedmioty, jak dawniej, lecz stapiać się z przedmiotem, podkreślać jego strukturę.
Styl secesji wykreował także nowy ideał urody kobiecej, bardzo często umieszczając postaci kobiece na wielu wyrobach. Kobieta secesji była krucha, smukła i wiotka w talii, o wydłużonych proporcjach ciała. Włosy jej powinny być długie, puszyste, falujące, często rude lub czarne, rozpływające się w długich, bujnych splotach. Lubiano eksponować kobiece ciało, przedstawiać kobiety fatalne, te, które miały destrukcyjny wpływ na mężczyzn. Jedną z ulubionych postaci była biblijna Salome.
Przedstawiciele nutru secesyjnego
Wybitnymi osobowościami wpisującymi się w nurt secesji, działającymi w równych dziedzinach sztuki użytkowej w Europie byli m. in.: Arthur H. Mackmurdo - architekt, projektant mebli i grafik; Henry van de Velde – teoretyk sztuki, architekt, projektant wnętrz, mebli i innych przedmiotów codziennego użytku; słynny amerykański złotnik i projektant szkła Louis Comfort Tiffany; Émile Gallé – projektant mebli i szkła; René Lalique – złotnik i jubiler; Otto Eckmann - projektant mebli i tkanin; August Endell – architekt i projektant mebli, tkanin, biżuterii.
W Polsce wybitnymi przedstawicielem secesji w sztuce użytkowej był Stanisław Wyspiański jako autor witraży i projektant wnętrza Domu Towarzystwa Lekarskiego w Krakowie.
Ruch, który zwiastował odnowę w XIX‑wiecznej estetyce i podniósł przedmioty codziennego użytku do rangi dzieł sztuki na początku XX wieku sam uległ pewnej banalizacji i załamaniu. Powody takiej sytuacji były rozmaite: przerost ornamentyki, nadmierne dążenie do oryginalności, masowa produkcja słabych wyrobów, pojawienie się dużej ilości dzieł miernych i tandetnych, niefunkcjonalność przedmiotów.
W latach trzydziestych XX wieku secesja zaczęła być atakowana za swoje przesadne zdaniem niektórych zdobnictwo, a sama nazwa stała się nawet synonimem złego smaku i kiczu. Paul Morand pisał w 1931 roku: Nigdy smak nie upadł tak nisko. Płynąca z Wiednia fala błędu zalewa Europę, oznaczając być może jej zmierzch. Jest to letarg, omdlenie. [...] Artystom wydaje się, że czerpią z natury – z baldaszków, z muszli, z kłosów lub ziaren, nigdy zaś nie byli od niej tak daleko.
Niejako w opozycji do ozdobności stylu, jako pewnego rodzaju zaprzeczenie secesji pojawił się styl Art déco. Nowe projektowanie uwzględniało wpływ przedmiotów na otoczenie fizyczne i społeczne człowieka. Poszukiwano stylu w sztuce, który będzie wybiegał w przyszłość i wyrazu dla nowoczesności świata. Art déco charakteryzował się oszczędną dekoracją, klasycyzującym zgeometryzowaniem i dążeniem do syntetycznego ujmowania form oraz poszukiwaniem piękna w samej funkcji przedmiotu użytkowego.
Dopiero po upływie dwudziestu lat, w latach 50. i 60. XX wieku styl secesji wrócił do łask i został doceniony, jako bardzo wartościowy okres w rozwoju sztuk plastycznych, w tym zwłaszcza rzemiosła i projektowania artystycznego.
Prezentacja 3D Secesyjne formy w sztuce użytkowej
Zadania
Secesja jest nurtem, który zyskał bardzo liczne nazwy w różnych krajach. Które z poniższych określeń oznaczają secesję?
- Art Nouveau
- Art Déco
- Jugendstil
Przyjrzyj się trzem projektom przedmiotów codziennego użytku. Który z nich reprezentuje styl secesji?
- 1
- 2
- 3
Wskaż przymiotniki, charakteryzujące ornament secesyjny.
- geometryczny, minimalistyczny, regularny
- falisty, asymetryczny, organiczny
- historyczny, kaligraficzny, eklektyczny
Przyjrzyj się trzem dziełom sztuki. Wskaż, które z nich mogłyby być źródłem inspiracji dla secesyjnej sztuki użytkowej?
- 1
- 2
- 3
Linearyzm to:
- sztuka dekorowania wnętrz architektonicznych
- metoda wydobywania kształtu za pomocą konturu i linii
- rodzaj rzemiosła artystycznego
Przyjrzyj się dwóm wazonom, które powstały w odstępie ok. 20 lat, w stylu secesji i Art Déco. Porównaj je ze sobą, zwróć uwagę na użyte materiały, techniki wykonania, formę naczyń, motywy dekoracyjne, kolorystykę.
 Wazon, styl secesyjny, online-skills, CC BY 3.0 |  Wazon, stylk art deco, online-skills, CC BY 3.0 |
Jedną z zapowiedzi stylu secesji był brytyjski ruch artystyczny Art and Craft. Przyjrzyj się projektom tkanin założyciela tej grupy Williama Morrisa oraz czołowego przedstawiciela secesji Alfonsa Muchy. Jakie dostrzegasz miedzy nimi podobieństwa i różnice?
 Tkanina, wzór, William Morris, online-skills, CC BY 3.0 |  Tkanina, wzór, Alfons Mucha, online-skills, CC BY 3.0 |
Uzupełnij metryczkę poniższego dzieła.
Autor: ........................
Tytuł: ............................................
Rok powstania: ............
Połącz w pary pojęcia z ich definicjami.
w sztuce twórczość kompilacyjna, łącząca różne elementy i treści z różnych stylów, epok i kierunków artystycznych, nieprowadząca do nowej syntezy, nieoryginalna., jedna z odmian historyzmu, nurt w architekturze i rzemiośle artystycznym XIX‑w. naśladujący styl wybranej minionej epoki artystycznej., nurt w XIX‑wiecznej architekturze i rzemiośle artystycznym, polegający na naśladownictwie stylistyki minionych epok.
| Eklektyzm | |
| Neostyle | |
| Historyzm |
Słownik pojęć
Ruch artystyczny, zrzeszający malarzy, rzeźbiarzy, architektów i rzemieślników w myśl tworzenia sztuki użytkowej, służącej całemu społeczeństwu. Założony w 1888 roku w Anglii pod przewodnictwem architekta i projektanta Williama Morrisa. Inspiracją były idee angielskiego pisarza Johna Ruskina, że należy tworzyć sztukę użyteczną i funkcjonalną, jednak nie tracącą swoich estetycznych wartości. Dlatego artyści przeciwstawiali się produkcji mechanicznej, przemysłowej, na rzecz odrodzenia sztuki wykonywanej ręcznie.
w sztuce twórczość kompilacyjna, łącząca różne elementy i treści z różnych stylów, epok i kierunków artystycznych, nieprowadząca do nowej syntezy, nieoryginalna
nurt w XIX‑wiecznej architekturze i rzemiośle artystycznym, polegający na naśladownictwie stylistyki minionych epok
jedna z odmian historyzmu, nurt w architekturze i rzemiośle artystycznym XIX‑w. naśladujący styl wybranej minionej epoki artystycznej, np. neorenesans, neobarok, neogotyk
Towarzystwo artystyczne założone w Krakowie w 1901 roku, którego celem było tworzenie i upowszechnianie wzornictwa artystycznego oraz promowanie sztuki stosowanej i nadanie jej rangi analogicznej do tzw. „sztuki czystej”.
Źródło:
encyklopedia.pwn.pl
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
G. Fahr‑Becker, Sececja, Konemann, Koningswinter 2004.
J. Tomkowski, Secesja, Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk : Fundacja Akademia Humanistyczna, Warszawa 2008.
K. Sagner, Secesja, Świat Książki, Warszawa 2007.
P. Wittlich, Secesja. Sztuka i życie., Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1987.