A. Radziwiłł, W. Roszkowski Historia 1871-1939

Doświadczenia wojny, powojenny kryzys gospodarczy, gala gwałtownych ruchów rewolucyjnych, która przeszła przez Rosję i wiele innych państw europejskich, powstanie nowych państw i liczne, związane z tym procesem konflikty narodowościowe, rozbudzone nacjonalizmy i spory terytorialne wywołały poczucie destabilizacji. Młodzi ludzie, kombatanci wojenni, którzy przez 4 lata cierpieli w okopach, którzy sami narażali się na śmierć i widzieli śmierć swoich kolegów [...] wracali po demobilizacji do domów i nie znajdowali dla siebie miejsca, często nie mogli dostać nawet pracy. Drobni posiadacze, zrujnowani przez wojnę i inflację powojenną, nie wytrzymujący konkurencji z monopolistycznymi zjednoczeniami, także nie widzieli dla siebie perspektywy. [...] Demokracja parlamentarna nie spełniała ich oczekiwań. Rządy parlamentarne mogły wydawać się chwiejne i mało sprawne. Coraz bardziej skomplikowane życie społeczne i gospodarcze wymagało rozbudowy roli państwa [...].Państwa Europy Środkowej i Wschodniej nie miały tradycji demokratycznych, ich struktury parlamentarne działały bardzo nieudolnie. Parlamentarne “partyjniactwo” po prostu sprawdziło się. [Teorie dotyczące przyczyn kryzysu demokracji] analizują [też] chorobę moralną cywilizacji europejskiej na przełomie wieku, kryzys wartości, który tak dobitnie wyrażał Nietzsche, wołając “Bóg umarł”. [...] Laicyzacja kultury, odrzucenie wartości religijnych prowadziło do poszukiwania namiastek wizji religijnych, do “sprowadzenia nieba na ziemię”. Raj komunistyczny, czy królestwo czystej rasy aryjskiej, opanowujące całą ziemię “mieczem i pługiem”, niosły w sobie ładunek emocji i nadziei niezbędnych człowiekowi.

Historia Źródło: A. Radziwiłł, W. Roszkowski, Historia 1871-1939, Warszawa 1998, s. 219–221.

E. Fromm Ucieczka od wolności

Miliony ludzi w Niemczech z tym samym zapałem wyrzekły się wolności, z jakim ich ojcowie o nią walczyli; zamiast chcieć wolności, szukano ucieczki od niej; miliony innych odnosiły się do niej obojętnie, uważając, że w obronie wolności nie warto walczyć ani zginąć. Zrozumieliśmy także, że kryzys demokracji nie jest wyłącznie włoskim ani niemieckim problemem, lecz sprawą przed którą staje każde państwo nowoczesne. I nie jest ważne, jakimi symbolami posługują się wrogowie ludzkiej wolności:wolność bywa zagrożona w nie mniejszym stopniu, kiedy się ją atakuje w imieniu antyfaszyzmu, jak bezpośrednio przez faszyzm.

Ucieczka Źródło: E. Fromm, Ucieczka od wolności, 2014, s. 93.

W. Roszkowski Do horyzontu i z powrotem. Eseje o historii i współczesności

Korzenie międzywojennego totalitaryzmu tkwią głęboko w historii XIX i początku XX wieku. [...] Historycy na ogół zgadzają się, że u źródeł współczesnego totalitaryzmu znajduje się nacjonalizm integralny końca poprzedniego stulecia., połączony z rozwojem wiary w nieograniczone możliwości nauki. Naukowa pewność XIX wieku była jednak czymś jakościowo różnym od dawnej pewności religijnej. W ostatnich dwóch stuleciach religijne rozumienie transcendencji coraz wyraźniej hamowało zapędy tych, którzy byliby skłonni realizować ostateczną prawdę o świecie. Natomiast coraz pewniejsi stawali się “uczeni” twierdzący, iż to nauka prowadzi do “ostatecznego wyjaśnienia zagadek tego świata”. Myślę, że krytyka samej tylko wiary jako źródła totalitaryzmu jest chybiona, gdyż to nie sama wiara zwodziła konstruktorów totalitaryzmu, ale postawa “wierzę, że wiem”, bardziej typowa dla scjentyzmu dominującego w myśli europejskiej od połowy XIX wieku niż dla współczesnej religii.

Do horyzontu Źródło: W. Roszkowski, Do horyzontu i z powrotem. Eseje o historii i współczesności, Kraków 2000, s. 25.