Sejm Wielki oraz uchwalenie Konstytucji 3 maja
W okresie powstania listopadowego chętnie odwoływano się do tradycji Konstytucji 3 maja. Pod jakim względem dla obu tych okresów wspólne były: postawa narodu i zagrożenie?
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Sejm Wielki na tle polskiej tradycji parlamentarnej. Konfederacja sejmowa Sejm Wielki na tle polskiej tradycji parlamentarnej. Konfederacja sejmowa Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 4.0.
Jaka zasada ustrojowa I Rzeczpospolitej spowodowała paraliż sejmu poczynając od II poł. XVII w.?
Jaki tryb głosowania obowiązywał w konfederacjach szlacheckich lub wojskowych w Rzeczpospolitej?
Dwa poniższe sejmy były skonfederowane (ich posłowie zawiązali dwie konfederacje: jedną dla Korony, drugą dla Litwy). Kto wykorzystałby zasadę liberum veto, aby je zerwać, gdyby nie obradowały „pod węzłem konfederacji”?
sejm konwokacyjny 1764 r. przeprowadził pierwsze poważne reformy
tzw. sejm Repninowski 1767‑1768 wprowadził równouprawnienie dysydentów i dyzunitów.
Okres umiarkowanych reform królewskich
Powołanie Rady Nieustającej i jej poczynania w latach 70. i 80. XVIII w. rozpoczęły powolną, ale postępującą przebudowę struktur państwa. Wprawdzie Rosja sądziła, że Rada będzie skutecznym narzędziem oddziaływania na stosunki wewnętrzne i przekształci się w organ opozycji wobec króla, ale okazało się, że mimo olbrzymich wpływów ambasadora rosyjskiego Ottona Magnusa Stackelberga, coraz większe znaczenie zdobywał w niej monarcha. Opinia publiczna nie dostrzegała jednak owych subtelnych zmian, stąd powszechna nienawiść do tego organu administracji i powszechne określanie go jako „Zdrada Nieustająca”.
Sejmy w latach 1773‑1775 zdecydowały o powiększeniu liczby wojska do 30 tys., czego wprawdzie nie udało się w pełni zrealizować, ale przy okazji przeprowadzono unowocześnienie armii. Obowiązywać zaczęły nowe regulaminy musztry, podniesiono poziom zaopatrzenia materialnego, wprowadzono zasady awansów oficerskich uzależnione od umiejętności (zerwano ze sprzedażą patentów oficerskich).
Sejm 1776 r. ponownie obradował w formule „skonfederowanej”, czyli głosowano większością i nie można było go zerwać. Pozwoliło to na wprowadzenie kolejnych reform, m.in.: ograniczono władzę hetmanów, zakazano skazywania na śmierć w procesach o czary (wcześniej niż we Francji czy Anglii), zniesiono stosowanie tortur w procesie dowodowym. Zlecono Andrzejowi Zamoyskiemu, byłemu kanclerzowi koronnemu, skodyfikowanie prawa sądowego.
Rosja wobec polskich reform
Znaczącym osiągnięciem okresu po pierwszym rozbiorze, była odbudowa dochodów skarbu królewskiego. Polegała ona przede wszystkim na sprawniejszym zarządzaniu królewszczyznami i racjonalizacji systemu dzierżaw. Oczywiście nadal starostwa królewskie odgrywały istotną rolę w budowie „stronnictwa pro‑królewskiego”.
Ambasador Katarzyny II, Stackelberg z konsekwencją i premedytacją rozbijał stronnictwo króla, który nie potrafił wyrwać się spod jego wpływów. Niemniej jednak przy rosyjskim wsparciu udało się przeprowadzić niektóre zmiany (często wbrew intencjom protektora), ale też tak ważna sprawa jak kodyfikacja Zamoyskiego na sejmach 1778 i 1780 r. upadła. Została zaatakowana przez zmanipulowanych przez Stackelberga członków opozycji, uznawanych przy tym za ludzi światłych i przyjaciół króla, jak Antoni Tyzenhauz.
Rosjanie umiejętnie budowali stronnictwo opozycyjne wobec króla i reform. Na jego czele stali Stanisław Szczęsny Potocki oraz Franciszek Ksawery Branicki. Ten ostatni ożenił się z Aleksandrą Engelhardt, siostrzenicą wpływowego ministra rosyjskiego Potiomkina, a w rzeczywistości – ponoć – nieślubną córką jego i carycy Katarzyny II. Pewnym jest jednak, że Branicki zyskał wielki posag i dobra ziemskie na Ukrainie, które po rozbiorach znalazły się w granicach Rosji.
Z malarstwa epok wcześniejszych znamy obrazy ukazujące rodzinę. Jednak najczęściej są to rodziny monarsze (np. znany obraz rodziny Sobieskich) i wykonane w pewnej konwencji obowiązującej dla tego rodzaju wizerunków. Na podstawie analizy stroju i postawy postaci z obrazu „Potocki ze swoimi synami” wybierz wyrażenia odnoszące się do zmiany w XVIII w. stosunku do dzieci w porównaniu z epokami wcześniejszymi:
- Dziecko ukazane jest jako „mały dorosły”.
- Postacie na obrazie łączą uczucia miłości i przywiązania.
- Postacie na obrazie mogłyby być obcymi sobie ludźmi.
- Ukazany jest indywidualny charakter dziecka.
- Widać że postacie na obrazie są sobie bliskie.
Portrety Branickiego i Potockiego zawierają symbolikę stroju wskazującą na ich funkcje wojskowe. Wymień te symbole.
Na portrecie Bromptona Aleksandra Branicka stoi pod popiersiem przedstawiającym Katarzynę II, która dobrotliwie się uśmiecha. Na szarfie przepasującej postać Aleksandry widać miniaturę z podobizną Katarzyny. To mnożenie odniesień do carycy sugeruje ich wzajemny bliski związek. Wskaż na portretach elementy pokazujące pozycję kobiety w społeczeństwie końca XVIII w.
- Swoboda towarzyska – możliwość pokazywania twarzy, włosów, swojego uroku osobistego.
- Zamknięcie w kręgu rodzinnym.
- Bezpośredni kontakt z władcami.
- Podobne oznaki dostojeństwa, jak w przypadku mężczyzn – szarfa i order przepasujący tułów.
- Portretowanie osoby, jako indywidualności, a nie członka większej grupy np. rodziny, czy dworu.
Przyjrzyj się dokładnie obrazowi przedstawiającemu dawny widok parku. Wskaż zdania prawdziwe.
- Ścieżki i drogi są proste tworząc osie widokowe.
- Ścieżki i drogi wiją się wśród otwartych i zarośniętych przestrzeni.
- W parku rozlokowane są liczne niewielki budynki i wolno stojące rzeźby.
- Woda malowniczo wkomponowana jest w przestrzeń.
- Obszary trawników i nasadzeń oraz pojedynczych skupisk drzew przenikają się i są nieregularne.
Na podstawie wymienionych wyżej informacje wymień cechy charakterystyczne parku krajobrazowego w stylu angielskim, jakim był park Branickich nieopodal Białej Cerkwi.
Zwołanie sejmu w 1788 r.
W 1787 r. w Kaniowie doszło do spotkania Katarzyny II ze Stanisławem Augustem Poniatowskim. Król usiłował zjednać carycę do swoich planów udziału Rzeczpospolitej w zbliżającej się konfrontacji z Turcją. Obiecywał sobie symboliczne zyski terytorialne, np. port nad Morzem Czarnym, ale ważniejsza byłaby zgoda rosyjskiego protektora na reformy. Postulowano bowiem utworzenie czterdziestotysięcznej armii, co wymagało zmian w prawie, które pozwoliłyby zapewnić środki na jej utrzymanie.
Rosja, która już w 1780 r. wycofała z Rzeczpospolitej swoje wojska, nie chciała jednak aż tak daleko idących zmian i wzmocnienia sąsiada. Wprawdzie wcześniej władczyni konferowała z magnackimi przeciwnikami króla (Potockim i Branickim), ale ostatecznie teoretycznie poparła Poniatowskiego z takimi jednak warunkami, które należało uznać za klęskę królewskich planów – zgoda na dwunastotysięczny korpus, ale pod dowództwem hetmana Branickiego. Przy okazji uzyskano też aprobatę dla idei zwołania skonfederowanego sejmu, który miał zaaprobować przymierze. Rosja, która mobilizowała do konfrontacji z Państwem Osmanów 100 tys. armię nie potrzebowała polskiego wojska, uznawanego przez ostatnie dziesięciolecia za źle wyszkolone i mało przydatne. Ważne jednak było stworzenie baz zaopatrzeniowych na polskiej, prawobrzeżnej Ukrainie i pomoc logistyczna.
W sierpniu 1787 r. rozpoczęła się wojna, a to spowodowało, że wybory na sejmikach przebiegały w gorącej atmosferze politycznej, z rozbudzonymi nadziejami obu stronnictw: reformatorskiego i opozycyjnego (liczącego na cofnięcie już dokonanych zmian). W dniu 7 października 1788 r. rozpoczął obrady sejm, który do historii przeszedł pod nazwą „Sejm Wielki”.
Jakie wydarzenia w polityce europejskiej poprzedzały zwołanie obrad Sejmu Wielkiego w Rzeczpospolitej?
Czy spotkanie w Kaniowie z carycą Katarzyną II i podjęte ustalenia wzmocniło pozycję króla Stanisawa Augusta Poniatowskiego w Rzeczpospolitej?
Pierwsza kadencja i sojusz z Prusami
Marszałkiem sejmu został Stanisław Małachowski (marszałek koronny) oraz Kazimierz Nestor Sapieha (marszałek litewski) – sejm był konfederacją, stąd dwóch marszałków. Kolejną zmianą w obradach było limitowanie sejmu, który miał działać znacznie dłużej niż zwyczajowe 6 tygodni, choć o „sejmie nieustającym” (bez limitu czasu trwania) początkowo nikt nie myślał.
Tymczasem w Polsce zapanowała patriotyczna euforia sprytnie podsycona przez dyplomację pruską. W celu zablokowania sojuszu rosyjsko‑polskiego, który upodmiotawiał Rzeczpospolitą na arenie międzynarodowej, zaproponowano podpisanie sojuszu polsko‑pruskiego.
Zaangażowana na froncie tureckim Rosja nie protestowała, zdając sobie zresztą sprawę, że Berlin po doświadczeniach wojny siedmioletniej z pewnością nie zdecyduje się na konfrontację z Petersburgiem, zwłaszcza w obronie Rzeczpospolitej. Na fali patriotycznych nastrojów sejm uchwalił aukcję (czyli powiększenie) wielkości armii do 100 tysięcy. Oczywiście nie wskazano, skąd wziąć pieniądze na jej utrzymanie, a i obsadzenie dowództwa natychmiast wywołało spory. Jednocześnie zaczęto likwidować kolejne symbole „zniewolenia”. Po powiększeniu armii, zdecydowano się na likwidację znienawidzonej Rady Nieustającej (19 stycznia 1789 r.). Zabrakło więc władzy wykonawczej, a sprawowanie jej przez sejm było niemożliwe choćby z powodu jego liczebności. Zrodziła się zatem potrzeba całościowych regulacji, co zapewnić miała Deputacja do opracowania form rządu. Zostały przygotowane „Zasady do poprawy rządu” (napisane przez Ignacego Potockiego w grudniu 1789 r.). Na tej podstawie, niewielka grupa osób z królem na czele (Ignacy Potocki, Stanisław Małachowski, Hugo Kołłątaj i Scipione Piattoli - sekretarz królewski) przystąpiła do przygotowywania stosownego dokumentu.
Sojusz z jakim państwem wybrali posłowie Sejmu Wielkiego. Jak oceniasz: czy była to racjonalna decyzja czy też raczej decyzja wynikająca z niechęci wobec Rosji przywódców stronnictwa patriotycznego?
W jakich okolicznościach powstał zespół osób pracujących nad projektem przyszłej Konstytucji 3 maja? Kto wchodził w jego skład?
Druga kadencja – w stronę konstytucji
W lipcu 1789 r. we Francji rozpoczęły się wydarzenia z pozoru nie mające nic wspólnego z tym, co działo się nad Wisłą. Jednak zwołanie w listopadzie 1789 r. przez prezydenta Warszawy Jana Dekerta reprezentantów 141 miast królewskich nie mogło nie budzić skojarzeń z rewolucyjnym Paryżem. W słynnej „czarnej procesji” 2 grudnia zaniesiono na Zamek Królewski petycję z żądaniami zmian sytuacji mieszczan.
Zbiegło się to z upłynięciem jesienią 1790 r. dwuletniego okresu funkcjonowania sejmu. Chociaż nie stosowano się do wynikających z artykułów henrykowskich ograniczeń czasu trwania obrad sejmu, to jednak co dwa lata winien on być zwoływany. Ponieważ uznano, że dla zachowania ciągłości prac reformatorskich sejm musi trwać dalej, do jego składu dołączono tylko kolejnych wybranych na sejmikach posłów. Zdecydowana większość elektów opowiadała się za reformami, czego potwierdzeniem było przyjęcie 18 kwietnia 1791 r. prawa o miastach. Spełniono tym samym większość postulatów uczestników czarnej procesji. Kolejnym sukcesem było zreformowanie sejmików, z których usunięto gołotę – łatwo i chętnie wykorzystywane przez magnaterię narzędzie destabilizacji. Po tych uchwałach ogłoszono przerwę w obradach w związku ze świętami Wielkiejnocy. Większość posłów rozjechała się do domów.
Jakie wydarzenie skłoniło posłów Sejmu Wielkiego do zajęcia się sprawami mieszczan i w efekcie do uchwalenia prawa o miastach?
Uchwalenie Konstytucji 3 maja
Obrady sejmu miały zostać wznowione 5 maja 1791 r., jednak zwolenników reform dyskretnie zawiadomiono o konieczności przyjazdu dwa dni wcześniej.
W dniu 3 maja 1791 r. rano pod Zamkiem Królewskim, w którym toczyły się obrady sejmu, zgromadził się tłum ludzi. Później mówiono nawet o 20 tys., co wydaje się liczbą nieco przesadzoną. Z pewnością jednak część mieszczan przybyła pod bronią, gdyż obawiano się interwencji pospiesznie mobilizowanej przez hetmana Branickiego opozycji. Rozpuszczano nawet nierealistyczne pogłoski o możliwym pojawieniu się Rosjan. Około godziny 11.00 do sejmu przyszedł Stanisław August, w obecności którego odczytano sfałszowane alarmujące wiadomości z zagranicy. Trudna sytuacja międzynarodowa wymagała natychmiastowych uregulowań wewnętrznej sytuacji w kraju, aby zmobilizować siły i zabezpieczyć państwo. Odczytano – mimo głosów opozycji, które zlekceważono – tekst ustawy zasadniczej, która została zaprzysiężona przez monarchę.
Była to zwyczajna ustawa sejmowa zwana w polskiej praktyce parlamentarnej „konstytucją”. Jej charakter i treść zbiegły się jednak z określeniem, które w europejskiej teorii ustrojowej nadawano słowu „konstytucja”.
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Czy Konstytucja 3 maja była legalna? Czy Konstytucja 3 maja była legalna? Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 4.0.
Na podstawie wywiadu oraz powyższego fragmentu lekcji wskaż stwierdzenia prawdziwe.
- Uchwalenie Konstytucji 3 maja było zamachem stanu.
- Uchwalenie Konstytucji 3 Maja było całkowicie legalne.
- Uchwalenie Konstytucji 3 Maja było niezgodne z przyjętymi procedurami.
- Przeciwnicy konstytucji uczestniczyli w głosowaniu, które przegrali.
Zamiany instytucjonalne i społeczne
Konstytucja oficjalnie nosiła nazwę „Ustawa Rządowa” i składała się z 11 artykułów, a jej integralną częścią były przyjęte wcześniej prawa o miastach i sejmikach. W pierwszych artykułach precyzowano system społeczny, jaki miał obowiązywać w kraju, tzn. opisano poszczególne stany. Na tym polu wydawała się ona dużo mniej postępowa niż konstytucja Stanów Zjednoczonych oraz nieco późniejsza konstytucja rewolucyjnej Francji (3 września 1791 r.). Rzeczpospolita miała pozostać państwem stanowym, a zatem nie wprowadzono podstawowego postulatu oświecenia, że ludzie są z urodzenia sobie równi.
Kolejne rozdziały precyzowały ustrój polityczny, który opierał się na monteskiuszowskim trójpodziale władzy na: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.
Prawa stanowić miał sejm składający się z dwóch izb: poselskiej i senatu z królem na czele. Zniesiono liberum veto, wprowadzono głosowania większością, sejm miał być permanentny, tzn. posłów wybierano na dwa lata, i byli oni w tym czasie reprezentantami narodu, czyli nie mogli być ograniczani instrukcjami. W skład izby wchodziło 24 plenipotentów miast.
Władza wykonawcza składała się z króla oraz tzw. Straży Praw z komisjami. Rola króla na polu władzy wykonawczej została wzmocniona. Zniesiono wolną elekcję wprowadzając dziedziczność tronu w rodzie Wettinów.
Władza sądownicza pozostała stanowa, a zatem była odrębna dla poszczególnych stanów. Zapowiadano wprawdzie powszechną kodyfikację prawa, ale był to postulat i sprawa przyszłości.
Porównaj poniższe postanowienia „Ustawy o prawach Wirginii” z okresu wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych z odpowiadającymi im postanowieniami Konstytucji 3 maja (lub ich brakiem w tej kwestii) i oceń, który z aktów prawnych był bardziej postępowy i pełniej realizował idee Oświecenia?
1. Że wszyscy ludzie z natury są równi, wolni i niezależni, i posiadają pewne przyrodzone prawa (…); 2. Że cała władza spoczywa w narodzie i w konsekwencji pochodzi od narodu (…); 3. Że państwowa władza ustawodawcza i wykonawcza winny być oddzielone i odróżniane od sądowej (…); 4. Że wybory osób, które pełnić mają funkcje reprezentantów narodu w zgromadzeniu, winny być wolne; (…). 5. Że wolność prasy jest jednym z wielkich bastionów wolności i nie może być nigdy ograniczona, gdyż oznaczałoby to wprowadzenie rządów despotycznych.(…) wszyscy ludzie są równouprawnieni w zakresie wolnego wyznawania religii zgodnie z nakazami sumienia.