E-materiały do kształcenia zawodowego

Leki to nie wszystko

MED.09. Sporządzanie i wytwarzanie produktów leczniczych oraz prowadzenie obrotu produktami leczniczymi, wyrobami medycznymi, suplementami diety i środkami spożywczymi specjalnego przeznaczenia żywieniowego oraz innymi produktami dopuszczonymi do obrotu w aptece na podstawie przepisów prawa - Technik farmaceutyczny 321301

bg‑azure

Słownik pojęć dla e‑materiału

1
antocyjany
antocyjany

związki wielofenolowe, często zaliczane do grupy flawonoidów; warunkują zabarwienie różowe, czerwone, niebieskie i fioletowe kwiatów, owoców, liści, łodyg, a nawet korzeni

antranoidy
antranoidy

ogólne określenie związków będących pochodnymi antracenu (związki trójcykliczne); występują najczęściej w postaci utlenionej (jako antrachinony) oraz produktów o niższym stopniu utleniania (antrony, antranole)

arterioskleroza
arterioskleroza

miażdżyca tętnic; dotyczy dużych naczyń, takich jak aorta i tętnice od niej odchodzące, w tym naczynia nerkowe czy też wieńcowe; istotą choroby jest odkładanie się w błonie wewnętrznej tętnic cholesterolu i jego estrów, kompleksów węglowodanowych, tkanki włóknistej oraz złogów wapnia; zmiany te prowadzą do zgrubienia ściany tętnic i zwężenia ich światła, a następnie do zaburzeń przepływu krwi i do niedokrwienia tkanek

astenia
astenia

osłabienie mięśni będące następstwem zmniejszonej wydolności fizycznej i nerwowej organizmu na skutek przebytej choroby

atonia jelit
atonia jelit

ustanie ruchów perystaltycznych jelit; powoduje to zaprzestanie przesuwania się treści pokarmowej w jelitach, co prowadzi do ich niedrożności

bariera naskórkowa
bariera naskórkowa

warstwa rogowa naskórka; prawidłowo funkcjonująca odpowiada za zapobieganie nadmiernej utracie wody ze skóry, chroni przed wnikaniem szkodliwych czynników zewnętrznych, takich jak drobnoustroje, substancje drażniące, alergeny

bezkwaśność
bezkwaśność

brak kwasu solnego w soku żołądkowym; ten stan może być spowodowany zmianami zapalnymi żołądka oraz stresem, a także przyjmowaniem niektórych leków, m.in. zmniejszających wydzielanie soku żołądkowego

chemioterapeutyk
chemioterapeutyk

stosowana w lecznictwie substancja chemiczna o działaniu przeciwdrobnoustrojowym, otrzymana w sposób całkowitej syntezy chemicznej, tzn. powstała ze związków chemicznych (niemająca swego odpowiednika w przyrodzie)

cholestatyczne choroby wątroby
cholestatyczne choroby wątroby

choroby wątroby związane z zastojem żółci

czynnik etiologiczny
czynnik etiologiczny

czynnik wywołujący dany stan rzeczy, proces, chorobę

dermokosmetyk
dermokosmetyk

produkt wspomagający leczenie dermatologiczne, przeznaczony dla skóry o określonych wymaganiach (problemowej), sprzedawany w aptekach; dermokosmetyki poddawane są specjalistycznym badaniom na skórze wrażliwej, skłonnej do alergii, odbywającym się pod nadzorem lekarza dermatologa

diureza
diureza

określenie oznaczające wydalanie moczu

dysseborrhoea
dysseborrhoea

charakterystyczne dla skóry trądzikowej zmiany jakościowe łoju wydzielanego przez gruczoły łojowe

działanie amfocholeretyczne
działanie amfocholeretyczne

działanie polegające na pobudzaniu wydzielania żółci w przypadku jej niedoborów oraz zmniejszaniu wydzielania żółci w przypadku jej nadmiaru

działanie antyseptyczne
działanie antyseptyczne

działanie polegające na niszczeniu drobnoustrojów (wirusów, grzybów, bakterii)

działanie cholecystokinetyczne
działanie cholecystokinetyczne

działanie pobudzające opróżnianie pęcherzyka żółciowego

działanie hepatoprotekcyjne
działanie hepatoprotekcyjne

działanie ochronne na komórki wątroby (hepatocyty)

działanie hepatotoksyczne
działanie hepatotoksyczne

działanie powodujące uszkodzenie wątroby

działanie immunomodulacyjne
działanie immunomodulacyjne

działanie polegające na regulowaniu pracy układu odpornościowego

działanie kancerogenne
działanie kancerogenne

działanie wywołujące zmiany prowadzące do rozwoju nowotworu

działanie kardiosedatywne
działanie kardiosedatywne

działanie uspokajające na serce

działanie mukolityczne
działanie mukolityczne

działanie polegające na upłynnieniu i zmniejszeniu lepkości wydzieliny w drogach oddechowych poprzez rozrywanie mostków disiarczkowych, czyli wiązań pomiędzy dwoma atomami siarki

działanie sekretolityczne
działanie sekretolityczne

działanie polegające na zwiększaniu wydzielania śluzu

działanie spazmolityczne
działanie spazmolityczne

działanie rozkurczające; polega na rozkurczaniu (zwiotczaniu) mięśni gładkich, z których zbudowane są narządy wewnętrzne

EMA (European Medicine Agency)
EMA (European Medicine Agency)

Europejska Agencja Leków; centralny organ regulacyjny Unii Europejskiej, który zapewnia ocenę naukową i monitorowanie bezpieczeństwa produktów leczniczych stosowanych u ludzi i do celów weterynaryjnych w UE oraz sprawuje nadzór nad bezpieczeństwem farmakoterapii

emolient
emolient

specjalistyczny dermokosmetyk zawierający substancje, które pomagają utrzymać odpowiednie nawilżenie skóry, natłuszczają ją, niwelują podrażnienia i odbudowują płaszcz hydrolipidowy naskórka; składniki emolientów to: substancje okluzyjne zmniejszające przeznaskórkową utratę wody (wazelina, parafina, masło shea, oleje mineralne i roślinne), substancje nawilżające (wiążące wodę humektanty: mocznik, sorbitol, glicerol, kwas mlekowy), lipidy uszczelniające barierę naskórkową (ceramidy, cholesterol, wielonienasycone kwasy tłuszczowe)

fitoterapia
fitoterapia

stosowanie leków roślinnych w leczeniu lub łagodzeniu stanów chorobowych, a także w celu profilaktycznym oraz utrzymania właściwego stanu zdrowia

flawonoidy
flawonoidy

związki o charakterze barwników; nadają kwiatom, owocom i liściom zabarwienie żółte, rzadziej białe lub powodują, że te części roślin są bezbarwne

floroglucynol
floroglucynol

związek organiczny – symetryczny trifenol, tj. 1,3,5‑trihydroksybenzen, zwany także floroglucyną

fotoprotekcja
fotoprotekcja

ochrona przed promieniowaniem słoneczny; obejmuje stosowanie kosmetyków przeznaczonych specjalnie do tego celu

furanokumaryny
furanokumaryny

zwane też furokumarynami; związki mające pierścień benzo--pironu skondensowany z pierścieniem furanu

garbniki
garbniki

tzw. ganoidy; bezazotowe związki naturalne o dużej masie cząsteczkowej, mające charakter polifenoli; dzięki swym właściwościom tworzą trwałe połączenia z białkami; wyróżniamy garbniki hydrolizujące (galotanoidy i elagotanoidy) oraz nieulegające hydrolizie (katechinowe)

glukofranguliny
glukofranguliny

glikozydowe połączenia franguloemodyny

HDL (high‑density lipoproteins)
HDL (high‑density lipoproteins)

lipoproteiny o dużej gęstości; są jedną z frakcji lipoprotein, która odpowiada za transportowanie cząsteczek cholesterolu z tkanek do wątroby, gdzie cząsteczki te są metabolizowane; dlatego utrzymywanie odpowiedniego stężenia HDL zmniejsza ryzyko miażdżycy i zawału; z tego powodu cholesterol HDL jest nazywany „dobrym” cholesterolem

hipercholesterolemia
hipercholesterolemia

zwiększone stężenie cholesterolu w osoczu

hiperwitaminoza
hiperwitaminoza

zespół objawów wynikający z nadmiaru witamin (głównie tych rozpuszczalnych w tłuszczach) w organizmie; do objawów hiperwitaminozy witaminy E zaliczamy: zaburzenia czynności przewodu pokarmowego, zmęczenie, bóle głowy, bóle mięśni, zaburzenia widzenia, zmniejszoną krzepliwość krwi; objawy hiperwitaminozy witaminy D to: osłabienie mięśni, bóle stawów, utrata apetytu, nudności, wymioty, zwapnienie miękkich narządów i tkanek; hiperwitaminoza witaminy A objawia się: suchością skóry, nadmiernym wypadaniem włosów, łamliwością paznokci, pękaniem warg, zmianą zabarwienia skóry, osłabieniem, bólami kości i stawów

hipo- i awitaminoza
hipo- i awitaminoza

zespół objawów wynikający z niedoboru (hipowitaminoza), a w skrajnych przypadkach – z braku (awitaminoza) witamin w organizmie; występuje na skutek niedoboru witamin w diecie (hipowitaminoza pierwotna) lub w efekcie upośledzenia wchłaniania witamin z pokarmu, działania leków albo wynika ze zwiększonego zapotrzebowania na witaminy (hipowitaminoza wtórna), np. po przebytej chorobie lub w trakcie ciąży

hipokaliemia
hipokaliemia

niskie stężenie potasu w surowicy krwi

HSV (herpes simplex virus)
HSV (herpes simplex virus)

wirus opryszczki, którym można się zakazić poprzez wydzielinę z pęcherzyków, ślinę oraz bezpośredni kontakt z błonami śluzowymi i skórą

hydroksyantraceny
hydroksyantraceny

naturalnie występujące związki fenolowe

irydoidy
irydoidy

pochodne monoterpenów, zbudowane z pierścienia cyklopentanu i -piranu; należą do substancji bardzo nietrwałych i łatwo rozpadają się na związki o niebieskoczarnym zabarwieniu, np. podczas suszenia surowców (co jest powodem ich czernienia)

kardenolidy
kardenolidy

glikozydy nasercowe zbudowane z aglikonu steroidowego z przyłączonym pięcioczłonowym pierścieniem laktonowym (przy węglu 17) oraz z glikonu złożonego z cząsteczek cukrów (od jednej do czterech)

kosmeceutyk
kosmeceutyk

kosmetyk zawierający aktywne składniki, które mogą wpływać na procesy fizjologiczne skóry i wspomagać leczenie chorób skóry; termin wprowadzony przez Raymonda Reeda (w 1961 roku), a rozpowszechniony przez Alberta Kligmana

kosmetyk
kosmetyk

każda przeznaczona do kontaktu z zewnętrznymi częściami ciała ludzkiego (naskórkiem, owłosieniem, paznokciami, wargami oraz zewnętrznymi narządami płciowymi) lub z zębami oraz błonami śluzowymi jamy ustnej substancja lub mieszanina, której wyłącznym lub głównym celem jest utrzymywanie ich w czystości, perfumowanie, zmiana ich wyglądu, ochrona, utrzymywanie w dobrej kondycji lub korygowanie zapachu ciała (definicja na podstawie art. 2 ust. 1 lit. a Rozporządzenia 1223/2009)

kosmetyk hipoalergiczny
kosmetyk hipoalergiczny

kosmetyk zawierający związki o słabych właściwościach uczulających, najczęściej bez dodatku substancji zapachowej, barwnika, detergentu

krzemica
krzemica

rodzaj pylicy płuc, spowodowany wdychaniem pyłu krzemionkowego

kwasy fenolowe
kwasy fenolowe

tzw. fenolokwasy; grupa związków fenolowych charakteryzująca się posiadaniem co najmniej jednego pierścienia aromatycznego i grupy karboksylowej; są one najczęściej pochodnymi kwasu cynamonowego i benzoesowego; występują powszechnie w surowcach roślinnych

LDL (low‑density lipoproteins)
LDL (low‑density lipoproteins)

lipoproteiny o małej gęstości; są jedną z frakcji lipoprotein, które transportują cholesterol we krwi; LDL są uważane za niekorzystne, bo odkładają nadmiar cholesterolu w ścianach naczyń krwionośnych, przez co przyczyniają się do miażdżycy i choroby niedokrwiennej serca; dlatego cholesterol LDL jest często nazywany „złym” cholesterolem

leki kardiotoniczne
leki kardiotoniczne

leki wzmagające siłę skurczu mięśnia sercowego

lichenifikacja
lichenifikacja

inaczej lichenizacja albo zliszajowacenie; stan, w którym skóra staje się pogrubiała, o wzmożonym poletkowaniu (skóra wygląda jak oglądana przez szkło powiększające); jest skutkiem przewlekłego stanu zapalnego, drapania i pocierania

łój (sebum)
łój (sebum)

wydzielina gruczołów łojowych zawierająca trójglicerydy, wolne kwasy tłuszczowe, woski, estry steroli, skwalen, cholesterol

macerat
macerat

postać leku roślinnego otrzymana przez zalanie surowca wodą o temperaturze pokojowej i pozostawienie go w niej przez 20–30 min; maceraty wykonuje się najczęściej z surowców śluzowych

naftodiantrony
naftodiantrony

występujące w zielu dziurawca czerwone barwniki o charakterze litofilnym: hyperycyna, pseudohyperycyna, protohyperycyna i pseudoprotohyperycyna, a także występująca w zielu gryki i rdestu ostrogorzkiego fagopiryna; związki te wykazują właściwości fotouczulające na światło UV, stąd w czasie stosowania preparatów na bazie tych surowców należy ograniczyć ekspozycję m.in. na promieniowanie słoneczne

napar
napar

postać leku roślinnego otrzymana przez zalanie surowca wrzącą wodą i ogrzewanie go przez 15 min, nie doprowadzając do wrzenia, a następnie odstawienie na 15 min i odcedzenie

nasiadówka
nasiadówka

ciepła kąpiel w wodzie z naparem z ziół; przeprowadza się ją w pozycji siedzącej, zanurzając pośladki

NMF
NMF

naturalny czynnik nawilżający stanowiący mieszaninę substancji higroskopijnych umożliwiających wiązanie wody w naskórku; w skład NMF wchodzą: wolne aminokwasy, kwas piroglutaminowy (PCA), mleczany, mocznik, cukry

NYHA (New York Heart Association)
NYHA (New York Heart Association)

Nowojorskie Towarzystwo Kardiologiczne; zespół amerykańskich naukowców, który opracował system pozwalający na klasyfikację nasilenia ciężkości symptomów niewydolności serca – tzw. skalę NYHA – i zaproponował stosowanie tej skali w naukach klinicznych

odwar
odwar

postać leku roślinnego otrzymana przez zalanie surowca zimną wodą, doprowadzenie do wrzenia, a następnie ogrzewanie go przez 30 min

owoc pozorny
owoc pozorny

zwany także owocem rzekomym; organ roślin okrytonasiennych zawierający nasiona; w odróżnieniu od owoców właściwych nie powstaje wyłącznie ze ścian zalążni słupka, lecz także z innej części kwiatu (np. dna kwiatowego, okwiatu lub przysadki)

płaszcz wodno‑lipidowy
płaszcz wodno‑lipidowy

mieszanina wydzieliny gruczołów łojowych i gruczołów potowych tworzących warstwę ochronną na powierzchni skóry i włosów

polisacharydy
polisacharydy

inaczej wielocukry; polimery zawierające powyżej dziesięciu cząsteczek cukrów prostych, połączonych wiązaniami - lub -glikozydowymi

postaci kosmetyków
postaci kosmetyków

formy fizykochemiczne kosmetyków; wyróżniamy:

  1. emulsje – układy heterogenne co najmniej dwóch faz ciekłych (wodnej i olejowej), niemieszających się, z której jedna ciecz zdyspergowana jest w drugiej:

    • emulsja O/W – fazą zewnętrzną jest woda, a fazą wewnętrzną – olej (podłoża kremów nawilżających, emulsji myjących, mleczek),

    • emulsja W/O – fazą zewnętrzną jest olej, a fazą wewnętrzną – woda (podłoża kremów na noc, do skóry suchej),

  2. żele – koloidalne dyspersje ciała stałego w cieczy, przy czym obie fazy są fazami ciągłymi; fazą ciekłą może być woda (hydrożele) lub olej (oleożele),

  3. preparaty bezwodne – produkty na bazie składników tłuszczowych, niezawierające fazy wodnej (masła, sztyfty),

  4. roztwory – jednorodne mieszaniny związków chemicznych, np. wodne, wodno‑alkoholowe (toniki), olejowe (olejki, oliwki),

  5. aerozole – stałe lub płynne systemy dyspersyjne w gazie (wody termalne, perfumy, dezodoranty, pianki do golenia, odżywki do włosów i inne)

prowitaminy
prowitaminy

inaczej prekursory witamin, czyli związki, z których w organizmie powstają odpowiednie witaminy, np. karoteny to prowitaminy witaminy A, a ergosterol i 7‑dehydrocholesterol to prowitaminy witamin D2 i D3

przewlekłe serce płucne
przewlekłe serce płucne

choroba polegająca na przewlekłym wzroście ciśnienia krwi w krążeniu płucnym wskutek chorób układu oddechowego, co doprowadza do przerostu prawej komory serca i rozwoju niewydolności krążenia

pseudowitaminy
pseudowitaminy

substancje o działaniu zbliżonym do działania witamin, dostarczane z pożywieniem i częściowo syntezowane w organizmie; zapotrzebowanie na pseudowitaminy wzrasta np. w sytuacji zwiększonego wysiłku fizycznego

reakcje fotouczulające
reakcje fotouczulające

niekorzystne reakcje skórne pojawiające się pod wpływem promieniowania UV, widoczne jako rumień przypominający poparzenie lub pęcherze

rozedma płuc
rozedma płuc

choroba przewlekła, w której dochodzi do nieprawidłowego powiększenia się pęcherzyków płucnych oraz zmniejszenia się ich liczby

RSV (respiratory syncytial virus)
RSV (respiratory syncytial virus)

wirus nabłonka oddechowego, wywołujący choroby układu oddechowego, szczególnie rozpowszechniony wśród niemowląt i małych dzieci

salicylany
salicylany

grupa związków organicznych będących estrami i solami kwasu salicylowego

saponozydy
saponozydy

związki o charakterze glikozydów, których część pozbawiona cukru (sapogenina) może mieć budowę opartą na związkach z grupy triterpenów lub steroidów; związki te zmniejszają napięcie powierzchniowe roztworów wodnych

sekoirydoidy
sekoirydoidy

związki o gorzkim smaku występujące w rodzinie goryczkowatych; wykazują działanie zwiększające wydzielanie soku żołądkowego i pobudzające łaknienie

skóra łojotokowa
skóra łojotokowa

skóra charakteryzująca się nadmiernym wydzielaniem łoju; jest szara i błyszcząca, cechuje się pogrubionym naskórkiem, występowaniem rozszerzonych porów, mikrozaskórników

skóra wrażliwa
skóra wrażliwa

skóra podatna na podrażnienia fizyczne i chemiczne, skłonna do alergii, zazwyczaj odwodniona i sucha; charakteryzuje się zaczerwienieniem, rozszerzonymi naczynkami, świądem, pieczeniem, uczuciem napięcia

spastyczność
spastyczność

zaburzenie pracy mięśni polegające na ich wzmożonym napięciu

SPF (sun protection factor)
SPF (sun protection factor)

międzynarodowy symbol oznaczający stopień ochrony skóry przed promieniowaniem ultrafioletowym B, które odpowiada za jej zaczerwienienie i poparzenie; SPF wskazuje, ile razy dłużej można poddać działaniu słońca, bez ryzyka wywołania zaczerwienienia, chronioną danym kosmetykiem skórę w porównaniu ze skórą niechronioną; czas ten wylicza się za pomocą wzoru: SPF × indywidualny czas wystąpienia rumienia (zaczerwienienia) na skórze; jest to czas uznany za potrzebny do wniknięcia w skórę minimalnej dawki rumieniowej, czyli najniższej dawki promieniowania ultrafioletowego, która wywołuje nasilony rumień po upływie 24 godz. od ekspozycji; praktycznie: jeżeli rumień pojawia się bez aplikacji kremu ochronnego po 20 min, to po zastosowaniu filtra z SPF 10 czas ten wydłuży się do 10 × 20 min – a więc rumień pojawi się po ponad 3 godz. przebywania na słońcu; nie oznacza to jednak, że tak długo należy wystawiać skórę na działanie słońca; nie ma jednolitego sposobu oznaczania wysokości filtrów promieniowania UVA, ale przyjmuje się, że wynosi co najmniej jedną trzecią wartości SPF; zgodnie z zaleceniami unijnymi preparaty ochronne dzieli się na cztery kategorie: najwyższa ochrona to SPF 50+, wysoka ochrona – SPF 30 i 50, średnia ochrona – SPF 15, 20 i 25, niska ochrona – SPF 6 i 10; aby krem z filtrem był skuteczny, należy nakładać go w sporej ilości i ponawiać aplikację co 2 godz.

suchość skóry
suchość skóry

stan określający skórę pokrytą łuskami, z pęknięciami naskórka; świadczy o uszkodzeniu bariery naskórkowej

świąd
świąd

nieprzyjemne odczucie powodujące potrzebę drapania skóry; towarzyszy wielu chorobom skóry mającym podłoże alergiczne i zapalne, ale również ogólnoustrojowe

tachykardia
tachykardia

przyśpieszone bicie serca

witaminy
witaminy

niskocząsteczkowe związki organiczne, których obecność w organizmie w niewielkich ilościach jest niezbędna do prawidłowego przebiegu szeregu procesów metabolicznych; dla wielu organizmów są to związki egzogenne i muszą być dostarczane z pożywieniem; nie są one substancjami odżywczymi ani energetycznymi, lecz pełnią funkcję biokatalizatorów przemian metabolicznych

Interaktywne materiały sprawdzające
Przewodnik dla nauczyciela