Audiobook „Lekcja anatomii doktora Tulpa - tajemnica jednego z najsłynniejszych obrazów Rembrandta”. Lekcja anatomii doktora Tulpa- tajemnica jednego z najsłynniejszych obrazów Rembrandta Sekcje zwłok odbywały się w Amsterdamie za zgodą władz miejskich tylko raz w roku. Zawsze zimą, bo z oczywistych powodów wskazana była niska temperatura. Poddawano autopsji ciała złoczyńców skazywanych na karę najwyższą. Sekcje następowały tuż po egzekucji, częściej jednak następnego dnia. I egzekucje, i sekcje były publiczne, jednak za uczestnictwo w tym ostatnim wydarzeniu trzeba było zapłacić. Wywieszano afisze, obowiązywały bilety, a cena zależała od tego, czyje ciało było preparowane. Za sekcję ciała kobiety płacono więcej niż za mężczyzny, jeszcze droższe były bilety, gdy na stole leżał nie przestępca, lecz dziecko. Publiczna sekcja zwłok złoczyńcy, chociaż w istocie obliczona na zysk, wpisywała się również w sprawiedliwość społeczną, a jej wykonawcami byli m.in. miejscy chirurdzy. Ciało niecnego człowieka służyło ludzkości, nauce, poznaniu, a zatem ogólnemu dobru, ale też dydaktyce i popularnej rozrywce. Zarówno egzekucja, jak i dostępna dla zamożniejszych płatna sekcja. były częścią społecznego spektaklu, obejmującego samą egzekucję, autopsję, bankiet i pochód z pochodniami przez miasto. Bilety na publiczne pokazy sekcji zwłok wprowadzono wcześniej niż bilety na przedstawienia teatralne, bo już na przełomie XV i XVI wieku. Odbywały się one w ważnych miastach uniwersyteckich – we Włoszech m.in. w Padwie i Bolonii, a w Niderlandach w Lejdzie. Przy tamtejszych uniwersytetach do dzisiaj zachowały się tzw. teatry anatomiczne. Pośrodku takiego theatrum anatomicum stał stół preparacyjny, a dookoła wznosiły się ku górze platformy dla publiczności. Pod sufitem podwieszano szkielety zwierząt. Publiczność stała za barierkami, ale miejsca nie miała zbyt wiele – zapewne dlatego, by zgromadzić jak najwięcej widzów, ale i po to, aby omdlewające osoby nie osuwały się na ziemię. Otwieranie ciała odbywało się w ustalonej kolejności: najpierw brzuch, potem czaszka, a na końcu kończyny. Operacji dokonywał preparator, towarzyszyła mu jednak osoba wyższa rangą – prelektor. To on objaśniał publiczności, co kryje się we wnętrzu ludzkiego ciała. Podczas pokazu prelektor porównywał prezentowane części ludzkich zwłok z ilustracjami z atlasu anatomicznego. W czasach dr. Nicolaesa Tulpa korzystano właściwie z jedynej drukowanej publikacji wydanej w 1543 roku De humani corporis fabrica autorstwa flamandzkiego anatoma Andreasa Vesaliusa (1514‑1564). Atlas zawierał około 300 rycin ilustrujących wnętrze poszczególnych partii ludzkiego ciała. Ręka chirurga i ręka złodzieja Co zatem dzieje się na obrazie Rembrandta? Trup leży na stole, ale nie ma otwartego brzucha i czaszki, lecz rękę. Nie jest to więc właściwa kolejność, w jakiej dokonywano wówczas sekcji. Nie ma preparatora w roboczym fartuchu i zakrwawionych narzędzi. Nie ma również publiczności. Elegancki dr Tulp wykłada, a jego siedmiu kolegów słucha go – jedni w skupieniu, drudzy z wyraźnym zainteresowaniem. Mogą z bliska obserwować ciało, ale też otwartą wielką księgę – to z pewnością atlas Vesaliusa. Tulp unosi za pomocą chirurgicznego narzędzia ścięgna trupa, te odpowiadające za gest, który sam wykonuje lewą ręką. Za pomocą atlasu anatomicznego, otwartego ciała i własnej dłoni tłumaczy zgromadzonym, jak działa fabryka ludzkiego ciała. To, że Tulp prezentuje funkcjonowanie ręki, nie jest bez znaczenia. Jest ona sprawczynią działań fizycznych, a zarazem narzędziem poznania. Jednocześnie jest bardzo trudnym przedmiotem samej sekcji. Tulp, spadkobierca nauk Vasaliusa, chlubi się sprawnością praktyczną i intelektualną. Obraz Rembrandta nie jest zatem dokładną rejestracją przebiegu autopsji. To oficjalny, reprezentacyjny portret chirurgów z Amsterdamu, uczonych przenikających tajemnice anatomii. Zawiera wiele aluzji odnoszących się do rangi ich zawodu i roli, jaką odgrywali w społeczeństwie. Powstał na ich zamówienie i do ich siedziby, która mieściła się w bramie św. Antoniego, zanim (w 1639 roku) powstał w Amsterdamie teatr anatomiczny. Był oglądany podczas oficjalnych uroczystości cechowych, m.in. podczas bankietu, który odbywał się wieczorem w dniu sekcji z funduszy zdobytych ze sprzedaży biletów. 16 stycznia 1632 roku preparowano ciało Arisa Adriaenssona, zwanego ironicznie Arisem Kindtem (Dzieciakiem), którego złapano na kradzieży płaszcza. Ponieważ był recydywistą, w tym mordercą, skazano go na karę śmierci. To wokół jego zwłok zebrało się szacowne grono amsterdamskich chirurgów i i to właśnie ich sportretował Rembrandt. Rembrandt: jasny trup i czernie kaftanów Lekcję anatomii dr. Tulpa namalował Rembrandt w 1632 roku, jest to jego pierwszy zbiorowy portret. Malarz miał wówczas 26 lat, właśnie przeniósł się z Lejdy do Amsterdamu i rozpoczynał wielką karierę. Znakomicie wywiązał się z zamówienia. Doktor Tulp i pozostali chirurdzy mogli być dumni z wizerunku, w którym ich praca – poznawanie mechanizmu ludzkiego ciała – została ukazana jako element ziemskiej jurysdykcji, a zarazem dociekanie tajemnicy boskiego stworzenia. Dla Rembrandta obraz stanowił jednak podwójne wyzwanie – był realizacją prestiżowego zamówienia, a jednocześnie stawianych samemu sobie malarskich wyzwań. W tym obrazie są to co najmniej dwa niezwykle trudne malarskie zabiegi. Jednym z nich jest ukazanie w bardzo wąskiej przestrzeni wrażenia odległości pomiędzy blisko ustawionymi postaciami, a drugim - takie zestawienie barwnych plam, aby jasne obszary malowidła, pomimo że są przedstawione głębiej niż te ciemne, nie wysuwały się na pierwszy plan. Scena przedstawiona jest w nieokreślonym, szarym wnętrzu, w raczej płytkiej przestrzeni. Nie ma zatem elementów architektonicznych, które ułatwiają ukazanie głębi poprzez zastosowanie linearnej perspektywy, a więc zmniejszania się budynków i przedmiotów wraz z ich oddalaniem się. W Lekcji anatomii dr. Tulpa dla ukazania głębi Rembrandt posłużył się innym rodzajem perspektywy – perspektywą powietrzną, dzięki której głowy postaci ukazanych z tyłu sprawiają wrażenie lekko, prawie niedostrzegalnie zamglonych i nieostrych. Ponadto w tym nieomal monochromatycznym obrazie, skromnym kolorystycznie, utrzymanym głównie w szarości, czerni i bieli, istnieje przepych tonów. Wraz z oddalaniem się poszczególnych postaci zmieniają się odcienie bieli kryz i czerni kaftanów, zaróżowione z wrażenia twarze tracą wyrazistość konturów. To niezwykle mistrzowski zabieg – modelowanie form za pomocą delikatnych przejść światłocieniowych, tak subtelnych, że niemal niedostrzegalnych i, niestety, często zagubionych w reprodukcjach obrazu. Natomiast wysunięcie czerni kaftanów przed leżące na stole i silnie – jakby reflektorem – oświetlone jasne ciało, to kolejny bardzo trudny trik. Po raz drugi na tak dużą skalę Rembrandt zastosuje go 10 lat później w Straży nocnej; tam czarny kaftan kapitana Cocka występuje przed silnie oświetloną postać dziewczynki. Rembrandt był malarzem nieustannie poszukującym, jego ambicje nie zawężały się jedynie do zdobywania prestiżowych zamówień i solidnych za nie wynagrodzeń. Każdy obraz był dla niego wielkim artystycznym zadaniem. W Lekcji anatomii doktora Tulpa społeczne ambicje chirurgów spotkały się z malarskimi wyzwaniami samego Rembrandta. Były one tak subtelne i wyrafinowane, że być może pozostały niezauważone przez badaczy najgłębszych zakamarków ludzkiego ciała. Grażyna Bastek. Tekst pochodzi z Newsweeka Historia 11/2013.