Louis Antoine de Bougainville Voyage autour du monde [Podróż dookoła świata]

Kiedy zbliżaliśmy się do lądu, wyspiarze otoczyli statki. Tak duża liczba [miejscowych] zebrała się wokół naszych statków, że trudno nam było przycumować, było tyle tłumu i hałasu. Wszyscy zaczęli krzyczeć „Tayo!”, co oznacza „przyjaciel”, i okazali nam wiele życzliwości. [...]
Miałem wrażenie, że znalazłem się w rajskim ogrodzie: przeszliśmy przez teren zieleni pokryty pięknymi drzewami owocowymi i poprzecinany małymi rzekami, które zachowują niebywałą świeżość. Wielu ludzi cieszy się tu skarbami, które natura oddaje w ich ręce; wszędzie widzieliśmy gościnność, odpoczynek, słodką radość i wszystkie oznaki szczęścia. Uwierzyliśmy, że są oni prawie równi sobie lub przynajmniej cieszą się wolnością, która podlegała jedynie prawom ustanowionym dla szczęścia wszystkich. Myliłem się, podziały społeczne są bardzo widoczne na Tahiti, a dysproporcja okrutna. Królowie i starsi mają prawo głosu i prawo do skazania na śmierć swoich niewolników i służbę. [...]
Charakter narodu wydawał się nam łagodny i korzystny. Zdaje się, że na wyspie nie ma wojen domowych ani szczególnej nienawiści. [...] Każdy zbiera owoce z pierwszego drzewa, które stanie na jego drodze, zabiera je do pierwszego domu, do którego wchodzi. Wydawałoby się, że wśród rzeczy absolutnie niezbędnych do życia nie ma żadnej własności i że wszystko należy do wszystkich.

Voyage Źródło: Louis Antoine de Bougainville, Voyage autour du monde [Podróż dookoła świata], tłum. D. Wiśniewska, Paris 1771, s. 189–216.

John Locke Myśli o wychowaniu (1693)

Zdrowy duch w zdrowym ciele – oto zwięzły, lecz pełny opis szczęśliwego stanu na tym świecie. Ten, kogo rozum nie prowadzi mądrze, nie wstąpi nigdy na właściwą drogę, ten zaś, czyje ciało jest kruche i słabe, nie będzie nigdy mógł nią podążać.
Ci zatem, którzy mają zamiar kiedyś kierować swoimi dziećmi, powinni zaczynać, gdy są one bardzo małe i baczyć, aby zupełnie poddawały się woli swych rodziców. Jeżeli chcesz, by syn twój był ci posłuszny, gdy przestanie być dzieckiem, ugruntuj koniecznie władzę ojcowską, skoro tylko będzie mógł pojąć, co to jest uległość i zrozumieć, pod czyją jest władzą. Jeżeli chcesz, aby otaczał cię czcią, naucz go tego w jego dzieciństwie, w miarę zaś, jak zbliża się do wieku męskiego, dopuść go do większej zażyłości.
Dziecko ulega i udaje posłuszeństwo, gdy boi się kija, który nad nim wisi. Gdy go jednak usuniemy i gdy dziecko niepilnowane może się czuć bezkarne, wtedy daje tym większy upust swej naturalnej skłonności, która w ten sposób zupełnie się nie zmienia, lecz przeciwnie wzmaga się w nim i rośnie, a po takim ograniczeniu wybucha zwykle z tym większą gwałtownością.
Przede wszystkim dzieci (wcześniej może nie myślimy) są bardzo wrażliwe na pochwały i uznanie. Znajdują one przyjemność w tym, że są cenione i szanowane, zwłaszcza przez rodziców i tych, od których zależą. Jeśli zatem ojciec pieści je i chwali, gdy postępują dobrze, a pokazuje im chłodne i obojętne oblicza, gdy robią źle, i gdy temu towarzyszy podobne zachowanie się matki i wszystkich dookoła, to w krótkim przeciągu czasu odczują one różnice.
Będziesz się może dziwił, że naukę kładę na ostatnim miejscu. Gdy rozważam, jakie korowody robi się z tą odrobiną łaciny czy greki, ile lat się na to poświęca i ile to czyni hałasu i daremnej krzątaniny, trudno mi wstrzymać się od przypuszczenia, że rodzice dzieci ciągle jeszcze żyją pod grozą rózgi nauczyciela.

Locke Źródło: John Locke, Myśli o wychowaniu (1693), [w:] Teksty źródłowe do dziejów wychowania. Oświecenie, t. 5, oprac. S. Możdżeń, Kielce 1993, s. 5–16.

Wspomnienia ucznia Pestalozziego

Było nas około sześćdziesięciu uczniów, chłopców i dziewcząt od lat 8‑15, a nauka trwała od 8‑11 rano i 2‑4 po południu. Uczyliśmy się rysować, rachować i ćwiczyć w wymowie. Nie czytano ani też nie pisano, toteż uczniowie nie mieli zeszytów ni czytanek. Podobnie nie kazano nam wydawać na pamięć ustępów treści duchownej, czy też świeckiej. Do rysunków nie dawano nam ani wskazówek, ani tematów, tylko kredkę i tabliczki. Do nauki rachunków mieliśmy po jednej na dwoje, małą tabelkę z tektury, podzieloną na kwadraty z punktami. Mieliśmy je liczyć, dodawać, odejmować, mnożyć i dzielić ze sobą.
Mniej celowe były ćwiczenia wymowy, które [Pestalozzi] czerpał z historii naturalnej, a które za nim powtarzać musieliśmy, rysując w sposób opisany powyżej. Wymieniał płazy, płazy pełzające i chodzące, małpy, małpy ogoniaste i bezogoniaste itd. Z tego wszystkiego nie rozumieliśmy nic, gdyż wcale nie objaśniał, mówiąc tylko śpiewnie, szybko i niewyraźnie, tak że cudem chyba mógł ktoś zrozumieć to i nauczyć się czegoś. Mimo że Pestalozzi jak najsurowiej zabronił pomocnikom swoim stosowania kar cielesnych, sam w klasie rozdawał hojnie na prawo i lewo policzki.
Nie twierdzę zgoła, by wszystkie pieśni były celowe i stosowne [śpiewu uczył były żołnierz], w każdym jednak razie stanowiły środek rozweselenia i nastrój panował doskonały, gdy śpiewano stale na świeżym powietrzu, w podróży, podczas spacerów, lub wieczór w krużgankach, czy na podwórzu zamkowem.
Odnośnie do życia w instytucie muszę dodać jeszcze, że nie było ono wcale unormowane żadnym rozkładem godzin. Wszystko tu odbywało się jak w domu, przyjemnie i swobodnie. Zwłaszcza w porze letniej po kąpieli w [rzece] Emmie rzadko udzielano wieczorem nauki. Około ósmej lub dziewiątej szli wszyscy na przechadzkę, zbierając rośliny lub kamienie.

Wspomnienia Źródło: Wspomnienia ucznia Pestalozziego, [w:] Źródła do historii wychowania, oprac. S. Kot, Warszawa 1930, s. 244–248.

Jean-Jacques Rousseau Emil, czyli o wychowaniu (1762)

Wszystko wychodząc z rąk Stwórcy jest dobre, wszystko wyrodnieje w rękach człowieka. Zmusza on glebę do karmienia płodów właściwych innej glebie, drzewo do wydawania owoców właściwych innemu drzewu; nie chce niczego takim, jak je stworzyła natura, nawet człowieka: musi go tresować jak konia w ujeżdżalni; musi go urabiać na swoją modłę jak drzewo w swoim ogrodzie.
Istnieją zawody tak szlachetne, że nie można wykonywać ich za pieniądze, nie okazując się przez to niegodnym ich wykonywania; takim jest zawód wojownika; takim jest również zawód nauczyciela: Któż tedy wychowywać będzie twoje dziecko? Powiedziałem ci już: ty sam. – Nie mogę. – Możesz! Postaraj się tedy o przyjaciela, innej rady nie widzę.
Dzieci nie tylko nie posiadają nadmiaru sił, ale nie mają ich nawet w dostatecznej mierze, aby zadowolić wymagania natury; trzeba im przeto pozostawić możność posługiwania się wszystkimi siłami, które im daje przyroda i których nie potrafiłyby nadużyć. To pierwsza zasada.
Trzeba im pomagać i dostarczać tego, czego im brakuje bądź to pod względem rozsądku, bądź pod względem siły, we wszystkim, co dotyczy potrzeby fizycznej. To druga zasada.
W pomocy, której im się udziela, ograniczyć się należy jedynie do rzeczy istotnego pożytku, nie ustępując w niczym zachciankom ani niesłusznym żądaniom; zachcianki bowiem nie będą się pojawiały, jeżeli nie rozwiniemy ich sami, zważywszy, że nie pochodzą z natury. To trzecia zasada.
Trzeba wnikać starannie w ich język i znaki, ażeby w wieku, kiedy nie potrafią jeszcze udawać, umieć odróżniać, które z ich żądań pochodzą wprost z natury, które zaś ze skłonności nabytych od ludzi. To czwarta zasada.
Ten, kto zna jedynie potrzeby fizyczne, płacze wtenczas tylko, kiedy cierpi, i jest to wysoce korzystne; w ten bowiem sposób wiadomo dokładnie, kiedy potrzebuje pomocy, a jeżeli tylko udzielenie jej jest możliwe, nie należy opóźniać jej ani o chwilę. Jeżeli jednak nie możecie mu dopomóc, nie róbcie nic, nie pieśćcie go dla uspokojenia; pieszczoty wasze nie uleczą kolek: będzie natomiast pamiętało, co trzeba robić, aby być pieszczone; a skoro tylko umie zajmować was sobą według swej chęci, już panuje nad wami i wszystko stracone.

Rousseau Źródło: Jean-Jacques Rousseau, Emil, czyli o wychowaniu (1762), [w:] Teksty źródłowe do dziejów wychowania. Oświecenie, t. 5, oprac. S. Możdżeń, Kielce 1993, s. 17–23.