Społeczności owadów

Ewolucja społeczeństw owadzich jest jednym z wielu fascynujących zjawisk przyrody. Owady społeczne tworzą zorganizowane grupy, w których żyją wspólnie, dzieląc się zadaniami. W zależności od pełnionej funkcji osobniki różnią się wyglądem i budową.

R17nfaExeJM5n
Zdjęcie przedstawia sześć pszczół siedzących na sześciu białych kwiatach oraz zbierające pyłek. Pszczoły to niewielkie czarno‑żółte uskrzydlone owady o delikatnie owłosionym korpusie oraz wyraźnie oddzielonej tylnej części.
Pszczoły są przykładem owadów społecznych.
Źródło: Buntysmum, domena publiczna.
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:

  • jakie są cechy stawonogów;

  • gdzie żyją i jak zbudowane są owady;

  • jakie są przystosowania owadów do trybu oraz środowiska życia;

  • jakie jest znaczenie owadów w przyrodzie;

  • jakich znasz przedstawicieli owadów;

  • na czym polega przeobrażenie zupełne i niezupełne u owadów.

Twoje cele

  • Wymienisz przykłady owadów społecznych.

  • Opiszesz strukturę społeczności owadów.

  • Wyjaśnisz, czym są kasty u owadów społecznych.

  • Opiszesz budowę gniazda społeczności owadów na przykładzie mrowiska.

  • Wykażesz zależności pomiędzy osobnikami w społeczności owadów.

  • Wykażesz znaczenie owadów społecznych w przyrodzie i dla człowieka.

bg‑yellow

1. Społeczności owadów

Zachowania społeczne dotyczą relacji między osobnikami jednego gatunku. W szczególny sposób rozwinęły się one u niektórych gatunków owadów: pszczół, os, mrówek, termitów i mszyc. Osobniki tworzące społeczności należą do przynajmniej dwóch pokoleń, zamieszkują wspólne gniazdo, różnią się możliwościami reprodukcji oraz wspólnie opiekują się potomstwem.

R1cBV9eLFJlXL1
Film pod tytułem społeczności owadów.
Społeczności owadów.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1cBV9eLFJlXL

Społeczności owadów.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Film pod tytułem społeczności owadów.

1
Polecenie 1
R9g0cH1gPU5Xs
Opisz budowę mrowiska, uwzględniając rolę robotnic, samców i samic. (Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Polecenie 2
RSxWp6LzSbTj3
Wyjaśnij, dlaczego larwy i poczwarki są przenoszone do komnat znajdujących się w różnych częściach mrowiska. (Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Polecenie 3
RKev525bcZeq3
Na podstawie filmu określ funkcje mrówek z kasty robotnic. (Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Pszczela rodzina składa się z:

  • królowejkrólowakrólowej (dojrzałej płciowo samicy);

  • 20–40 tys. robotnicrobotnicarobotnic (samic niedojrzałych płciowo);

  • 1000 trutnitruteńtrutni (samców).

R11TRrDVZmJWS1
Ilustracja interaktywna przedstawia trzy kasty pszczół. Pszczoły są do siebie podobne. Mają skrzydła i są czarno-żółte. Numerem 1 oznaczono królową, która jest większa od robotnic. Ma duży odwłok, w którym znajdują się duże jajniki. Numerem 2 oznaczono robotnicę, która jest mniejsza od królowej. Numerem 3 oznaczono trutnia, który jest większy od robotnicy, ale mniejszy od królowej. Ma duże oczy.
Trzy kasty pszczół.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Królowa wiosną, latem i jesienią składa zapłodnione jaja, z których wylęgają się samice – robotnice. Żyją one ok. 40 dni. Najmłodsze robotnice zajmują się kolejnymi larwami, sprzątają ul i budują plastry, w których układają zapasy pyłkupyłekpyłku i nektarunektarnektaru. Od 18 do 20 dnia życia robotnice pełnią wartę przy wlocie do ula. Resztę życia przepracowują jako zbieraczki pyłku i nektaru.

Robotnice budują także matecznikimatecznikmateczniki i umieszczają w nich wybrane larwy płci żeńskiej (czyli te, które rozwinęły się z zapłodnionych jaj). W matecznikach larwy te są cały czas karmione mleczkiem pszczelimmleczko pszczelemleczkiem pszczelim, dzięki czemu rozwijają się z nich młode królowe. Pszczoły nie tolerują dwóch królowych w ulu, dlatego młoda królowa zastępuje starą królową lub opuszcza ul w poszukiwaniu miejsca na założenie nowego gniazda. Pozostałe larwy, które zostają robotnicami, karmione są mleczkiem tylko przez pierwsze trzy dni życia, a następnie otrzymują mieszankę z pyłku i miodu.

Wczesnym latem królowa składa niezapłodnione jaja, z których rozwijają się samce – trutnie. Kiedy trutnie i młode królowe dojrzeją, jedna z nowych królowych zabija pozostałe i wylatuje z trutniami z ula na lot godowylot godowylot godowy. Podczas lotu godowego królowa zostaje zaplemnionazaplemnieniezaplemniona.

bg‑yellow

2. Gdzie żyją larwy owadów?

Większość larw owadów żyje na powierzchni ziemi.

Niektóre gatunki owadów w stadium larwalnym żyją w przybrzeżnej strefie zbiorników wód słodkich. Należą do nich m.in. larwy komarów.

R1Lnf8SwKBDL51
Grafika interaktywna przedstawia różne typy larw. Po lewej stronie widać zdjęcia, a po prawej nazwy. Po kliknięciu na larwę jedno zdjęcie zostaje wyraźne, reszta się wyciemnia. Pojawia się również opis larwy. Larwa (gąsienica) pazia królowej. Zdjęcie przedstawia białą larwę w czarne paski i pomarańczowe kropki. Siedzi ona na zielonej gałązce. Opis: Większość gąsienic jest roślinożerna, dlatego żyją na powierzchni roślin. Niektóre osobniki tworzą schronienia, zwijając liście, sprzędzając pędy lub tworząc duże oprzędy (osłony z cienkich niteczek, wytwarzana z wydzieliny gruczołów gębowych larw). Część larw żeruje wewnątrz tkanek roślinnych, gdzie wytwarza galasy (zgrubienia na liściach, pędach i korzeniach, które powstają wskutek nakłuwania tkanek), drąży korytarze wewnątrz pędów. Larwa (pędrak) chrząszcza. Zdjęcie przedstawia larwę, której głowa i część odwłokowa są jasnobrązowe, a część tułowiowa przezroczysta. Larwa siedzi na drewnie. Opis: Pędraki żywią się pokarmem roślinnym, próchnem, martwą substancją roślinną, dlatego najczęściej spotyka się je w glebie, drewnie i próchnie. Larwa biedronki europejskiej. Zdjęcie przedstawia czarną larwę z pomarańczowymi plamami na grzbiecie. Tam też widoczne są ostre wypustki. Larwa siedzi na liściu. Opis: Larwy biedronek żywią się mszycami, dlatego często można je znaleźć na liściach i łodygach roślin, na których żerują te owady. Larwa komara widliszka. Zdjęcie przedstawia larwę o szerokiej części głowowej i wąskiej ogonowej. Widać segmentowanie ciała i ciemny układ pokarmowy przebijający przez półprzezroczyste ciało. Opis: Larwy komarów żyją w śródlądowych wodach stojących. Zwykle występują przy powierzchni. Zaniepokojone potrafią szybko pływać. Oddychają powietrzem atmosferycznym za pomocą rurkowatych syfonów znajdujących się na końcu odwłoka. Żywią się mikroorganizmami i cząsteczkami organicznymi, które pobierają za pomocą specjalnego aparatu gębowego zaopatrzonego w miotełki gębowe. Poruszanie miotełkami powoduje przepływ wody przez aparat gębowy i osadzanie na nim drobin. Larwa (czerw) wywilżny karłowatej (muszki owocowej). Zdjęcie przedstawia białą larwę o widocznym segmentowaniu ciała. Opis: Czerwie muszki owocowej żerują na owocach, na których się wylęgły. Larwa ważki żagnicy sinej. Zdjęcie przedstawia brązową larwę, która posiada trzy pary odnóży krocznych, głowę, tułów i odwłok. Opis: Larwy ważek żyją w środowiskach wodnych. Oddychają skrzelami i poruszają się na zasadzie odrzutu, dzięki wyrzucaniu wody z jelita.
Źródła zdj.: André Karwath aka Aka, Katja Schulz, BartoszKamiński, Didier Descouens, Julien Pellet, RickP, division, CSIRO; Wikimedia Commons, licencja: CC BY‑SA 4.0.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Polecenie 4
RKMueLqNs0Jho
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Polecenie 5
RXWbRERYqfmtu
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Polecenie 6
R1Q7tN02kG2Ba
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik

czerw
czerw

larwa muchówek krótkoczułkowych

gąsienica
gąsienica

larwa motyli i błonkówek z podrzędu rośliniarek

kasta
kasta

grupa osobników różniących się od pozostałych budową, przystosowanych do pełnienia określonych funkcji

królowa
królowa

samica niektórych owadów zdolna do rozrodu

larwa
larwa

stadium rozwojowe zwierzęcia różniące się od postaci dojrzałej budową, trybem życia, często także środowiskiem życia

lot godowy
lot godowy

lot, podczas którego samice (pszczół, mrówek) są zaplemniane przez samce

matecznik
matecznik

komórka na brzegu pszczelego plastra przeznaczona do wylęgu pszczelej królowej

mleczko pszczele
mleczko pszczele

wydzielina gruczołów ślinowych młodych pszczół robotnic

nektar
nektar

słodki sok wydzielany przez kwiaty

pędrak
pędrak

larwa chrząszczy z rodziny żukowatych i jelonkowatych

pyłek
pyłek

struktura powstająca w pręcikach roślin nasiennych zawierająca komórki plemnikowe

robotnica
robotnica

bezpłodna samica u mrówek i pszczół, wykonująca wszystkie prace w mrowisku lub w ulu

truteń
truteń

samiec pszczoły miodnej lub mrówki

zaplemnienie
zaplemnienie

wprowadzenie plemników do dróg rodnych samicy lub pokrycie plemnikami złożonych jaj

Zadania

1
Pokaż ćwiczenia:
Rdn9ZxQvn2IEe1
Ćwiczenie 1
Wskaż, które owady spośród podanych tworzą społeczeństwa. Możliwe odpowiedzi: 1. Mrówki, 2. Osy, 3. Pszczoły, 4. Termity, 5. Mszyce, 6. Motyle, 7. Muchy
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
R8V1MkIa4H67K1
Ćwiczenie 2
Przyporządkuj prawidłowe nazwy przedstawicieli kast u mrówek.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
R2vuY52KJQRqm
Ćwiczenie 2
Wybierz, która z mrówek jest największa.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
R1cudnn0GvqD91
Ćwiczenie 3
Uzupełnij poniższy tekst, tak aby przedstawiał prawdziwe informacje. W każdym zdaniu wybierz właściwe określenie. Niektóre gatunki owadów tworzą silnie powiązane grupy osobników w postaci trwałych zbiorowisk. Do owadów społecznych zaliczane są m.in. osy, mszyce, pszczoły i mrówki. Najwyżej uorganizowane społeczności charakteryzują się trzema cechami: w rodzinie współbytują ze sobą osobniki z co najmniej dwóchtrzech pokoleń, członkowie rodziny współdziałają w opiece nad potomstwemnie opiekują się potomstwem oraz w rodzinie występujenie występuje ścisły podział obowiązków. Osobniki zamieszkujące wspólne gniazdo różnią sięnie różnią się między sobą wyglądem oraz funkcją, jaką w nim pełnią. Grupy osobników pełniących tę samą funkcję nazywane są kastamikoloniami.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
RMAY12iSDHHLw2
Ćwiczenie 4
Przeciągnij w odpowiednie miejsca nazwy elementów budowy mrowiska.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
RxCK233qnjozP
Ćwiczenie 4
Połącz w pary elementy mrowiska z ich opisami.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
RaNMoEhkDfv572
Ćwiczenie 5
Łączenie par. Oceń prawdziwość poniższych stwierdzeń i zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz.. Samce mrówek rozwijają się z niezapłodnionych jaj.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Samice mrówek rozwijają się z zapłodnionych jaj.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Wszystkie samice mrówek są królowymi.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Wszystkie samice mrówek są robotnicami.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Robotnice są niezdolnymi do rozrodu samicami.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz. Królowe są niezdolnymi do rozrodu samicami.. Możliwe odpowiedzi: Prawda, Fałsz
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
21
Ćwiczenie 6
RZ28hj5PmyDJr
Zagraj w grę typu memory. Odnajdź kartę przedstawiającą larwę owada oraz jej nazwę.
Źródła zdj.: André Karwath aka Aka, Katja Schulz, BartoszKamiński, Didier Descouens, Julien Pellet, RickP; Wikimedia Commons, licencja: CC BY‑SA 4.0.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
R1M49xBNQ68Je
Ćwiczenie 6
Połącz w pary larwę owada z jej opisem.
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
31
Ćwiczenie 7
R1wNJBVN2AGfz
Uzasadnij, dlaczego robotnice nie są zdolne do rozrodu. W odpowiedzi uwzględnij rolę oraz budowę ciała robotnic. (Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
31
Ćwiczenie 8
Rr5e91q9xr27u
Mszyce żywią się sokami wyciąganymi z roślin, a ich odchody, zwane spadzią są bogate w cukry proste. Spadź może stanowić pożywienie dla innych owadów. Niektóre gatunki mrówek dbają o kolonie mszyc, między innymi poprzez usuwanie z nich zanieczyszczeń. (Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑yellow

Notatnik

RNx1dGOaPFgXF
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Bibliografia

Godzińska E.J., Owady społeczne: mity i fakty, Kosmos 2007, t. 56, nr 3–4, s. 371–381.

Krzysztofiak A., Społeczeństwa mrówek, Wigry.org.pl, 
https://www.wigry.org.pl/kwartalnik/nr23_roz.htm [dostęp: 28.07.2022].

Krzysztofiak L., Krzysztofiak A., Mrówki środowisk leśnych Polski – przewodnik terenowy, czlowiekiprzyroda.eu, https://czlowiekiprzyroda.eu/wp-content/uploads/2017/07/34.pdf [dostęp: 23.09.2022].

Mikołuszko W., Doskonała społeczność mrówek, Focus.pl, 2016, 
https://www.focus.pl/artykul/doskonaa-spoeczno-mrwek [dostęp: 28.07.2022].