Powszechna historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych

Jakkolwiek Jego Królewska Mość sprawiedliwie i zgodnie z prawem jest i powinna być uważana za najwyższą głowę kościoła w Anglii i za taką jest przyjmowany przez duchowieństwo tego królestwa na jego zjazdach, niemniej jeszcze dla utrwalenia i zatwierdzenia tego stanu rzeczy i dla wzmocnienia religii Chrystusowej w granicach królestwa Anglii oraz aby poskromić i wykorzenić wszelkie błędy, herezje i inne nadużycia i występki w nim się dotąd panoszące; niech będzie postanowione przez autorytet obecnego parlamentu to, że miłościwie nam panujący król, jego dziedzice i następcy, królowie tego królestwa, mają być brani, przyjmowani i uważani za jedyną głowę na ziemi kościoła w Anglii, nazywanego kościołem anglikańskim; i mają posiadać i cieszyć się tym tytułem dołączonym i zjednoczonym z koroną monarszą tego królestwa tak dobrze, jak i przynależnościami i odnoszącymi się do wspomnianego urzędu najwyższej głowy tegoż kościoła wszystkimi zaszczytami, godnościami, uprawnieniami wynikającymi z pierwszeństwa, jurysdykcji, wolności oraz praw do korzyści i dochodów; i że wspomniany miłościwie panujący nam król, jego dziedzice i następcy, królowie tego królestwa, mają mieć pełną władzę i autorytet, aby od czasu do czasu przeprowadzać wizytacje, poskramiać winnych, usuwać nadużycia, reformować, wydawać polecenia, poprawiać, powściągać zło i wykorzeniać te wszystkie błędy, herezje, przestępstwa, wykroczenia, zlekceważenia i zwyrodnienia jakiekolwiek by one były, które wszelkim sposobem, (czy) to na podstawie władzy duchownej, (czy) jurysdykcji powinny lub mogą być załatwione, karane, nakazywane, wyrównywane, poprawiane, powściągane, prostowane szczególnie ku upodobaniu Wszechmogącego Boga, dla wzrostu siły religii Chrystusowej oraz dla utrwalenia pokoju, jedności i bezpieczeństwa tego królestwa; zakazuje się zważać na jakąkolwiek przeciwną niniejszemu aktowi praktykę, zwyczaj, obce prawo, obcy autorytet, rozkaz lub jakąś inną rzecz lub rzeczy.

1 Źródło: Powszechna historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, tłum. Lesiński-Walachowicz, wybór Marek Kinstler, Marian Józef Ptak, Wrocław 1996, s. 293.

Mowa Henryka VIII wygłoszona w parlamencie w roku 1545

Jednak chociaż ja z wami, a wy ze mną, jesteśmy w tej doskonałej zgodzie i miłości, te przyjazne więzy nie będą mogły trwać; chyba że zarówno wy, panowie świeccy, jak wy panowie duchowni, i wy moi kochający poddani, postaracie się i przyłożycie, by naprawić tę jedną rzecz, która z pewnością jest niewłaściwa i nie w porządku, a której najszczerzej od was żądam; a mianowicie, że miłosierdzia i zgody nie masz pomiędzy wami, lecz niezgoda i waśnie panują wszędzie. […] Spójrzcie zatem, gdzie jest miłość i miłosierdzie wśród was, kiedy jeden wyzywa drugiego od heretyków i anabaptystów, a tamten z kolei nazywa go papistą, hipokrytą i faryzeuszem. Czy są to oznaki miłosierdzia waszego? Czy są to dowody waszej miłości braterskiej?
Nie, nie, zapewniam was, że ten brak miłosierdzia wśród was stanie się przeszkodą i pomniejszeniem gorącej miłości, która nas łączy, chyba że to zostanie naprawione i ocalone. Muszę tu uznać, że niezgoda ta powstała częściowo z winy zaniedbań popełnionych przez was, ojców duchownych i kaznodziei. Bowiem jeśli znam człowieka, który żyje w cudzołóstwie, uznam, że jest to osoba rozpustna i zmysłowa; jeśli zobaczę, jak ktoś chwali się i wysławia sam siebie, muszę go uznać za człowieka pełnego pychy. Widzę i słyszę codzień, że wy duchowni występujecie przeciw sobie w waszych kazaniach i naukach, atakujecie się nawzajem bez miłosierdzia i umiaru. […] W ten oto sposób prawie wszyscy są w niezgodzie i poróżnieni, i niewielu tylko lub nikt nie głosi prawdziwie i szczerze słowa Bożego, jak to robić powinni. Mam więc was uznać za osoby miłosierne, gdy. Tak czynicie? Nie, nie, nie mogę tego zrobić. Niestety, jak mogą biedne dusze żyć w zgodzie, kiedy wy kaznodzieje w waszych kazaniach siejecie pośród nich spór i niezgodę! U was szukają światła, a wy niesiecie im ciemność. Wzywam was, naprawcie te błędy i głoście słowo Boże, zarówno w waszych kazaniach i świecąc dobrym przykładem, bo inaczej ja, którego Bóg wyznaczył na swego wikarego i głównego duszpasterza na tej ziemi, doprowadzę do tego, że podziały te znikną i te wszeteczności będą naprawione, zgodnie z moim obowiązkiem, gdyż inaczej byłbym bezużytecznym sługą i fałszywym władcą.
Chociaż, jak mówię, ludzie duchowni ponoszą część winy za to, że nie przestrzegacie miłosierdzia pośród was, jednak wy osoby świeckie nie jesteście czyści i niesplamieni złośliwością i zawiścią. Bowiem drwicie z biskupów, obmawiacie księży oraz karcicie i wyśmiewacie kaznodziei, przeciwstawiając się tym zarówno porządkowi i chrześcijańskiemu braterstwu. Jeśli wiecie na pewno, że jakiś biskup lub kaznodzieja błądzi lub wykłada przewrotną doktrynę, przyjdźcie i zgłoście to komuś z naszej Rady lub nam, któremu zlecona jest od Boga wysoka władza, by naprawiać i porządkować podobne sprawy i postępowania; natomiast sami nie bądźcie sędziami waszych własnych wyimaginowanych opinii i próżnych objawień; bowiem w tak wysokich kwestiach możecie łatwo pobłądzić. […]

2 Źródło: Mowa Henryka VIII wygłoszona w parlamencie w roku 1545, [w:] Stanisław Cynarski, Historia powszechna 1500-1648. Wybór tekstów źródłowych, Kraków 1981, s. 76–78.