Wprowadzenie
Scenariusz lekcji dla nauczyciela.
I. Indywidualna i zespołowa ekspresja muzyczna.
1. W zakresie śpiewu. Uczeń:
1) śpiewa ze słuchu lub/i z wykorzystaniem nut (w zespole, solo, a cappella, z akompaniamentem) minimum 10 różnorodnych utworów wokalnych w roku szkolnym:
A) piosenki z repertuaru dziecięcego, młodzieżowego, popularnego i ludowego,
B) wybrane pieśni (w tym artystyczne i patriotyczne),
4. W zakresie słuchania i percepcji muzyki. Uczeń:
1) świadomie słucha wybranych dzieł literatury muzycznej (fragmentów lub/i w całości):
C) polskich pieśni artystycznych i patriotycznych
rozróżniać określenia muzyczne;
rozpoznawać zespoły wykonawcze;
rozpoznawać polskich kompozytorów tworzących pieśni i piosenki tj. Stanisława Moniuszkę, Witolda Lutosławskiego i Henryka Mikołaja Góreckiego;
śpiewać omawiane pieśni z uwzględnieniem zapisanych określeń muzycznych;
posługiwać się zapisem nutowym.
Przypomnienie i utrwalenie wiadomości o utworach wokalnych.
Muzyka wokalna, to muzyka przeznaczona do śpiewu. Utwory wokalne posiadają tekst słowny, który ilustrowany melodią nadaje muzyce cechy programowe, przez co oddziałuje ona na słuchacza bardziej wyraziście niż muzyka instrumentalna. Do utworów wokalnych należą m.in.:
Wykonawcy utworów wokalnych:
solista – śpiew solo (głos: sopran, mezzosopran, alt, kontralt, tenor, baryton, bas, głos dziecięcy);
kameralny zespół śpiewaczy – duet (2 śpiewaków), tercet (3 śpiewaków), kwartet (4 śpiewaków) itd.;
chór (dziecięcy, żeński, męski, mieszany).
Pieśń i piosenka w twórczości polskich kompozytorów.
Wśród znanych i cenionych kompozytorów polskich, dość dużą grupę stanowią twórcy pieśni i piosenek. Są to m.in.: Fryderyk Chopin, Stanisław Moniuszko, Mieczysław Karłowicz, Grażyna Bacewicz, Witold Lutosławski i Henryk Mikołaj Górecki.
Pieśni Stanisława Moniuszki zebrane i wydane w zbiorach pt.: Śpiewniki domowe, przeznaczone są do wspólnego śpiewania w domu, w gronie miłośników muzyki. Ideą Moniuszki było dotarcie do polskich domów i rozbudzanie pieśnią uczuć patriotycznych. Przez lata powstało ich ponad 300. Pieśni obejmują bardzo szeroką tematykę: od pieśni idyllicznych i refleksyjnych, przez religijne, patriotyczne, historyczne, obyczajowe i miłosne do fantastycznych. Pieśni Moniuszki przepojone są duchem polskości. Są wśród nich proste, ludowe melodie do śpiewania, wielozwrotkowe pieśni z refrenem, ale także bogate ballady, dumki i romanse. Większość posiada walory artystyczne. Pełnią one różne funkcje: od utworów pedagogicznych, przez żartobliwe kompozycje dla dzieci, do pieśni artystycznych napisanych dla śpiewaków. W pieśniach Moniuszko nawiązał do polskiego folkloru. Na ich piękno składają się melodie, ale też ciekawy, ilustracyjny, podkreślający nastrój akompaniament fortepianowy.
Piosenki dla dzieci Witolda Lutosławskiego powstały do słów różnych autorów, m.in. Juliana Tuwima, Teofila Lenartowicza i Lucyny Krzemienieckiej oraz do tekstów ludowych. Twórczość ta obejmuje 11 cykli, łącznie 49 piosenek. Przewidziane są one do wykonania przez głos (lub chór unisono) z fortepianem lub orkiestrą, a wiele utworów funkcjonuje w obu wersjach – fortepianowej oraz orkiestrowej. Cykl 8 pieśni pt.: Słomkowy łańcuszek, przeznaczony jest na sopran (lub mezzosopran) i kwintet instrumentów dętych drewnianych (flet, obój, 2 klarnety, fagot). Piosenki mają prostą, zwrotkową budowę z ewentualnym refrenem. Ciekawą formę ma finał cyklu, który stanowi seria 6 wariacji na nieskomplikowany temat. W piosenkach dla dzieci Lutosławski stosuje metodę ilustrowania tekstu muzyką lub efektami dźwiękowymi: szmer rzeki, kląskanie słowika. Czyni to w sposób subtelny i pomysłowy. Pod względem brzmienia piosenki podobne są do pedagogicznych i ludowych utworów Lutosławskiego, w których prostą melodię uzupełnia wyszukany akompaniament. Kompozytor często traktował piosenki jako obszar doświadczalny, w którym sprawdzał pomysły wprowadzane potem do utworów z głównego nurtu twórczości.
Mimo użytkowego charakteru, repertuar dziecięcy autorstwa Witolda Lutosławskiego zawiera utwory wysokiej klasy. Proste i skromne z pozoru piosenki, takie jak Rok i bieda, Kotek, Rzeczka, Śpijże, śpij i Muszelka, są dziełami o wyjątkowej wartości.
W pieśniarskiej twórczości Góreckiego znajdują się utwory religijne, ludowe oraz do słów wielkich polskich poetów: Marii Konopnickiej, Juliusza Słowackiego, Cypriana Kamila Norwida i Juliana Tuwima. W pieśniach zauważyć można dążenie kompozytora do maksymalnego uproszczenia języka muzycznego. Jest to cecha charakterystyczna dla twórczości Góreckiego. Bardzo ogranicza on w swoich utworach materiał dźwiękowy i różnorodność struktur brzmieniowych. Znamienne dla indywidualnego stylu kompozytora jest również wielokrotne powtarzanie struktur melodycznych i melodyczno‑harmonicznych, który to zabieg powoduje wzrost napięcia emocjonalnego. Na twórczość pieśniarską Góreckiego składają się: Trzy pieśni na głos średni; Dwie pieśni sakralne do tekstów M. Skwarnickiego na baryton i orkiestrę; Dwie piosenki do tekstów J. Tuwima na chór 4 równych głosów; Szeroka woda, 5 pieśni na chór mieszany a cappella; Dwie pieśni do sł. Lorki na głos średni i fortepian; Błogosławione pieśni malinowe do sł. C. K. Norwida na głos i fortepian; Wieczór ciemny się uniża, pięć pieśni ludowych na chór mieszany a cappella; Wisło moja, Wisło szara, pieśni ludowe na chór mieszany a cappella; Śpiewy do słów J. Słowackiego na głos i fortepian; Trzy kołysanki na chór mieszany a cappella; Ach, mój wianku lewandowy, siedem pieśni na chór mieszany a cappella; Idzie chmura, pada deszcz, pięć pieśni ludowych na chór mieszany a cappella; Pieśni Maryjne, pięć pieśni maryjnych na chór mieszany a cappella; Pieśni kościelne, 20 pieśni na chór mieszany a cappella; Trzy pieśni do słów Marii Konopnickiej na głos i fortepian; Hej, z góry, z góry! kóniku bury – Pięć pieśni kurpiowskich na chór a cappella lub na głos i fortepian, Pieśń Rodzin Katyńskich na chór mieszany a cappella.
Wykaz wybranych pieśni i piosenek polskich kompozytorów: Stanisława Moniuszki, Witolda Lutosławskiego oraz Henryka Mikołaja Góreckiego,
Stanisław Moniuszko:
Dziad i baba;
Prząśniczka;
Krakowiaczek;
Chochlik;
Pieśń wieczorna;
Kozak;
Stary kapral.
Witold Lutosławski:
Wróbelek;
Taniec;
Idzie Grześ;
Pióreczko;
Ptasie plotki;
Kotek.
Henryk Mikołaj Górecki:
Cztery biedy;
Ptasie plotki;
Do matki;
Ptak;
Przez te łąki, przez te pola;
Kiedy Polska;
U okienka, u mojego.
Prząśniczka słowa: Jan Czeczot, muzyka: Stanisław Moniuszko
U prząśniczki siedzą jak anioł dzieweczki,
przędą sobie, przędą jedwabne niteczki.
Kręć się, kręć, wrzeciono, wić się tobie, wić!
Ta pamięta lepiej,
czyja dłuższa nić!
Poszedł do Królewca młodzieniec z wiciną,
łzami się zalewał, żegnając z dziewczyną.
Kręć się, kręć, wrzeciono…
Gładko idzie przędza wesołej dziewczynie,
pamiętała trzy dni o wiernym chłopczynie.
Kręć się, kręć, wrzeciono…
Inny się młodzieniec podsuwa z ubocza
i innemu rada dziewczyna ochocza.
……….Kręć się, kręć wrzeciono –
- prysła wątła nić…
Wstydem dziewczę płonie,
wstydź się, dziewczę, wstydź!
Pieśń nawiązuje do tradycji, kiedy to dziewczęta w długie jesienne wieczory przędły nici na kołowrotku. Zręczna i uważna prządka przędła długą nić, niedbałej i nieuważnej nitka się często zrywała. Było to wielkim wstydem dla niezręcznej dziewczyny.
W pieśni występuje charakterystyczny, ilustrujący terkot kołowrotka akompaniamentem, na tle którego prowadzona jest melodia. Tekst opowiada o dziewczynie, która po odjeździe narzeczonego szybko znalazła nowego adoratora.
Prząśniczka ma formę pieśni zwrotkowej. Pierwsza część A to 8‑taktowe zdanie muzyczne – zwrotka, druga część B to 8‑taktowy refren. Tekst refrenu jest taki sam po 1, 2 i 3 zwrotce, zmienia się dopiero po 4 zwrotce. Pieśń oryginalnie zapisana jest w tonacji fis‑moll. Ze względu na trudności wykonawcze, można ją przetransponować do niższej tonacji (d‑moll), wówczas będzie ją łatwiej śpiewać (skala dźwięków: c1 do d2). W pieśni zapisane są określenia muzyczne, dotyczące dynamiki, tempa i interpretacji:
żywo (1 t.);
mp – mezzopiano- między piano a forte (1‑4 t.);
p – piano – cicho (5‑6 t.);
cresc. – crescendo – wzmacniając (7‑8 t.);
f – forte – głośno (9‑10 t.);
mp – mezzopiano – między piano a forte (11‑12 t.);
mf – mezzoforte – między forte a piano (13‑14 t.);
akcent na ósemkę z kropką (15 t.);
p – piano – cicho (15‑16 t.).
Aby zaprezentować piękno i artystyczną wartość pieśni, należy realizować określenia podane przez kompozytora.
Pióreczko słowa: Janina Osińska, muzyka: Witold Lutosławski
Uciekło sikorce pióreczko,
niebieskie z czarniutką kropeczką.
Wysoko latało,
niziutko spadało,
ho‑ho‑ho, ho‑ho‑ho,
Niebieskie pióreczko.
Latała sikorka w kółeczko,
ścigała niebieskie pióreczko.
Porwał ci je dudek,
wetknął sobie w czubek,
ho‑ho‑ho, ho‑ho‑ho,
ho‑ho‑ho, ho‑ho‑ho!
Niebieskie pióreczko.
Za górką za laskiem, nad rzeczką
uciekło dudkowi pióreczko.
Na wodę sfrunęło,
do morza płynęło,
ho‑ho‑ho, ho‑ho‑ho,
ho‑ho‑ho, ho‑ho‑ho!
Niebieskie pióreczko.
Płynęło niebieską łódeczką
do morza sikorki pióreczko.
Złowiły je dzieci
koło mostu w sieci,
ho‑ho‑ho, ho‑ho‑ho,
ho‑ho‑ho, ho‑ho‑ho!
Niebieskie pióreczko.
Piosenka w tonacji F‑dur, metrum 2/4 i żywym tempie. Zaczyna się od czterotaktowego wstępu instrumentalnego, który można wykonać na dzwonkach (ozdobniki jako współbrzmiące sekundy: e‑f). W piosence występują synkopy, czyli przeniesienia akcentu z mocnej na słabą część taktu (t. 5, 6, 9, 10, 21).
Artystyczny wyraz pięknej piosenki Pióreczko, wymaga starannego stosowania wszystkich umieszczonych przez kompozytora w zapisie nutowym znaków interpretacyjnych:
ritenuto – opóźniając, powstrzymując; określenie stopniowego zwalniania tempa utworu (określenie tempa);
a tempo – powrót do poprzedniego tempa (określenie tempa);
piano – cicho (określenie dynamiki);
forte – silnie, głośno (określenie dynamiki);
crescendo – wzrastając, stopniowe wzmacnianie natężenia dźwięków (określenie dynamiki);
fermata – dowolne przedłużenie wartości rytmicznej, dźwięku (oraz przerwy między taktami).
Rok i bieda słowa: Julian Tuwim, muzyka: Henryk Mikołaj Górecki
Cztery biedy na tym świecie:
pierwsza bieda wiosną,
ale słonko silniej świeci
i kwiateczki rosną.
Drugą biedę lato niesie,
a z nią troski, smutki,
ale za to w ciemnym lesie
smaczne są jagódki.
Trzecia bieda idzie za tą,
trapi nas jesienią,
ale za to w babie lato
jabłka się czerwienią.
Czwarta bieda: wiatr, zimnisko,
mróz odetchnąć nie da,
ale za to wiosna blisko
i wiosenna bieda.
Kiedy córka kompozytora, Anna, kończyła pięć lat, Górecki postanowił opracować dwa wiersze dla dzieci Juliana Tuwima. Tak powstały Dwie piosenki na chór czterech równych głosów, dedykowane Kochanej Anusi. Są to: Rok i bieda oraz Ptasie plotki. Pierwsza jest spokojna i raczej smutna, w kujawiakowym charakterze; druga – szybka i wesoła, utrzymana w rytmie krakowiaka.
Rok i bieda to piosenka utrzymana w lirycznym nastroju i wolnym tempie (molto lento). Rozpoczyna się wstępem, który jest zapowiedzią dalszej części. Piosenka napisana jest na cztery głosy równe bez akompaniamentu instrumentalnego (a cappella), z których I i II (głosy wyższe) wykonują melodię, a głos III i IV (głosy niższe) w jednostajnym rytmie powtarzają dźwięk d1. Powtarzanie tego dźwięku na przestrzeni całej piosenki, wyzwala ekspresję, która stopniowo doprowadza do kulminacji napięcia emocjonalnego w czwartej, ostatniej zwrotce. Cała piosenka utrzymana jest w dynamice mp – mezzopiano i śpiewnym charakterze (cantabile).
Zadania
Przyporządkuj imiona do nazwisk polskich kompozytorów tworzących pieśni i piosenki:
Stanisław, Witold, Fryderyk, Mieczysław, Henryk Mikołaj, Grażyna
Chopin | |
Moniuszko | |
Karłowicz | |
Bacewicz | |
Lutosławski | |
Górecki |
Podziel i przyporządkuj podane rodzaje pieśni i piosenek:
jazzowa, artystyczna, aktorska, dziecięca, religijna, dworska, patriotyczna, biesiadna
Pieśń | |
---|---|
Piosenka |
Podane tytuły pieśni i piosenek przyporządkuj do kompozytora:
<em>Kotek </em>, <em>Ptak </em>, <em>Do matki </em>, <em>Ptasie plotki </em>, <em>Prząśniczka </em>, <em>Pieśń wieczorna </em>, <em>Kozak </em>, <em>Taniec </em>, <em>Pióreczko </em>
Stanisław Moniuszko | |
---|---|
Witold Lutosławski | |
Henryk Mikołaj Górecki |
Wysłuchaj nagrań, a następnie wskaż wykonawców poszczególnych utworów:
chór dziecięcy, głos – solo, chór żeński (lub kwartet żeński)
Prząśniczka | |
Pióreczko | |
Rok i bieda |
Wysłuchaj nagrań i przyporządkuj właściwe opisy do tytułów utworów:
kujawiakowy charakter, dynamika, synkopy, punkt kulminacyjny z fermatą, metrum 2/4, motoryczny akompaniament
Prząśniczka | |
Pióreczko | |
Rok i bieda |
Wyjaśnij określenia muzyczne występujące w omawianych pieśniach i piosenkach:
opóźniając, cicho, śpiewnie, bardzo wolno, stopniowe wzmacnianie, dowolne przedłużenie wartości rytmicznej, głośno
p | |
cantabile | |
f | |
cresc. | |
fermata | |
molto lento | |
rit. |
Słownik pojęć
śpiew bez towarzyszenia instrumentów,
partia instrumentalna towarzysząca głównej partii melodycznej, wykonywanej przez głos solowy, instrument, chór lub orkiestrę […]; akompaniament spełnia rolę uzupełnienia harmonicznego, rytmicznego lub kolorystycznego w wykonywanym utworze
śpiewnie; określenie wykonawcze
wzrastając; oznacza stopniowe wzmacnianie natężenia dźwięków
określenie wszystkich zjawisk związanych z głośnością dźwięków i jej zmianami w utworze
dowolne przedłużenie wartości rytmicznej, oznaczane w nutach za pomocą znaku umieszczonego nad nutą, nad współbrzmiącymi nutami lub pauzą w utworze
silnie, głośno
określenie dynamiczne pośredniej głośności między forte a piano
określenie dynamiczne pośredniej głośności między forte a piano, nieznacznie ciszej niż mezzoforte
cicho, określenie dynamiczne
krótki utwór wokalny do tekstu poetyckiego, na głos solo, na głos z towarzyszeniem orkiestry, na wokalny zespół kameralny, na chór
forma muzyczna powszechnie stosowana w muzyce ludowej i muzyce rozrywkowej; jest uproszczoną formą pieśni
ritenuto – opóźniając, powstrzymując; określenie stopniowego zwalniania tempa utworu
stopień szybkości wykonywania utworu, określany za pomocą: a. oznaczeń słownych (np. largo, moderato, allegro), b. metronomu, c. określeń porównawczych (np. tempo marsza)
muzyka przeznaczona do śpiewu, zaopatrzona w tekst słowny, którego ilustracją jest śpiewana melodia; tekst nadaje muzyce wokalnej właściwości programowe przez co oddziałuje ona bardziej wyraziście niż muzyka instrumentalna; do muzyki wokalnej należą wszystkie pieśni i utwory na głos solo, na głos solo z towarzyszeniem instrumentalnym muzyka wokalno‑instrumentalna), utwory na chór oraz kameralne zespoły śpiewacze
Źródła:
J. Habela, Słowniczek muzyczny, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1988, s. 10
encyklopedia.pwn.pl