Sprawa polska w polityce Wielkiej Trójki

Dyskusja w sprawie Polski na konferencji w Teheranie --- 1 grudnia 1943

Churchill: teraz znów chciałbym powrócić do sprawy polskiej, która wydaje mi się pilniejsza, ponieważ Polacy mogą narobić wiele szumu. Chciałbym odczytać swoją następującą propozycję w sprawie polskiej […]. 'Przyjęto w zasadzie, że ognisko państwa i narodu polskiego powinno znajdować się między tak zwaną linią Curzona a linią rzeki Odry, z włączeniem w skład Polski Prus Wschodnich i prowincji opolskiej. Jednakże ostateczne wytyczenie granic wymaga dokładnych studiów i w niektórych punktach ewentualnego rozsiedlenia ludności'. Stalin: Rosjanie nie posiadają niezamarzających portów na Morzu Bałtyckim. Dlatego Rosjanom byłyby potrzebne porty niezamarzające: Koenigsberg (Królewiec) i Memel (Kłajpeda) oraz odpowiednia część terytorium Prus Wschodnich. Tym bardziej że historycznie – są to odwieczne ziemie słowiańskie […].

spwpwt_001 Źródło: Dyskusja w sprawie Polski na konferencji w Teheranie – 1 grudnia 1943, [w:] K. Juszczyk, T. Maresz, Historia w tekstach źródłowych, Rzeszów 1996, s. 112.

Granice Polski w Teheranie

Churchill w pamiętniku swym (tom piąty, str. 356‑359) stwierdził, iż w Teheranie 'granice nowej Polski', na wschodzie i na zachodzie, zostały 'wyznaczone z grubsza', 'wątpliwości interpretacyjne' wzbudzać mogła jeszcze zarówno 'linia Curzona', jak i 'linia Odry'. Ale zasadniczo 'zabezpieczono' narodowi polskiemu, 'po wszystkich jego cierpieniach', 'siedzibę pewną i trwałą'.

Wymianę 'bagien Prypeci' na bogate obszary śląsko‑nadodrzańskie uznał 'za tak kompletną', iż zapowiadał, że oświadczy Polakom, że byliby głupcami, gdyby nie wyrazili na to swej zgody.

spwpwt_002 Źródło: Granice Polski w Teheranie, [w:] W. Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski. Okres 1939-1945, Gdańsk 1990.

Sprawozdanie z konferencji krymskiej --- 11 lutego 1945 roku

Z chwilą, gdy zgodnie z powyższym zostanie utworzony należycie Polski Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej, Rząd Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, który obecnie utrzymuje stosunki dyplomatyczne z dotychczasowym Rządem Tymczasowym Polski, oraz Rządy Zjednoczonego Królestwa i Stanów Zjednoczonych Ameryki nawiążą stosunki dyplomatyczne z nowym Polskim Rządem Jedności Narodowej i wymienią ambasadorów, których relacje będą informowały odnośne rządy o sytuacji w Polsce.

Zwierzchnicy trzech rządów uważają, że wschodnia granica Polski powinna biec wzdłuż linii Curzona, z odchyleniami od niej w pewnych okolicach o pięć do ośmiu kilometrów na korzyść Polski. Uznają oni, że Polska powinna uzyskać znaczny przyrost terytorialny na północy i na zachodzie. Sądzą oni, że we właściwym czasie trzeba będzie zasięgnąć opinii nowego Polskiego Rządu Tymczasowego Jedności Narodowej co do wielkości tego przyrostu oraz że z ostatecznym wyznaczeniem zachodniej granicy Polski należałoby zaczekać do Konferencji Pokojowej.

spwpwt_003 Źródło: Sprawozdanie z konferencji krymskiej – 11 lutego 1945 roku, [w:] K. Juszczyk, T. Maresz, Historia w tekstach źródłowych, Rzeszów 1996, s. 112–113.

Oświadczenie rządu polskiego na uchodźstwie w sprawie decyzji jałtańskich z 13 lutego 1945 roku

Dnia 12 lutego o godz. 7.30 wieczorem brytyjski Foreign OfficeForeign OfficeForeign Office [czyt.: foridżn ofis] doręczył ambasadorowi RP w Londynie tekst uchwał, powziętych przez prezydenta Roosevelta, premiera Churchilla i marszałka Stalina w sprawach dotyczących Polski i na konferencji odbytej w Jałcie między 4 a 11 lut 1945.

W memorandum złożonym przed konferencją rządom W. Brytanii i Stanów Zjednoczonych APAPAP rząd polski wyraził przekonanie, że nie wezmą one udziału w żadnych decyzjach dotyczących sprzymierzonego państwa polskiego bez konsultacji i zgody rządu polskiego. Jednocześnie zgłosił gotowość szukania rozstrzygnięcia sporu wszczętego przez Rosję Sowiecką w drodze normalnych metod w procedurze międzynarodowej, opartych na poszanowaniu praw obu państw będących w sporze. Pomimo to decyzje Konferencji Trzech zostały przygotowane i powzięte nie tylko bez udziału i upoważnienia rządu polskiego, ale i bez jego wiedzy.

Metoda ta w stosunku do Polski jest nie tylko zaprzeczeniem elementarnych zasad, które obowiązują sojuszników, ale stanowi niewątpliwie porzucenie litery i ducha Karty Atlantyckiej oraz prawa każdego narodu do występowania w obronie własnych interesów.

Rząd polski oświadcza, że decyzje Konferencji Trzech dotyczące Polski nie mogą być uznane przez rząd polski i nie mogą obowiązywać narodu polskiego.

Oderwanie od Polski wschodniej połowy jej terytorium przez narzucenie połowy jej tzw. linii Curzona jako granicy polsko‑sowieckiej naród polski przyjmuje jako nowy rozbiór Polski tym razem dokonany przez sojuszników Polski.

Zamiar trzech mocarstw utworzenia 'tymczasowego rządu polskiego jedności narodowej' za pomocą uzupełnienia narzuconego Polsce komitetu lubelskiego, przez bliżej nieokreślonych przedstawicieli demokratycznych partii politycznych polskich i osobistości z emigracji, doprowadzić może jedynie do zalegalizowania mieszania się Sowietów w wewnętrzne sprawy Polski. Dopóki ziemie polskie będą okupowane wyłącznie przez wojska sowieckie, tego rodzaju rząd nawet w obecności dyplomatów brytyjskich i amerykańskich, nie zabezpieczy prawa do swobodnego wypowiedzenia się społeczeństwu polskiemu.

Rząd polski, który jest jedynym prawowitym i powszechnie uznanym rządem RP i który od pięciu i pół lat kieruje walką państwa polskiego i narodu polskiego przeciwko państwom osi, zarówno przez ruch podziemny w kraju, jak i przez swoje Siły Zbrojne na wszystkich frontach wojennych, zgłosił w memorandum, złożonym rządom Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych AP, gotowość przyjaznego ułożenia stosunków z ZSRR i współdziałania w utworzeniu w Polsce rządu, który byłby prawdziwym wyrazem woli narodu polskiego. Gotowość tę rząd polski nadal podtrzymuje.

spwpwt_004 Źródło: Oświadczenie rządu polskiego na uchodźstwie w sprawie decyzji jałtańskich z 13 lutego 1945 roku, [w:] Stanisław Bogusław Lenard, Melania Sobańska-Bondaruk, Wiek XX w źródłach, Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli, studentów, uczniów, Warszawa 1998, s. 280–281.

Włądysław Gomułka Przemówienie w czasie moskiewskich rozmów mających na celu utworzenie TRJN

Nie obrażajcie się, panowie, że my Wam tylko ofiarujemy miejsca w rządzie, takie, jakie sami uznamy za możliwe. Myśmy bowiem gospodarze […]. Władzy raz zdobytej nie oddamy nigdy. […] Zniszczymy wszystkich bandytów reakcyjnych bez skrupułów. Możecie jeszcze krzyczeć, że leje się krew narodu polskiego, że NKWD rządzi Polską, lecz to nie zawróci nas z drogi.

spwpwt_005 Źródło: dostępny w internecie: https://pl.wikiquote.org/wiki/W%C5%82adys%C5%82aw_Gomu%C5%82ka.

1. Opuszczenie terytorium Polski przez wojska sowieckie oraz przez rosyjską policję polityczną.

2. Zaprzestanie prześladowań politycznych, którego dowodem będzie:

a) zwolnienie skazanych i uwięzionych w procesie moskiewskim,

b) amnestia dla więźniów politycznych oraz dla wszystkich żołnierzy AK i dla tak zwanych 'oddziałów leśnych',

c) powrót Polaków wywiezionych w głąb Rosji i likwidacja obozów koncentracyjnych przypominających smutnej pamięci metody totalizmu niemieckiego,

d) zniesienie systemu politycznego, znajdującego wyraz w istnieniu tak zwanego Min. Bezpieczeństwa.

3. Zjednoczenie i uniezależnienie Armii Polskiej przez:

a) spolszczenie korpusu oficerskiego w armii gen. Rola‑Żymierskiego,

b) honorowy powrót z bronią wojsk polskich z zagranicy,

c) połączenie w jedną całość i na równych prawach armii z zagranicy oraz b. Armii Krajowej z armią gen. Żymierskiego.

4. Zaprzestanie dewastacji gospodarczej kraju przez władze okupacyjne.

5. Dopuszczenie wszystkich polskich stronnictw demokratycznych do udziału w wyborach pięcioprzymiotnikowych.

6. Zapewnienie niezależności polskiej polityki zagranicznej.

7. Stworzenie pełnego samorządu terytorialnego, społeczno‑gospodarczego i kulturalno‑oświatowego.

8. Uspołecznienie własności wielkokapitalistycznej i zorganizowanie sprawiedliwego podziału dochodu społecznego.

9. Zapewnienie masom pracujących współkierownictwa i kontroli nad całą gospodarką narodową oraz warunków materialnych zabezpieczających byt rodzinie i osobisty rozwój kulturalny.

10. Swoboda walki dla klasy robotniczej o jej prawa w ramach nieskrępowanego ruchu zawodowego.

11. Sprawiedliwe przeprowadzenie reformy rolnej i kontrola narodu nad akcją osiedleńczą na odzyskanych Ziemiach Zachodnich i w Prusach Wschodnich.

12. Oparcie powszechnego, demokratycznego nauczania i wychowania na zasadach moralnych i duchowych dorobku cywilizacji zachodniej i naszego kraju.

Zapewniając walkę o ten program na jawnej arenie politycznej, stronnictwa demokratyczne Rady Jedności Narodowej wyrażają nadzieję, że Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej dążyć będzie do demokratyzacji Polski i do przekreślenia różnic i sporów dzielących dotąd różne odłamy społeczeństwa polskiego.

Dopóki dążenie to nie przejawi się w czynach, nie będzie mogło nastąpić trwałe odprężenie w stosunkach wewnętrznych, a wielu ludzi Polski Podziemnej będzie musiało się nadal ukrywać, bez żadnych wrogich zamiarów wobec Rządu, lecz wyłącznie z obawy o swe życie.

Ze swej strony Polska Walcząca stwierdza, że nie dąży do sprowokowania wojny między demokracjami Zachodu a Związkiem Radzieckim, na której – jak głosi prasa rządowa – 'londyńczycy opierali swe rachuby polityczne'.

Nowa wojna zadałaby tak straszne rany narodowi polskiemu, że pragnieniem wszystkich jest porozumienie polsko‑rosyjskie oraz między Anglią, Ameryką i Rosją na drodze pokojowej. Jeżeli to porozumienie ma być trwałe, nie wystarczy przywrócenie zaufania w stosunkach Polski z Rosją. Naród polski jest członkiem wielkiej rodziny narodów środkowo‑europejskich, a w szczególności zachodnio‑słowiańskich, z którymi związany jest przez swe położenie geopolityczne i przeszłość historyczną i pragnie wejść z nimi w najściślejszą wspólnotę polityczną, gospodarczą i kulturalną.

Wyrażamy nadzieję, że osiągnięcie porozumienia z Rosją na tych zasadach jest możliwe i że ono jedynie zlikwiduje po wieczne czasy nieprzyjaźń polsko‑rosyjską, mającą swe źródło w polityce reakcyjnego caratu, zastępując ją wzajemnym szacunkiem, zaufaniem i przyjaźnią dla dobra obu narodów, Europy i całej demokratycznej ludzkości.

spwpwt_006 Źródło: dostępny w internecie: https://pl.wikisource.org/wiki/Testament_Polski_Walcz%C4%85cej_(1_lipca_1945).

 Samozwańczy twór polityczny złożony z komunistów i agentów obcych ma stać się rządem Polski. [...] Los Polaków nie będzie jednakowy. Jedni borykać się będą w kraju z okrutną rzeczywistością państwa policyjnego, inni zostaną w wolnym świecie, by stać się ustami niemych. Droga nasza jest trudna, lecz u jej kresu spełni się Polska naszych żarliwych pragnień: wolna i niepodległa.

arc_01 Źródło: dostępny w internecie: wikipedia.org, [dostęp 2023-09-06], domena publiczna.

Uchwały konferencji poczdamskiej w sprawie polskiej --- 2 sierpnia 1945.

[…]

Trzy Mocarstwa przyjmują do wiadomości, że Polski Rząd Tymczasowy, stosownie do postanowień Konferencji Krymskiej, zgodził się na urządzenie, skoro tylko będzie to możliwe, wolnych i nieskrępowanych wyborów na podstawie powszechnego i tajnego prawa wyborczego, w których to wyborach wszystkie stronnictwa demokratyczne i przeciwnazistowskie będą miały prawo uczestniczyć i wystawić kandydatów (…).

Trzej szefowie rządów są zgodni co do tego, że zanim nastąpi ostateczne określenie zachodniej granicy Polski, dawne ziemie niemieckie na wschód od linii idącej od Morza Bałtyckiego bezpośrednio na zachód od Świnoujścia i stąd wzdłuż rzeki Odry do miejsca, gdzie wpada zachodnia Nissa i wzdłuż Nissy zachodniej do granicy czesko‑słowackiej, łączne z tą częścią Prus Wschodnich, która nie jest umieszczona pod administracją związku Socjalistycznych Republik Radzieckich zgodnie z porozumieniem osiągniętym na niniejszej Konferencji, oraz łącznie z obszarem dawnego Wolnego Miasta Gdańska, będą pod administracją Państwa Polskiego i w tym celu nie powinny być uważane za część radzieckiej strefy okupacyjnej w Niemczech.

spwpwt_007 Źródło: Uchwały konferencji poczdamskiej w sprawie polskiej – 2 sierpnia 1945., [w:] Krzysztof Juszczyk, Teresa Maresz, Historia w tekstach źródłowych, Rzeszów 2000, s. 113.

Agaton Koziński, Michael Dobbs Historia nie mogła wyglądać inaczej. Trudno było o inny przebieg konferencji w Jałcie

W Polsce właśnie ukazała się Pana książka Sześć miesięcy w 1945. Roosevelt, Stalin, Churchill i Truman. Dużo pisze Pan w niej o Polsce, podkreśla, jak ważne były dyskusje o naszym kraju w czasie konferencji w Jałcie. Czemu Polska odgrywała podczas niej tak istotną rolę?
Polska nie była głównym tematem rozmów, to naturalne – ale dyskusje o jej przyszłości były na pewno ważnym momentem. W chwili, gdy kwestia polska pojawiała się na stole, najlepiej widać było różnice między uczestnikami konferencji: Winstonem Churchillem, Franklinem Rooseveltem i Józefem Stalinem.

Polska była papierkiem lakmusowym sprawdzającym ich stanowiska negocjacyjne? 
Tak. Roosevelt miał w 1945 r. dwa cele. Po pierwsze, wygrać wojnę z Japonią – i do tego potrzebował wsparcia Związku Radzieckiego. Po drugie, stworzyć stabilny ład światowy po zakończeniu wojny – do tego potrzebował pomocy Organizacji Narodów Zjednoczonych. Sytuacja krajów Europy Środkowo‑Wschodniej, przede wszystkim Polski, była dla niego poważnym problemem, gdyż o niej mogła utrudnić mu realizację celów nadrzędnych. Trzeba pamiętać o kontekście historycznym. W lutym 1945 r., gdy odbyła się konferencja jałtańska, Armia Czerwona stała już na terenie Polski i szybko zmierzała w kierunku granicy Niemiec. Taka sytuacja sprawiała, że atuty były w rękach Stalina.

Wszystkie? Bo patrząc na wyniki ustaleń jałtańskich, można odnieść wrażenie, że Churchill i Roosevelt pozwalali Stalinowi właściwie na wszystko.

Im przede wszystkim zależało na wypracowaniu kompromisu. Jednym z warunków, jakie stawiali, było przeprowadzenie wolnych wyborów w krajach Europy Środkowej, a wcześniej powołanie rządów tymczasowych, które do tych wyborów by doprowadziły. To właśnie dlatego w Tymczasowym Rządzie Jedności Narodowej znalazł się Stanisław Mikołajczyk, prezes PSL. Problem tylko w tym, że – jak się później okazało – Kreml i Zachód całkowicie inaczej definiowali termin 'wolne wybory'. Komuniści w Polsce sfałszowali wybory w 1947 r. Pytanie tylko, co w takiej sytuacji mogły zrobić kraje Zachodu. Przecież właściwe każda reakcja prowadziłaby do konfrontacji zbrojnej. Zresztą Churchill przygotowywał plan ataku na sowiecką część Europy. Nazwał go 'Operacją Nie Do Pomyślenia' ('Operation Unthinkable'). Ale po pewnym czasie uznał, że taka akcja jest nierealna. Co jeszcze Zachód mógł zrobić? Proszę pamiętać, że Stalin de facto okupował Polskę i inne kraje regionu. Trudno było zmienić ten stan rzeczy bez militarnej konfrontacji.

Twierdzi Pan, że Zachód nic nie mógł zrobić. Ale czy tak naprawdę był on w ogóle Polską zainteresowany? W swojej książce cytuje Pan wypowiedź Roosevelta, który miał powiedzieć: 'Od 500 lat z Polakami są tylko problemy'.

Trzeba jednak rozróżnić podejście Churchilla i Roosevelta. Brytyjski premier starał się zachowywać jak człowiek honoru. Był politykiem, ale jednocześnie był świadomy tego, że Wielka Brytania zawiodła Polskę w 1939 r. On pamiętał o tym, poza tym presję na niego wywierała konserwatywna część rządu, której zależało na tym, by bardziej zaangażować się na rzecz Polski. To wszystko miało wpływ na Churchilla, ale ostatecznie uznał, że niewiele jest w stanie zrobić, jeśli się chce uniknąć wojskowej konfrontacji z ZSRR. Z kolei Roosevelt prowadził innego rodzaju kalkulacje. On nie kierował się poczuciem honoru, które tkwiło w Churchillu. Dla amerykańskiego prezydenta najważniejszym punktem odniesienia była polska mniejszość w USA. Ona dla niego stanowiła problem, gdyż oni w zdecydowanej większości głosowali na Demokratów, więc on musiał się w jakiś sposób odwdzięczyć im za poparcie. Z drugiej strony, w żaden sposób nie zamierzał wchodzić w zbrojny konflikt ze Stalinem. Z tego powodu zdecydował się na różnego rodzaju retoryczne zagrania, m.in. starał się doprowadzić do wolnych wyborów w Polsce. Ale tak naprawdę miał świadomość, że to może się okazać niewykonalne.

Wspomniał Pan, że Churchill był człowiekiem honoru i czuł się zobowiązany za zawód, jaki Londyn sprawił Polsce w 1939 r. Tyle że to nie tylko kwestia honoru, ale przede wszystkim kalkulacji – przecież gdyby wtedy Francuzi i Brytyjczycy zaatakowali Niemcy, to wojna skończyłaby się pewnie w tym samym roku. Czy więc lepiej zamiast określenia 'honor' nie pasuje tu określenie 'poczucie winy'? 
Wiem, że w Polsce dużą wagę przywiązuje się do honoru. Ale proszę pamiętać, że Churchill był przede wszystkim politykiem, a więc kierował się kalkulacją opłacalności. Zastanawiał się, w jaki sposób najlepiej zadba on o interesy własnego kraju.

W swojej książce skupił się Pan na miesiącach między konferencją w Jałcie a zrzuceniem bomby atomowej na Japonię. Czemu wybrał Pan akurat ten moment? Czemu uznał go Pan za warty tak dokładnego omówienia?

Szerokie pytanie – więc też szeroko odpowiem. Jako dziennikarza zajmującego się historią interesują mnie przede wszystkim wielkie, przełomowe momenty. Takie, w których kończyła się jedna era i rozpoczynała nowa. Swoją pierwszą książkę napisałem o zimnej wojnie i Polsce. Ale nie koncentrowałem się na całym okresie, tylko opisałem okres między podpisaniem porozumień sierpniowych w 1980 r. a wybuchem stanu wojennego. Zdecydowanie to był moment, w którym komunizm zaczął się rozpadać – i właśnie takie momenty w historii interesują mnie najbardziej. Inną ważną chwilą był czas, kiedy kończyła się II wojna światowa, a zaczynała się zimna wojna. Ta transformacja dokonała się właśnie w pierwszej połowie 1945 r. Kraje, które stworzyły wspólny front przeciwko Adolfowi Hitlerowi, wtedy zaczęły się różnić, zajmować pozycje po dwóch stronach barykady. Doszło do tego w ciągu tych sześciu miesięcy. Jeszcze w styczniu czy w lutym 1945 r. USA, ZSRR i Wielka Brytania współpracowały, ale już w sierpniu widać było, że są w przeciwnych drużynach. Ofiarą tej zmiany padła m.in. Polska. Stanisław Mikołajczyk był z tej perspektywy tragiczną figurą. Starał się, jak mógł, ale nie był w stanie odmienić biegu historii. Nie był w stanie powstrzymać komunistów kierowanych przez Bolesława Bieruta – tym bardziej że wcześniejsze sojusze wojenne właśnie się rozpadły.

Polska w Jałcie była papierkiem lakmusowym nastrojów między negocjatorami. Stalin miał w ręku więcej atutów, Churchill i Roosevelt nie chcieli z nim konfrontacji zbrojnej.

Skupmy się więc na 1945 r. Kto był najważniejszą postacią tego okresu? Kto miał najwięcej do powiedzenia, kto odcisnął najgłębsze piętno na zmianach, do jakich wtedy dochodziło? Czytając Pana książkę, odniosłem wrażenie, że taką osobą był Stalin. Tak rzeczywiście ocenia Pan ten okres historyczny? 
Na pewno Stalin był kluczową osobą, gdyż to on fizycznie kontrolował dużą część Europy – i to dawało mu przewagę nad rywalami politycznymi. Ale choć przywódca Związku Radzieckiego był ważny, to nie jestem przekonany, czy należy go określić mianem najważniejszego.

Dlaczego? Ktoś był bardziej wpływowy od niego?

Nie o to mi chodzi. Wydaje mi się, że w tym okresie najważniejsze były procesy historyczne. Doszło do przesilenia i ono w dużej mierze rządziło się swoimi prawami. Nie da się powiedzieć, czy jedna osoba, czy nawet kilka osób było w stanie kontrolować bieg wydarzeń. Mimo że wtedy decydujący głos należał do naprawdę silnych osobowości, to jednak sytuacja była większa niż one same. Wtedy rozpoczynało się starcie dwóch odmiennych ideologii, dwóch różnych modeli gospodarczych i politycznych, dwóch innych systemów kulturalnych. Nieszczęście Polski polegało na tym, że znajdowała się dokładnie tam, gdzie przebiegała linia frontu między tymi dwoma systemami. Nikt nie był w stanie tego zmienić, gdyż żadna osobowość nie jest w stanie zmienić biegu historii, zatrzymać historycznych sił.

Pan twierdzi, że siły procesów historycznych były silniejsze niż osobowości. Ale może to efekt tego, że był problem z tym osobowościami? W czasie konferencji jałtańskiej Roosevelt był bardzo chory. Może on po prostu był już zbyt słaby, aby przeciwstawić się Stalinowi i nie dopuścić do podziału świata na dwa obozy? Czy silniejszy, sprawniejszy polityk na jego miejscu nie mógł inaczej wpłynąć na bieg wydarzeń?

Rzeczywiście, Roosevelt był już umierający, w dodatku Polska go mocno irytowała. Ale nie jestem przekonany, czy gdyby do Jałty zamiast niego poleciał Harry Truman, sytuacja wyglądałaby inaczej. Różnice byłyby co najwyżej minimalne. Można zakładać, że inaczej rozstrzygnąłby się spór o Wyspy Kurylskie. Roosevelt w chwili negocjacji był zwyczajnie niedoinformowany o tej sprawie, Truman mógłby być do tych rozmów lepiej przygotowany. Ale dla Polski mogłoby to skończyć się nawet gorzej, na przykład wasz kraj otrzymałby mniejszą część Śląska, niż przypadła mu w udziale. Choć naprawdę różnice byłyby kosmetyczne – trudno było w tamtym okresie o radykalnie inne ustalenia.

spwpwt_008 Źródło: dostępny w internecie: https://polskatimes.pl/michael-dobbs-historia-nie-mogla-wygladac-inaczej-trudno-bylo-o-inny-przebieg-konferencji-w-jalcie/ar/944035.