Sięgaj, gdzie wzrok nie sięga

Orkiestra na przełomie wieków

W średniowieczuśredniowiecześredniowieczu, choć do praktyki muzycznej wprowadzano kolejne instrumenty, nie istniały zespoły, które określilibyśmy mianem orkiestry. Instrumenty były ze sobą zestawiane przypadkowo. W źródłach odnaleźć można informacje o składzie zespołu wykonującego dzieła Orlando di Lasso, w którym był szpinet, jedne skrzypce, trzy viole, gamba, lira basowa, lutnia, flet, fagot, trzy cynki i puzon.

RWFJgruWT01ky1

Ilustracja przedstawia: średniowiecznych muzyków grających na instrumentach. Trzech muzyków siedzi, jeden gra na stojąco. Wśród nich siedzi też kobieta. Postaci ubrane są w długie, czarne szaty z nakryciem głowy.

W renesansierenesansrenesansie zaczęto grupować instrumenty w chóry, czyli grupy pokrewnych instrumentów o różnych wielkościach. Szałamaje, flety oraz viole budowane były w różnych rozmiarach, co odpowiadać miało rodzajom głosów śpiewaków i pozwalało na uzyskanie odpowiednich proporcji pomiędzy głosami.
W baroku podstawą zespołów instrumentalnych stały się instrumenty smyczkowe. To do nich dodawano flety, oboje, fagoty oraz trąbki, a niekiedy także instrumenty specjalne, np. obój miłosny.
W tym czasie wprowadzono także praktykę basso continuobasso continuobasso continuo, czyli basu cyfrowanego. Do klawesynu pełniącego wówczas funkcję trzonu zespołu dołączały przede wszystkim instrumenty o niskim brzmieniu: wiolonczele, gamby, kontrabasy, fagoty oraz puzony.

Skład orkiestry, który dzisiaj doskonale znamy, wykształcił się w połowie XVIII wieku. W jej skład obok klawesynu wchodziły przede wszystkim instrumenty smyczkowe, podzielone już wyraźnie na pięć głosów: skrzypce I, skrzypce II, altówki, wiolonczele i kontrabasy. Poza nimi w skład orkiestry wchodziły w podwójnej obsadzie flety, oboje, fagoty, waltornie i trąbki, a także w razie potrzeby 2 kotły. Taki układ orkiestry utrzymał się w całym okresie klasycznym, z tym że przy pełniejszej obsadzie klawesyn stał się niesłyszalny i zbyteczny.
W razie potrzeb skład orkiestry mógł być dowolnie powiększany, zarówno w sekcjach smyczkowych, jak i dętych.
Z czasem do orkiestry wprowadzone zostały klarnety (w utworach Mozarta) [czytaj” mocarta] a także puzony (u Beethovena) [czytaj: betowena], flet piccolo czy kontrafagoty.
W okresie romantyzmuromantyzmromantyzmu do powyższego składu wprowadzano instrumenty o charakterystycznej barwie, np. rożek angielski, klarnet basowy czy harfę oraz poszerzono grupę instrumentów perkusyjnych (dodano ksylofon, dzwonki, dzwony i czelestę).

R1OZ85y4d3JuS1

Fotografia przedstawia: Royal Philharmonic Orchestra. Muzycy są w trakcie wykonywania utworu. Ubrani są w czarno białe stroje. Wyżej od orkiestry siedzą ludzie w czerwonych lożach.

Typy orkiestr

W miarę jak składy orkiestrowe stabilizowały się, pojawiały się także określone typy zespołów orkiestrowych. Podstawowe z nich to mała, wielka oraz zwiększona orkiestra symfoniczna. Kompozycja Tako rzecze Zaratustra Richarda Straussa [czytaj: rysiada sztrausa] jest przykładem poematu symfonicznegopoemat symfonicznypoematu symfonicznego, w którym twórca w sposób mistrzowski użył aparatu orkiestry.

W małej orkiestrze symfonicznej, zwanej także kameralną, najczęściej używana jest podwójna obsada instrumentów drewnianych, wielka zaś miewa potrójną obsadę w tej grupie. Dla orkiestry zwiększonej charakterystyczne jest wprowadzanie wielu dodatkowych instrumentów, jest ono jednak uzależnione od potrzeb oraz preferencji kompozytora.

Warto zaznaczyć, że już w muzyce XX wieku kompozytorzy zaczęli znacząco powiększać obsadę sekcji perkusyjnej, dającej szerokie możliwości jeżeli chodzi o nietypowe wydobywanie dźwięku. Twórcy sięgali, i nadal to robią, do muzyki dla nas egzotycznej, czyli z regionów Ameryki Południowej, Afryki czy Azji, i chętnie wykorzystują także instrumenty regionalne, takie jak: bongosy, marakasy, różnego rodzaju bębny.

Od początków istnienia zespołów, które nazywać możemy orkiestrą, skład zmieniał się, ale przede wszystkim powiększał. Pierwsze orkiestry składały się z około 40 instrumentalistów, zaś w XX wieku orkiestra mogła liczyć nawet 160 osób i kilka chórów, jak np. w VIII Symfonii (Tysiąca) Gustava Mahlera [czytaj: malera], która właśnie swoją nazwę wzięła od liczby wykonawców.

Symfonia tysiąca – VIII symfonia Mahlera

Za najbardziej monumentalne dzieło Mahlera [czytaj: malera], znacznie wyróżniające się w twórczości kompozytora, uważana jest VIII Symfonia, nazywana Symfonią Tysiąca, z uwagi na liczbę muzyków biorących udział w jej wykonaniu.  Swoją premierę miała 12 września 1910 roku w gmachu monachijskiej Neue Musikfesthalle [czytaj: noje muzikfesthale]. Dzieło szybko zyskało popularność i okazało się sukcesem kompozytorskim Mahlera.

Rhs4dLCV5Aixh

Ilustracja przedstawia zdjęcie czarno‑białe przed koncertem. Na zdjęciu jest tysiąc muzyków przygotowujących się do premiery VIII Symfonii Mahlera. Każdy trzyma jakiś instrument.

Rgwzbq1wwek7X

Ilustracja przedstawia Wenezuelską Narodową Orkiestrę Symfoniczną im. Simóna Bolívara, podczas wykonywania VIII Symfonii (Symfonii Tysiąca) Mahlera. Wiekszość wykonawców ubrana jest na czarno. Kobiety mają na ramionach niebieskie chusty.

R9cCXvLokvfFR

Ilustracja przedstawia Wenezuelską Narodową Orkiestrę Symfoniczną im. Simóna Bolívara, podczas wykonywania VIII Symfonii (Symfonii Tysiąca) Mahlera. Na fotografii widać scenę, na której jest bardzo dużo ludzi.

Strukturalnie dzieło stanowi syntezę symfonii i kantaty. Potężna orkiestra, licząca prawie 200 osób, stanowi muzyczne tło do partii chóralnych (trzy chóry to  800 osób) oraz solistów (8 osób). Dzieło początkowo miało składać się z czterech programowych części, jednak podczas procesu część druga wchłonęła pozostałe dwie, ostatecznie zmieniając  kompozycję  na dwuczęściową. Pierwszą jest łaciński hymn Veni Creator Spiritus [czytaj: weni krator spirytus], a druga napisana została na podstawie Fausta Johanna Wolfganga von Goethego [czytaj: joana folfganga fon getego]. Obydwa teksty łączy motyw miłości, o którą w pierwszej części proszą wierni, a w drugiej staje się wiecznym źródłem stworzenia.

W Symfonii Tysiąclecia Mahler stosuje rozbudowane InstrumentariumInstrumentarium. Standardową orkiestrę symfoniczną poszerza o niestandardowe sekcje, np. organy, mandoliny, fisharmonię. Orkiestrze towarzyszy bogata warstwa wokalna, składająca się z trzech chórów – dwóch mieszanych oraz dziecięcego. Grupa solistów składa się z trzech sopranów, dwóch altów, tenoru, barytonu i basu. Ze względu na  brak możliwości technicznych  związanych z udziałem tak rozbudowanej warstwy wykonawczej, symfonia jest bardzo rzadko wykonywana na żywo.