Immanuel Kant Krytyka czystego rozumu

Dotychczas przyjmowano, że wszelkie nasze poznanie musi się dostosowywać do przedmiotów. Lecz wszelkie próby, by o nich przy pomocy pojęć orzec coś, co by rozszerzyło poznanie nasze, obracały się przy tym założeniu w niwecz. Spróbujmy więc raz, czy nam się lepiej nie powiedzie przy rozwiązywaniu zadań metafizyki, jeśli przyjmiemy, że to przedmioty muszą się dostosowywać do naszego poznania. 

1 Źródło: Immanuel Kant, Krytyka czystego rozumu, [w:] Tadeusz Kroński, Kant, Warszawa 1966, s. 80.

Immanuel Kant Prologomena do wszelkiej przyszłej metafizyki, która będzie mogła wystąpić jako nauka

Twierdzenie	Twierdzenie przeciwne
1
Świat posiada początek (granicę) co do czasu i przestrzeni.	Świat jest co do czasu i przestrzeni nieskończony.
2
Wszystko na świecie składa się tego, co proste.	Nie ma nic prostego, wszystko jest złożone.
3
Istnieją w świecie przyczyny wytworzone przez wolność.	Nie ma żadnej wolności, lecz wszystko jest przyrodą.
4
W szeregu przyczyn świata jest jakaś istota konieczna.	W szeregu tym nic nie jest konieczne, lecz wszystko w nim jest przypadkowe.

Mamy tu najosobliwszy fenomen ludzkiego rozumu, na który nie można znaleźć przykładu w żadnym innym użyciu rozumu. Jeżeli zjawiska świata zmysłowego, jak to się zwykle zdarza, myślimy sobie jako rzeczy same w sobie, jeżeli zasady ich połączeń przyjmujemy jako zasady powszechne, mające ważność dla rzeczy samych w sobie, a nie tylko dla doświadczenia, co również jest rzeczą zwykłą, a nawet, jeżeli nie przeprowadzi się naszej krytyki, nieuniknioną, to wyłania się wtedy pewna nieoczekiwana sprzeczność, której nigdy nie można usunąć na zwykłej drodze dogmatycznej. Zarówno bowiem danego twierdzenia, jak i twierdzenia jemu przeciwnego można dowieść za pomocą jednakowo przekonujących, jasnych i nieodpartych dowodów — bo za słuszność wszystkich tych dowodów ręczę — i rozum staje wobec rozdwojenia siebie samego: stan, z którego sceptyk się raduje, a który w filozofie krytycznym musi budzić zastanowienie i niepokój. […] 

W obrębie zjawisk każdy skutek jest zdarzeniem, czyli czymś, co zachodzi w czasie; stosownie do powszechnego prawa przyrody musi go wyprzedzać pewne określenie przyczynowości przyczyny (pewien jej stan), po czym następuje skutek wedle stałego prawa. Ale to, co przyczynie nadaje przyczynowość, musi również być czymś, co się zdarza, czyli co się dzieje. Przyczyna musiała zacząć działać, w przeciwnym bowiem razie pomiędzy nią a skutkiem nie można by było pomyśleć następstwa czasowego. Skutek istniałby zawsze, i tak samo przyczynowość przyczyny. A więc wśród zjawisk określenie przyczyny do działania również musiało powstać, przeto na równi ze swym skutkiem musi być wydarzeniem, które znów posiadać musi swą przyczynę itd., zatem konieczność przyrody musi być tym warunkiem, na mocy którego są określane przyczyny działające.

Natomiast jeżeli wolność ma posiadać własność pewnych przyczyn zjawisk, to musi być ona ze względu na te zjawiska jako wydarzenia władzą zapoczątkowywania ich z siebie, samej (sponte), tj. bez tego, by przyczynowość przyczyny mogła się zacząć sama i żeby przeto nie wymagała żadnej innej podstawy nadającej jej początek. Wtedy jednak ta przyczyna powinna co do swej przyczynowości nie podlegać czasowym określeniom swego stanu, tj. powinna nie być wcale zjawiskiem, tj. musielibyśmy ją uznać za rzecz samą w sobie, a tylko jej skutki za zjawiska. Jeżeli można pomyśleć sobie bez sprzeczności taki wpływ istności rozumnej (Verstandeswesen) na zjawiska, to z wszelkim powiązaniem przyczyny i skutku w świecie zmysłowym będzie wprawdzie związana konieczność przyrody, tej jednakże przyczynie, która sama nie jest zjawiskiem (choć stanowi jego podstawę), będzie przyznana wolność, a więc będzie można bez sprzeczności przyrodę i wolność przypisać tej samej rzeczy, lecz pod rozmaitymi względami, raz jako zjawisku, drugi raz jako rzeczy samej w sobie.

2 Źródło: Immanuel Kant, Prologomena do wszelkiej przyszłej metafizyki, która będzie mogła wystąpić jako nauka, oprac. J. Suchorzewska, tłum. B. Bornstein, Warszawa 1993, s. 94–100.