Społeczeństwo Rzeczypospolitej

Szlachta i jej przywileje

Stan szlachecki zaczął się krystalizować stosunkowo wcześnie, wywodząc się od rycerstwa. W różnych krajach powstały analogiczne grupy społeczne i – co ciekawe - mimo różnic kulturowych zdobywały podobne przywilejeprzywilejprzywileje ekonomiczne, społeczne i polityczne.

R1RteXWmHmmRx

Na ilustracji mężczyzna w kontuszu. Na głowie ma czapkę z futrzanym otokiem, ubrany jest w koszulę i płaszcz, przepasany pasem, do którego przyczepiona jest szabla. Na nogach ma buty z zadartymi do góry czubami. Za nim widać zabudowania wsi. Pod rysunkiem podpis po polsku i po francusku: szlachcic polski.

RxBuhomJEoZGY

NA ilustracji Spahisi – wojownicy z ciężkozbrojnej jazdy tureckiej z drugiej poł. XVII w. Widać dwóch wojowników na koniach. Ubrani w  kaftan z kolczugi, mają tarczę, łuk przy boku, spisę czyli broń, szyszak perski na głowie.

Rj3NQ3MhZnDNa

Na ilustracji zdjęcie Samuraja w zbroi, ustawiony w pozycji do walki, w rękach trzyma miecz.

W Polsce podstawowym prawem szlachty było posiadanie ziemi oraz czerpanie określonych korzyści z pracy osadzonych na niej chłopów, co było zapłatą za bezpośrednią służbę władcy. Najważniejszą powinnością rycerza‑szlachcica była walka, ale musiał on także wykonywać inne czynności w imieniu swojego zwierzchnika: rozstrzygać spory i karać poddanych (sądownictwo patrymonialne), czuwać – jako ramię świeckie – nad przestrzeganiem norm religijnych (patronat kościelny), wspomagać poddanych w przypadku klęsk, organizować prace na rzecz ogółu (państwa lub społeczności lokalnej) – budowę dróg, mostów itd.

RMbmIjATEzIWe

Zdjęcie przedstawia bronie japońskich samurajów. Obok broni także drobne, luksusowe przedmioty codziennego użytku. Po lewo klęczący ogolony na łyso mężczyzna dotykający przedmiot. Obok niego waza. Za nim strój samuraja czyli hełm i pancerze. Za nimi różne długie bronie. Tuż obok półka, gdzie oparte są miecze i instrumenty. Nad półką miniaturowa szafka i domek. Po prawo kolejny strój samuraja w pancerzu i hełmie.

Stan szlachecki był zamknięty, czyli wejść do niego można było tylko przez urodzenie lub nobilitacjęnobilitacjanobilitację królewską zaakceptowaną przez sejm. Stosunkowo często jednak fałszowano prawo do przynależności stanowej, czego potwierdzeniem był spis sporządzony przez Waleriana Nekandę Trepkę Liber chamorumt1omHRrQR1_000tp001Liber chamorum.

RvPiu4cyEZOFX

Na czarno‑białym rysunku napis: Korona Polska przy złotey wolnosc Wszyftkich Kathedr, Prowincyi, y Rycerstwa Kleynotami Heroicznym Męstwem y odwagą Naywyższemi Honorami; a naypiwszy Cnota, Pobożnością, y Świątobliwością Ozdobiona potomnym zaś wiekom na zaszczyt y nieśmietlna sławe Pamiętnych w swey Ojczyźnie Synów, Podana Przez X. Kaspra Niesieckiego Societatis Jesu. Roku Wolności ludzkiey przez Wcielonego Boga windykowaney 1728. W drukarni Collegium Lwoskiego Societatis Jesu.

Naród polityczny

Szlachtę określamy często mianem „narodu politycznego”, przez co należy rozumieć posiadanie prawa do współdecydowania o polityce wewnętrznej, a nawet zagranicznej. Praktycznie wynikało to z immunitetuimmunitetimmunitetu sądowniczego oraz podatkowego, jaki szlachta zdobyła sobie jeszcze w średniowieczu. Władca nie miał prawa bez wyroku sądowego uwięzić szlachcica, ani też żądać od niego świadczeń pieniężnych od majątków, jakimi dysponował. Jeśli zaistniała taka potrzeba, szlachta musiała wyrazić na to zgodę poprzez swoją reprezentację stanową (sejmiki i sejm).

R10IYZgpVP8kN

Na biało‑czarnym rysunku przedstawione jest zebranie szlachty. Centralna postać stoi na podwyższeniu. Jest to starszy i wąsaty mężczyzna, który podpiera rękę na biodrze, a drugą rękę trzyma do góry z szablą skierowanym w dół. Wokół niego ścisk mężczyzn przysłuchujących się. Po prawej stronie na pierwszym planie siedzący mężczyzna podpierający się o kolana.

RBqB8PWztnmHy

Na biało‑czarnej ilustracji zebranie sejmu. W pomieszczeniu z wielkimi oknami siedzi tłum z lewej i prawej strony oraz z przodu. Na środku wolna przestrzeń, gdzie stoją cztery osoby. Przed nimi znajduje się tron z władcą. Koło władcy inne osoby. W tłumie widać strażników z bronią oraz duchownych.

Sytuacja w Polsce nie różniła się od sytuacji w innych krajach europejskich, choć np. we Francji ograniczenia podatkowe dotyczyły bezpośrednio szlachty, ale już nie poddanych mieszkających w ich dobrach.

Szlachta w Polsce według prawa była jednorodną, niezróżnicowaną grupą. Stąd nie było w Rzeczypospolitej tytułów, poza dwoma wyjątkami. Przedstawiciele dawnych ruskich rodów książęcych oraz ci, którzy zdobyli tytuły zagraniczne przed aktem unii lubelskiej mogli posługiwać się nimi nadal. Wszyscy inni, nawet jeśli uzyskali tytuły, w Polsce nie powinni ich używać. Ta względna równość była oczywiście pozorna, bo szlachta była silnie zróżnicowana majątkowo. Do elity zaliczano tzw. magnatów – posiadających wielkie majątki i pełniących wysokie godności państwowe (senatorskie). Szczególne znaczenie miała tzw. średnia szlachta, posiadająca dobra wielkości 1‑2 wsi i aktywnie uczestnicząca w życiu lokalnym i krajowym.

R1crffmC2vkmc

Mapa pokazująca posiadłości polskich magnatów w XVI‑XVII wieku.

RRcFYo38d57Su

Mapa Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie w okresie panowania Władysława Jagiełły (1386‑1432)

Kler katolicki i inny

Katolicyzm był religią panującą w Rzeczypospolitej, co znaczy, że cieszył się specjalnymi przywilejami i uprawnieniami politycznymi i społecznymi. KlerklerKler katolicki stanowił odrębny stan. Miał własne sądownictwo i ograniczony immunitet podatkowy. Do pewnego stopnia brał też udział w życiu politycznym. Przedstawiciele wyższej hierarchii kościelnej, czyli biskupi, wchodzili w skład senatu i pełnili wysokie urzędy państwowe kanclerza lub podkanclerzego. Niższe duchowieństwo nie było reprezentowane w sejmie, choć ten często żądał od niego świadczeń pieniężnych, mimo obowiązującego generalnie zwolnienia (immunitetu). Najczęściej duchowni uchwalali wówczas tzw. „subsidium charitativum” (datek, wspomożenie dobrowolne, łaskawe), co miało podkreślać dobrowolny charakter tego świadczenia.

Stan duchowny rekrutował swoich członków z innych stanów, choć szlachta zdołała sobie zapewnić nieformalną wyłączność na pełnienie wyższych godności kościelnych (np. kanoników, biskupów, opatów i profesorów uniwersytetów uznawanych też za instytucje na poły kościelne).

Przywilejami cieszyło się jednak tylko duchowieństwo katolickie. Duchowni innych wyznań, zwłaszcza prawosławni (nawet grekokatolicy), protestanci i Żydzi uznawani byli za członków innych stanów. Chrześcijanie wschodni bez powodzenia starali się o dopuszczenie biskupów (władyków) do senatu.

Mieszczaństwo – wielki nieobecny?

Od czasów średniowiecza odrębnym stanem było mieszczaństwo. Cieszyło się ono immunitetem sądowniczym, co oznacza, że mieszczan sądziły własne sądy. Mieszczanie płacili także odrębne podatki, najczęściej mające charakter pośredni, czyli pobierane były np. od spożycia chleba, mięsa, czy piwa lub wina.

Zasadniczym problemem miast Rzeczypospolitej Obojga Narodów była religia. Praktycznie pełnię praw miejskich w Koronie mogli posiadać tylko katolicy. Prawosławni, Ormianie, Żydzi a nawet unici (grekokatolicy) funkcjonowali często w obrębie tzw. nacji. Najdłużej broniący tych praktyk Lwów otworzył drogę do równouprawnienia unitom w 1745 r.

Na Litwie prawosławni, a później także unici posiadali jednakowe prawa. Niejednokrotnie wprowadzano nawet parytet, czyli minimalną liczbę rajców z obu religii. Także miasta pruskie – zdominowane przez niemieckojęzycznych luteran - od połowy XVI w. posiadały przywileje religijne, które wręcz dyskryminowały w katolickiej Rzeczpospolitej wyznawców „religii panującej”.

W Polsce było stosunkowo mało miast dużych, a w dodatku miały one mały wpływ na decyzje polityczne. W sejmie uczestniczyć mogli - i to tylko z głosem doradczym wyłącznie w sprawach miast - przedstawiciele wybranych dużych miast pruskich: Gdańska, Elbląga i Torunia, a ponadto stołecznych: Krakowa, Wilna oraz Poznania, Lwowa, Kamieńca Podolskiego czy Lublina.

Jeśli chcesz wiedzieć więcej

ReDU3WbubFHtd

Nagranie video. Pojawia się dr hab. Filip Wolański z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o długich, siwych włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa i wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Filip Wolański, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Nagranie video. Pojawia się dr hab. Filip Wolański z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o długich, siwych włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa i wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Filip Wolański, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Film dostępny pod adresem /preview/resource/ReDU3WbubFHtd

Nagranie video. Pojawia się dr hab. Filip Wolański z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o długich, siwych włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa i wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Filip Wolański, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

RLWqXWD6uQHx7

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Konsekwencje przenikania się kultury szlacheckiej i mieszczańskiej”. Następnie pojawia się dr hab. Filip Wolański z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o długich, siwych włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa i wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Filip Wolański, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Konsekwencje przenikania się kultury szlacheckiej i mieszczańskiej”. Następnie pojawia się dr hab. Filip Wolański z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o długich, siwych włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa i wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Filip Wolański, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RLWqXWD6uQHx7

Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem: „Konsekwencje przenikania się kultury szlacheckiej i mieszczańskiej”. Następnie pojawia się dr hab. Filip Wolański z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o długich, siwych włosach w okularach siedzi w jasnym pomieszczeniu. W tle biała ściana, powieszone na niej fragmenty grafik, biała kanapa i wzorzyste poduszki. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił dr hab. Filip Wolański, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego".

Chłopi

Najliczniejszym stanem w Polsce był, podobnie jak w całej Europie, stan chłopski. Chłopi stanowili w XVI w. nieco mniej niż 70% ogółu mieszkańców. Podobnie jak całe społeczeństwo, byli mocno zróżnicowani. Najważniejszą, ale też najliczniejszą grupę stanowili tzw. kmieciekmieciekmiecie, czyli użytkownicy ziemi królewskiej, kościelnej, szlacheckiej bądź mieszczańskiej. Posiadane przez nich gospodarstwo w teorii powinno mieć jeden łan, czyli od ok. 17 do 24 ha. W wyniku podziałów często posiadali jednak np. pół łana. Od tego świadczone były powinnościpowinnośćpowinności – w pieniądzu, naturze i w robociźnie. Chłopi w Polsce byli poddanipoddaństwo osobistepoddani, nie mogli swobodnie opuszczać użytkowanego gospodarstwa.

W miarę rozwoju gospodarki folwarcznej coraz ważniejszy dla właściciela ziemskiego był obowiązek świadczenia pańszczyznypańszczyznapańszczyzny, który stale się powiększał, by sięgać nawet kilku dni od łana w tygodniu. Oznaczało to, że kmieć musiał wysłać jednego ze swoich parobków (niekiedy jednego z synów) do pracy na „pańskim”.

W najtrudniejszej sytuacji pozostawali ci mieszkańcy wsi, którzy nie posiadali własnego gospodarstwa: zagrodnicy, chałupnicy oraz komornicy. Posiadali oni jedynie odpowiednio niewielki ogród, chałupę lub wynajęte u kmiecia mieszkanie (komorę). Stanowili blisko ¼ wieśniaków i zmuszeni byli do pracy w folwarku lub u bogatych chłopów w zamian za pieniądze lub środki do życia.

Swoistą elitę stanowili na wsi wiejscy rzemieślnicy: karczmarze, młynarze i kowale.

Kozacy – nowy stan?

Największym problemem politycznym w czasach Rzeczypospolitej okazali się Kozacy. Zastosowanie tych oddziałów do oficjalnych działań zbrojnych, np. przez Stefana Batorego pod koniec XVI w., spowodowało wzrost ich aspiracji i zabiegi o zaliczenie ich do wojsk stałych oraz wyłączenie z tradycyjnego systemu stanowego. O wielkość tzw. „rejestrurejestrrejestru” i uzyskanie statusu odrębnego stanu walczono praktycznie do końca powstania Chmielnickiego w poł. XVII stulecia. Przeciwna takiemu rozwiązaniu była szlachta, choć jej sprzeciw nie wynikał tylko z poczucia zagrożenia konkurencją, bardziej z obawy przed „otworzeniem stanu”. Każdy, kto chciałby zostać szlachcicem, mógłby zbiec i jako KozakKozacyKozak przejść w szeregi szlachty. Stąd ze strony polskiej ciągłe postulaty ścisłego określenia, w jakiej ilości i kto personalnie zostałby wciągnięty do rejestru kozackiego. Miał to też być akt jednorazowy, a nie powtarzany proces.

Porozumienie na takich zasadach okazało się jednak niemożliwe do zrealizowania.

R10bga0NHY077

Na ilustracji podest, na którym są mężczyźni. Z boku podestu armaty. Przed podestem także mężczyźni. Na pierwszym planie mężczyzna na podeście ubrany w długie szaty, trzyma buławę do góry i wskazuje dłonią na tłum. Przy pasie ma pistolet. Zanim mężczyźni z skórzanych czapkach i z pasami na biodrach. Jeden z nich uderza w bęben. Niektórzy są odwróceni w przeciwną stronę niż mężczyzna na pierwszym planie. Tłum przed podestem jest uzbrojony w sierpy i długie ostre narzędzia. Jeden z nich trzyma mężczyznę na czworaka. W tle widać dym oraz chmury.

Żydzi

R12zx98xexl6h1

Na ilustracji stroje Żydów. Obraz jest podzielony na cztery części - 2 na górze i 2 na dole. Na pierwszej starszy i brodaty mężczyzna w długim płaszczu i z nakryciem głowy. Na drugim kobieta w długiej sukni, składającej się z kilku warstw i z nakryciem na głowie. Na trzecim mężczyzna i kobieta. Brodaty mężczyzna ubrany w długi ciemny płaszcz i długie nakrycie głowy. Kobieta w długiej sukni. Na czwartym dwie kobiety i mężczyzna. Mężczyzna w długim stroju do kostek i w nakryciu głowy. Jedna z kobiet ma długą chustę na głowie i wielowarstwową suknię. Pomiędzy nimi kobieta z nakryciem na głowie.

Podobnie jak żyjący na terenie Rzeczypospolitej Tatarzy i Ormianie, również Żydzi sytuowani byli w strukturach społeczeństwa jako mniejszośćmniejszość religijna, narodowamniejszość religijna lub narodowa. Jednak wyodrębnienie sądownicze oraz przypisane im specyficzne funkcje każą raczej widzieć w nich rodzaj stanu. Dla Żydów, rezerwowano niewielkie pola aktywności gospodarczej, które teoretycznie nie mogły być zajęte przez chrześcijan. We wczesnym średniowieczu był to przykładowo handel niewolnikami lub dalekosiężny handel towarami luksusowymi. Później natomiast potępiana przez Kościół sfera obrotu pieniądzem i kredyt. Ponieważ jednak drobne pożyczki (rodzaj lombardu) związane były z zastawami w postaci używanych rzeczy, godzono się też na prowadzenie przez Żydów handlu starzyzną. Stąd wynikały uprawnienia do handlu obwoźnegohandel obwoźnyhandlu obwoźnego na terenach wiejskich i w miastach. Także dzierżawa (arenda) karczm czy całych folwarków szlacheckich traktowana była jak rodzaj pożyczki pod zastaw przyszłych dochodów.

Pomyślność społeczności żydowskiej wynikała z dobrej koniunktury gospodarczej w jakiej znajdowała się Rzeczpospolita i była przyczyną rosnącej niechęci ze strony szlachty i mieszczaństwa.

W okresie Rzeczpospolitej Obojga Narodów ukształtował się samorząd Żydów polskich – tak zwany Sejm Czterech Ziem. Była to unikatowa instytucja, nieznana w  innych krajach Europy. Podstawową jego funkcją było pobieranie podatków od gmin żydowskich. Poza tym zajmował się Sejm Czterech Ziem kwestiami administracyjnymi, społecznymi i religijnymi gmin żydowskich.

Trudno jest oszacować liczbę ludności żydowskiej. Historycy piszą o liczbach od 30 tys. do 300 tys. w XVI w. i wzroście od ok. 750 tys. w poł. XVIII w. aż do 800 tys. w  chwili upadku państwa. W większości stanowili oni społeczność miejską, konkurującą z mieszczanami i  dominacją szlachty.

Wojsko

W teorii podstawę obronności kraju stanowił obowiązek wojskowy spoczywający na szlachcie, czyli pospolite ruszeniepospolite ruszeniepospolite ruszenie. Podobnie jak w innych krajach nowożytnych najskuteczniejsze było jednak wojsko zawodowe. Z powodu niechęci szlachty do świadczeń podatkowych i z obawy przed ewentualnymi skutkami politycznymi rozbudowy armii podporządkowanej siłą rzeczy władcy, szlachta blokowała takie projekty. Najdobitniej pokazały to postanowienia sejmu niemegosejm niemysejmu niemego z 1717 r., blokujące reformy wojskowe Augusta II.

RIyBId1tCAOT6

Piechur armii saskiej z okresu Augusta II Mocnego. Na rysunku pokazane zostały typowe elementy sił zbrojnych armii tworzonych w XVIII w. Było to jednorodne mundury, broń strzelecka, identyczne sakwy na naboje i proch. Piechur armii saskiej z okresu Augusta II Mocnego. Na rysunku pokazane zostały typowe elementy sił zbrojnych armii tworzonych w XVIII w. Było to jednorodne mundury, broń strzelecka, identyczne sakwy na naboje i proch.

Wojska zawodowe miały różny skład społeczny, choć kadrę oficerską i jazdę z reguły stanowiła szlachta. Piechurzy oraz cały personel pomocniczy wywodzili się ze grup plebejskich. Ważne było jednak, że żołnierze, podlegając odrębnym sądom, wyłączeni byli z powszechnego sądownictwa. Kariera w armii stawała się też dobrą trampoliną do awansu społecznego i przełamania barier stanowych.