Skarbnica wiedzy
Scenariusz zajęć
III etap edukacyjny, język polski
Temat: Skarbnica wiedzy
Treści kształcenia:
I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji.
3. Świadomość językowa. Uczeń:
4) rozpoznaje cechy kultury i języka swojego regionu.
Cele operacyjne:
Uczeń:
Wie o zróżnicowaniu polszczyzny,
Rozróżnia język ogólnopolski i gwarowy,
Rozumie pojęcia: gwara, dialekt,
Analizuje wskazane zjawiska, próbuje określić ich istotę,
Podejmuje dyskusję na określony temat.
Nabywane umiejętności:
Uczeń:
Rozpoznaje kilka odmian polszczyzny,
Zna twórczość inspirowaną folklorem,
Wskazuje rozmieszczenie dialektów na mapie Polski,
Zna pojęcia: „gwara”, „dialekt”, „stylizacja gwarowa”,
Jest świadomy zależności między językiem a kulturą.
Kompetencje kluczowe:
Umiejętność uczenia się,
Porozumiewanie się w języku ojczystym,
Kompetencje społeczne i obywatelskie,
Świadomość i ekspresja kulturalna.
Środki dydaktyczne:
Zasób multimedialny: film „Papusza – kobieta, poetka, Cyganka”,
Sprzęt multimedialny: komputer, projektor multimedialny, tablica interaktywna,
Fragment „Historii filozofii po góralsku” ks. Józefa TischneraIndeks górny 11,
Fragment „Elementarza śląskiego” Marka SzołtyskaIndeks górny 22,
Fragment powieści Władysława Reymonta „Chłopi”Indeks górny 33,
Słownik języka polskiego,
Mapa polskich gwar i dialektówIndeks górny 44.
Metody nauczania:
Podające: anegdota, objaśnienia, wyjaśnienia,
Problemowe aktywizujące: dyskusja dydaktyczna, rozmowa kierowana,
Eksponująca: film,
Praktyczna: ćwiczenia przedmiotowe.
Formy pracy:
Zbiorowa,
Zespołowa jednolita,
Indywidualna jednolita.
Przebieg zajęć:
Etap wstępny
Nauczyciel wita się z uczniami i na wstępie opowiada anegdotę o tym, jak podczas wędrówki po Polsce zdarzyło mu się w menu restauracyjnym trafiać na następujące potrawy: golce z szmurowaną kapustą, szneki z glansem, karminadle, buchty. Relacjonuje, jak zabawne i emocjonujące było rozszyfrowywanie, co się kryje pod nazwą, która niewiele mówi i nie nasuwa żadnych skojarzeń.
Następnie pyta młodzież, czy i im zdarzyło się kiedykolwiek zauważyć, jak zróżnicowany może być język polski, np. podczas pobytu w odległych od ich miejsca zamieszkania regionach kraju. Uczniowie, dzieląc się swoimi spostrzeżeniami, powinni wskazywać znane im odmiany polszczyzny.
Po takim wprowadzeniu nauczyciel proponuje projekcję filmu z zasobu multimedialnego, z poleceniem wypisania w zeszytach informacji o postaci opisywanej przez reżyserkę, Joannę Kos‑Krauze, jak również grup etnicznych i kulturowych, o których opowiada. Prosi też uczniów, by zastanowili się, dlaczego uważa ona, że należy pamiętać o ludowych bądź pochodzących z mniejszości etnicznych twórcach?
Po emisji materiału chętni odczytują swoje notatki, pozostali uzupełniają informacje, komentują je. Uzgadniają, że wśród cech kultury jakiegoś regionu należy uwzględniać również analizę kultur mniejszości etnicznych, które współistnieją z polską kulturą regionalną.
Na zakończenie części wprowadzającej nauczyciel zaznajamia uczniów z tematem lekcji, wyjaśniając, że poszczególne regiony Polski, wraz ze swoim folklorem oraz odmianą języka, są skarbnicą wiedzy o polskiej tradycji i kulturze.
Etap realizacji
Nauczyciel pyta uczniów, czy wiedzą, jaką nazwę noszą inne odmiany polszczyzny. Następnie prosi o wyszukanie w słowniku języka polskiego terminów: „dialekt”, „gwara”, odczytanie ich i zapisanie definicji w zeszycie, np.:
Gwara – mowa ludności wiejskiej zamieszkującej określone, niewielkie terytorium, różniąca się od języka ogólnonarodowego i mowy sąsiednich okolic pewnymi cechami fonetycznymi i słownikowymi, rzadziej gramatycznymi.
Dialekt – zespół kilku lub kilkunastu gwar.
Niekiedy gwara i dialekt traktowane są synonimicznie.
W kolejnej części zajęć uczniowie otrzymują po dwa teksty z zadaniami – mają pracować w parach:
Odczytaj każdy tekst tak, aby móc go zrelacjonować; oceń, czy opowiedzenie, o czym są te materiały, jest możliwe.
Co sprawia trudność w zrozumieniu tekstu?
Tekst 1 (fragment „Historii filozofii po góralsku”, Tischner):
Głupi godo i godo, ale nie wiys, co godo. Przeskakuje z jednego na drugie. Roz o drzewie, roz o zabie, roz o krowie. Utrapiynie z takim. A niek się jesce taki naucyciel trefi, to do cna oducy dzieci ucynio. Mądrość porządkuje. Głupota, ka stąpnie, bałagani.
Tekst 2 (fragment z „Elementarz śląski”, Szołtysek):
W jednyj wsi miyszkała se z rodzina mało dziołszka, keryj mama usztrykowała fajno czerwono czopeczka. A było to downo, kiedy takie staromodne czopeczki nazywali kapturkami, Dziołszka dycki chodziła w tym kapturku i bestoż ludzie zaczli godac na nia „Czerwony Kapturek”.
Po odczytaniu tekstów uczniowie dzielą się spostrzeżeniami, próbują rozszyfrować treść, przetłumaczyć i zrelacjonować. Nauczyciel inicjuje krótką dyskusję na temat trudności w odbiorze tekstów gwarowych. Odwołując się do analizowanych przykładów, wyjaśnia, że dzieła napisane gwarą od dawna cieszą się sporą popularnością czytelniczą – pyta uczniów, czy znają nazwiska pisarzy, którzy tworzą w języku swojego regionu. Jeśli nie potrafią wymienić, nauczyciel podaje nazwiska: Józef Tischner, Wojciech Kuczok, Marek Szołtysek.
Następnie uczniowie wypisują z tekstów przykłady słownictwa gwarowego (np. po pięć wyrazów) oraz zapisują ich odpowiedniki w języku ogólnopolskim, np.:
wiys – wiesz
zabie – żabie
niek – niech
jesce – jeszcze
ucynio – uczenia
miyszkała – mieszkała
dziołszka – dziewczynka
usztrykowała – zrobiła na drutach
zaczli – zaczęli
dycki – zawsze
Nauczyciel wyświetla mapę Polski z wyróżnionymi na niej kilkoma głównymi dialektami; uczniowie wpisują do zeszytów główne dialekty polskie. Sugerowana notatka:
Na obszarze Polski wyróżniamy kilka głównych dialektów: wielkopolski, mazowiecki, śląski, kaszubski, małopolski oraz dialekty mieszane (charakterystyczne dla tzw. ziem odzyskanych).
Nauczyciel pyta uczniów:
Czy sami możecie podać przykłady znanych wam wyrazów gwarowych? Czy potraficie określić, z jakich regionów kraju pochodziły dialekty, z którymi się zetknęliście?
Jakie znacie gwary, dialekty? Z jakimi sami się spotkaliście? Co was zaskoczyło w wymowie mieszkańców innych obszarów Polski?
Czy możecie się posłużyć przykładami swojej rodziny: dziadków, krewnych zamieszkujących inne regiony kraju posługujących się gwarą?
Etap końcowy
Nauczyciel czyta fragment tekstu pochodzący z „Chłopów”; wprowadza pojęcie stylizacji gwarowej oraz określa jej funkcję. Uczniowie zapisują definicję w zeszycie, np.:
Stylizacja gwarowa – świadome wprowadzenie do utworu literackiego dialektyzmów lub elementów przypominających określoną gwarę, stosowane przez pisarzy do odtworzenia kolorytu lokalnego.
– Nie łamcie ino gałęzi, bo na bezrok gruszek mieć nie będzie.
– My nie rzucalim na gruszki, ino że tam jest gapie gniazdo – ozwał się śmielszy. (…)
– Pan Bóg dał latoś urodzaj na kartofle, co? – mówił, wyciągając otwartą tabakierkę do mężczyzn – brali sumiennie i z szacunkiem w szczypty, nie śmiejąc przy nim zażywać.
– Juści, kartofle kiej kocie łby i dużo pod krzakami.
– Ha, to świnie zdrożeją, bo jaki taki chciał będzie wsadzać do karmika.
– Już i tak drogie; na zarazę latem wyginęły, a i do Prus kupują. (…)
– Jaguś, kuntentna jesteś, co? Śliczności ty moje! Jaguś, nie bój się, dobrze ci u mnie będzie, jak i u matuli nie było lepiej… Panią se będziesz, Jaguś, panią… dziewkę ci przynajmę, byś się zbytnio nie utrudzała… obaczysz!… […]
Nauczyciel indaguje uczniów o to, czy uważają, że warto znać gwarę i kultywować tę mowę. Na zakończenie, odnosząc się do tematu zajęć, pyta, czy zgadzają się z takim sformułowaniem w kontekście gwar i dialektów polskich. Prowadząc krótką dyskusję, jeszcze raz podkreśla, że polskie gwary ludowe to skarbnica wiedzy o przeszłości, kulturze, tradycji i obyczajach Polski.
Na zakończenie prosi o zanotowanie treści zadania domowego:
Sformułuj krótką wypowiedź na temat: „O czym mówią nam gwary?”.
Dodatkowo:
Jeżeli wystarczy czasu lub uczniowie wykazują duże zainteresowanie postacią Papuszy, nauczyciel może przedstawić im fragmenty twórczości romskiej poetki. Warto w tym celu zajrzeć na stronę w linku: http://culture.pl/pl/tworca/papusza‑bronislawa‑wajs
Proponowane źródło: Józef Tischner, Arystoteles – Tadek Pudzisz z Grónkowa, [w:] tegoż, Historia filozofii po góralsku, Społeczny Instytut Wydawniczy ZNAK, Kraków 2001, s. 108.↩
Proponowane źródło: Marek Szołtysek, Czerwony Kapturek czyli bojka o dziołszce w czerwonyj czopeczce, [w:] tegoż, Elementarz śląski, Wydawnictwo Śląskie ABC, Rybnik 2011, s. 11.↩
Proponowane źródło: Władysław Reymont, Chłopi, t. 1 – Jesień, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1952, s. 10 i 219.↩
Proponowane źródło: http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl; inne źródła. Można w tym celu również posłużyć się jednym z opracowań Karola Dejny, np. Atlas gwar polskich, PAN, Warszawa 2000.↩
