J. Tazbir Państwo bez stosów. Szkice z dziejów tolerancji w Polsce XVI i XVII wieku

Prawosławni nie byli jedyną niekatolicką ludnością państwa polskiego. Oprócz Żydów należy tu wymienić wyznawców islamu: Tatarów, którzy posiadali na Litwie (…) swoje meczety. Daleko od nich liczniejsi byli zamieszkali na południu Polski Ormianie, wyznawcy monofizytyzmu (uznający tylko boską naturę Chrystusa) (…). Również oni korzystali z szerokich swobód wyznaniowych, przyznanych im przez Kazimierza Wielkiego w przywileju z 1367 r. Ormianie posiadali też oddzielne biskupstwo we Lwowie; w mieście tym istniała ich katedra ufundowana w drugiej połowie XIV w. (…) Najmniejszą liczebnie grupę wyznaniową stanowili Karaimi, będący pochodzenia tureckiego. Uznawali oni wyłącznie Stary Testament, odrzucając wszystkie późniejsze komentarze.

prawoslawni Źródło: J. Tazbir, Państwo bez stosów. Szkice z dziejów tolerancji w Polsce XVI i XVII wieku, Warszawa 2009, s. 29.

W. Knap Plusy i minusy wolnej elekcji. Jak szlachta wybierała sobie króla

Pomysł, by króla wybierać w drodze wolnej elekcji był niewątpliwie interesujący, demokratyczny, wręcz awangardowy w Europie monarchii dynastycznych. Szybko jednak okazało się, że w praktyce jest zagrożeniem dla stabilności, a później i niezależności państwa.

pomysl Źródło: W. Knap, Plusy i minusy wolnej elekcji. Jak szlachta wybierała sobie króla, dostępny w internecie: dziennikpolski24.

A.M. Modrzewski O poprawie Rzeczypospolitej

Jakoż jednak u wielu narodów w zwyczaj to weszło, iż synowie królewscy na państwo po ojcach wstępują – ale u Polaków nie dosyć jest urodzić się synem królewskim; trzeba, aby był obran ten, który by tę najwyższą władzę rządził. Albowiem czym jest sternik w okręcie, tym się zda być król w królestwie; a to jest rzecz pewna, iż żaden mądry nie obiera sternika do nawy dla zacności rodzaju, ale dla godności a umiejętności sterowania; a tak i królowie nie dla zacności rodu mają być obierani, ale dla umiejętności rządzenia rzeczypospolitej.

jakoz Źródło: A.M. Modrzewski, O poprawie Rzeczypospolitej, Warszawa 25, s. 38.

S. Ochmann-Staniszewska Dynastia Wazów w Polsce

Co więcej, w odparciu atakujących zewsząd wrogów widziano zarówno dowód Opatrzności Boskiej, jak też wyższości ustroju wolności nad „niewolniczym” absolutyzmem. Prowidencjalizm religijny kształtował na swoją modłę ówczesne poglądy historiozoficzne, tworząc szczególny rodzaj prowidencjalizmu politycznego. Przyjęcie jego przesłanek prowadziło do wniosku, że jeżeli dzięki zbawiennym walorom ustroju udało się ocalić ojczyznę, to po co go zmieniać?

wiecej Źródło: S. Ochmann-Staniszewska, Dynastia Wazów w Polsce, Warszawa 2007, s. 110.

P. Jasienica Rzeczpospolita Obojga Narodów

Sejm Rzeczypospolitej nie został uzdrowiony, ponieważ dopuszczono do niewybaczalnego błędu w technice rządzenia. Lekkomyślnie zabrano się do egzorcyzmowania dwóch inkubów naraz: liberum veto i wolnej elekcji. A wiadomo przecież z praktyki, że nawet ustroje rewolucyjne chadzają naprzód... etapami, jak się zaczęto wyrażać w wieku XX.

sejm Źródło: P. Jasienica, Rzeczpospolita Obojga Narodów, t. II, Warszawa 1986, s. 209.

M. Urbański Poczet królów i książąt polskich

Wettyn próbował zresztą ubezpieczyć się na wszystkie strony. W sierpniu 1698 roku, w drodze na wyprawę mołdawską, spotkał się w Rawie Ruskiej z powracającym z podróży po Europie Zachodniej i krajach niemieckich, dwa lata od siebie młodszym carem Rosji Piotrem I. W trakcie rozmów przeplatanych tęgą pijatyką, czy raczej: potężnego pijaństwa przerywanego od czasu do czasu rokowaniami, zapadły decyzje, które wywróciły do góry nogami istniejący porządek polityczny w Europie, zwłaszcza środkowej i wschodniej. Jak się miało wkrótce okazać – w sposób wyjątkowo niekorzystny dla Augusta i Rzeczpospolitej, dla której zjazd rawski stał się początkiem ostatecznego końca suwerennego bytu państwowego. Otwierał natomiast epokę mocarstwowej potęgi Rosji, ze wszystkimi tego – fatalnymi dla Europy i świata, a po dzień dzisiejszy dotkliwie odczuwanymi – konsekwencjami.

wettyn Źródło: M. Urbański, Poczet królów i książąt polskich, Warszawa 2005, s. 284.

J. Witczak Sarmacki republikanizm. Między prawem a bezprawiem

Wspólnym wrogiem była Szwecja. Szwecja, której władcą w 1697 roku został piętnastoletni chłopiec – Karol XII. Młody, niedoświadczony władca. Przeciwko niemu miały wystąpić trzy państwa: Dania, Saksonia i Rosja. Trzy państwa przeciwko jednej Szwecji rządzonej przez nieopierzonego młokosa! W dodatku liczono na aprobatę wojny ze strony Rzeczypospolitej. Czy nie można było wtedy, tj. u progu wojny, zakładać, że zakończy się ona pełnym sukcesem? Nie tylko można było – tak po prostu trzeba było myśleć.

wspolnym Źródło: J. Witczak, Sarmacki republikanizm. Między prawem a bezprawiem, Warszawa 2015, s. 196–197.

M. Sobańska-Bondaruk Wiek XVI-XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów

[Trzy mocarstwa postanowiły] użyć wszelkich środków zgodnych z polską konstytucją, aby na elekcji wybrano króla, który byłby w stanie utrzymać pokój i dobre stosunki z sąsiadującymi państwami; doświadczenie wykazało, że francuska partia w Polsce wznieca ciągle niepokoje przeciwko cesarzowi i królowi pruskiemu, a równocześnie intrygami w Konstantynopolu zagraża Rosji (…).

W Polsce może powstać stronnictwo popierające Stanisława i podburzające do czynów bezprawnych i przeciwnych postanowieniom Rzeczpospolitej, sojusznicy przeto zobowiązują się w czasie elekcji wystawić na polskich granicach armie, nie w celu narzucenia wyboru siłą orężną, lecz aby ochraniać polską wolność od wszelkiego skrępowania ze strony państw postronnych.

trzy Źródło: M. Sobańska-Bondaruk, Wiek XVI-XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, red. S.B. Lenard, Warszawa 1999, s. 337.