Słownikowe środki stylistyczne.
T. Słownikowe środki stylistyczne
1. Cele lekcji:
a) Umiejętności:
Uczeń poznaje lub powtarza poznane środki stylistyczne.
b) Wiadomości:
Potrafi rozpoznawać i nazywać je w tekście.
Wskazuje na cele stosowania słownikowych środków stylistycznych w poezji.
Interpretuje słownikową stronę utworów.
2. Metoda i forma pracy:
Opis – metoda podająca.
Pogadanka.
Praca w grupach.
3. Środki dydaktyczne:
Prezentacja multimedialna „Słownikowe środki stylistyczne”.
Karta pracy.
4. Przebieg lekcji:
Lekcję proponuję rozpocząć od podyktowania tematu i omówienia środków stylistycznych wspólnie z uczniami. W tym celu można posłużyć się konspektem i metodą podającą lub skorzystać z prezentacji multimedialnej „Słownikowe środki stylistyczne” w celu urozmaicenia lekcji lub powtórzenia poznanych już wiadomości. Z prezentacji warto skorzystać na lekcji powtórzeniowej, gdyż zawiera ona jedynie najważniejsze rzeczy w skrótowej formie.
EPITET – wyraz określający rzeczownik; najczęściej jest nim przymiotnik. Określa właściwości przedmiotów, np. wysokie drzewa lub stosunek mówiącego do tego przedmiotu, np. ciekawy film. Epitet spełnia funkcję zdobniczą, np. przepastny, daremny, wdzięczny, bezbrzeżny. Wyróżnia się:
epitet przymiotnikowy – twarde głazy;
epitet imiesłowowy – tańczący jastrząb, zburzone szczęście;
epitet rzeczownikowy – wieża gigant.
Ze względu na charakter epitety dzieli się na:
stałe, czyli takie, które tworzą stały związek frazeologiczny z określanym wyrazem. Zwykle odnoszą się do mitologicznych bogów i bohaterów greckich, np. gromowładny Zeus, prędkonogi Achilles.
metaforyczne tworzące z określanym wyrazem związek przenośny, np. gorzki śmiech, skrzydlata myśl.
sprzeczne (oksymorony) – obejmujące dwa sprzecznie znaczeniowo wyrazy, np. ciepły lód, zimny ogień. Dzięki takiemu połączeniu ustala się nowe znaczenie.
PORÓWNANIE – zestawienie dwóch przedmiotów lub zjawisk na podstawie ich wspólnej cechy. Daje to możliwość ustalenia podobieństwa. Cechy te mogą być zestawione bezpośrednio za pomocą takich wyrazów jak: niby, niczym, jak, jakby, jakoby, podobnie jak, na kształt lub na podstawie kontekstu, np. zbladł jak płótno, zły jak pies, „gryka jak śnieg biała” (A. Mickiewicz).
Podstawową funkcja porównań jest wyposażenie przedmiotów i zjawisk w takie określenia, które pobudzają wyobraźnię czytelnika i sprawiają, że świat przedstawiony staje się bardziej plastyczny.
Porównanie może występować zarówno w formie bardzo krótkiej (ograniczonej do dwóch wyrazów), np. dziewczyna jak świeca lub w formie rozbudowanej, zwanej porównaniem homeryckim. W takim porównaniu drugi człon stanowi rozwinięty obraz poetycki wprowadzający w tok opowieści jakby oddzielny epizod.
METAFORA – czyli przenośnia – polega na łączeniu w całość wyrazów odległych znaczeniowo. Wyrażenie to odbiera wówczas tworzącym je wyrazom ich pierwotne znaczenie. Wyrazy wchodzące w skład metafory nie mogą być wymieniane na żadne inne.
Metafora potoczna – to wielokrotnie powtarzane i utarte zestawienia słowne. Operują innym znaczeniem słów, ale odbiorca bez trudu je rozumie, dzięki znajomości obyczaju językowego.
Metafora poetycka – jest odkrywcza, ma nowe znaczenie, które powstało na bazie metafory potocznej. Zaskakuje odbiorcę, stwarza dla niego zagadkę, odkrywa nieznane sensy i tworzy nowe obrazy.
Rodzajem metafory jest synekdochaIndeks górny 11 – czyli ogarnienie. Jej znaczenie wynika z nazywania zjawiska lub przedmiotu nazwami jego części, użycia liczby pojedynczej zamiast mnogiej, gatunku zamiast rodzaju, np. „żołnierz polski” zamiast „polska armia” czy „wojsko polskie”.
Innym rodzajem metafory jest metonimiaIndeks górny 22 – czyli zamiennia – ma na celu zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w uchwytnej zależności. Metonimii używamy, gdy wskazujemy na przyczynę zamiast na skutek lub na materiał, z którego wykonano daną rzecz, zamiast na nią samą, np. rycerz zakuty w żelazo (zamiast w zbroję), żelazo (zamiast sztylet lub miecz). Ponadto stosujemy ją, gdy: używamy imienia własnego zamiast nazwy pospolitej, np. mecenas zamiast opiekun, Tacyt zamiast historyk, mówimy o narzędziu zamiast o sprawcy, np. pędzel zamiast malarz lub pióro zamiast pisarz czy styl, wskazujemy na symbol zamiast na to, co on wyraża, np. wawrzyn zamiast sukcesIndeks górny 33.
PERSONIFIKACJA – (uosobienie, antropomorfizacja) – to nadawanie przedmiotowi i zjawisku cech typowo ludzkich. Środkiem tym często posługujemy się na co dzień, nie odczuwając metaforycznego charakteru połączeń tych wyrazów, np. wstaje dzień, zwariowany dzień. W poezji natomiast personifikacja jest świeża i pomysłowa, np. „księżyc (…) wodził srebrnym palcem” (K.I. Gałczyński, Niobe).
ANIMIZACJA – (ożywienie) – przypisywanie przedmiotom martwym cech istot żywych (zwierzęcych), np. „słonecznik kręci się za słońcem”, „grom uśnie” (A.Mickiewicz, Pan Tadeusz). Zarówno personifikacja jak i animizacja przynoszą ze sobą duży ładunek ekspresji.
PERYFRAZA – omówienie – pozwala wyeliminować wyrażenia bardziej pospolite lub proste, zastępując je rozwiniętymi i wyszukanymi przedstawieniami obrazowymi. Służy wprowadzaniu podniosłego nastroju, nie oszczędza słów, np. „treści ciągnione z chińskich ziół” zamiast herbata (A. Mickiewicz, Zima miejska). Peryfraza ujawnia bardzo subiektywne skojarzenia semantyczne.
EUFEMIZM – (rodzaj peryfrazy) – wyraz bardziej ogólny, stosowany w celu złagodzenia treści wypowiedzi. Zastępowanie słów drażliwych, nieprzyzwoitych lub wulgarnych słowami mniej dosadnymi, delikatniejszymi, np. „mijasz się z prawdą” zamiast „kłamiesz”; „przeniósł się na łono Abrahama” zamiast „umarł”.
NEOLOGIZM – jest to nowo utworzony wyraz zwykle na bazie słów już istniejących. Neologizmy powstają z konieczności nazwania nowych sytuacji i przedmiotów albo pojawiają się w poezji w celach ekspresywnych. Jest to pewien skrót myślowy, zabawa słowna, próba uchwycenia związku między światem a językiem. Mają charakter jednorazowy i zwykle nie rozprzestrzeniają się poza kontekstem wypowiedzi.
ARCHAIZM – jest to element języka, który wyszedł już z użycia i jest zastępowany przez inny wyraz lub nie używa się go wcale, ponieważ np. nie ma już takiego desygnatu. Rozróżniamy następujące rodzaje archaizmówIndeks górny 44:
Fonetyczne – różnice w wymowie głosek („krzciciel” zamiast „chrzciciel”; „sławiena” zamiast „sławiona”);
Leksykalne – (wyrazowe) – słowa, które dziś całkowicie wyszły z użycia („gospodzin” zamiast „pan”);
Fleksyjne – wyrazy, w których występuje inna końcówka fleksyjna niż obecnie („spuści” zamiast „spuść”, „zyszczy” zamiast „ześlij”Indeks górny 55);
Semantyczne – słowo aktualnie występuje ale ma zupełnie inne znaczenie („przerazić” w znaczeniu „przebić”);
Składniowe – inny sposób łączenia wyrazów w zdaniu („oszukaństwa bo żadnego ni ochydy nie widziałeś”Indeks górny 66);
Słowotwórcze – inny sposób tworzenia słowa („zbrodzień” zamiast „zbrodniarz”).
Po omówieniu wyżej wymienionych środków poetyckich możemy przejść do samodzielnej pracy uczniów. W karcie pracy znajdują się fragmenty wierszy. W każdym z nich jest ukryty pewien środek stylistyczny. Zadaniem uczniów jest wskazanie i nazwanie go. Praca może odbywać się w małych grupach (2‑4 osoby), indywidualnie lub wspólnie z nauczycielem na zasadzie pogadanki (kto wie to odpowiada).
Bibliografia:
1. Słownik terminów literackich
2. Adam Kulawik, Poetyka
Środek ten proponuję wprowadzić dopiero w liceum↩
J.w.↩
Adam Kulawik, Poetyka, Wstęp do teorii dzieła literackiego, Kraków 1997↩
Rozróżnienie to proponuję wprowadzić w liceum↩
Archaizmy pochodzą z „Bogurodzicy”↩
Słownik terminów literackich↩