Istotą władzy jest przemoc. Wobec kogo? Zgodnie z doktryną - przede wszystkim wobec wroga klasowego. Wobec burżuja, kapitalisty, ziemianina, szlachcica, byłego oficera, inżyniera, duchownego, zamożnego chłopa (kułaka), człowieka odmiennych poglądów, nieadaptującego się do nowego systemu. Po zlikwidowaniu wszystkich tych kategorii można tworzyć kolejne: średniak może stać się poplecznikiem kułaka, małorolny – przeciwnikiem kołchozu, robotnik nieprzejawiający klasowego entuzjazmu – agentem wroga klasowego. A w partii? Odszczepieńcy różnej maści, frakcjoniści, trockiści, opozycjoniści prawicowi, opozycjoniści lewicowi, zdrajcy, zagraniczni szpiedzy, zboczeńcy – stale trzeba kogoś likwidować […].

Na początku rewolucji setki tysięcy ludzi wstąpiło do partii. Uwierzyli bowiem, że zbuduje się lepsze społeczeństwo. Stopniowo wychodzi na jaw, że u samych podstaw tkwi oszustwo. Ale ci, co uwierzyli, wierzą nadal; idea jest słuszna, przywódcy chcą jak najlepiej, trzeba zatem walczyć o naprawienie błędów. Lecz droga opozycji w partii jest drogą zguby. I oto wszyscy ci, co uwierzyli, stopniowo stają się ludźmi tych kategorii, które władza uważa za wrogów – ich droga prowadzi do gigantycznej masowej rzezi, którą fachowo kierować będzie towarzysz Stalin. Stopniowo partia dzieli się na dwie kategorie: tych, którzy będą tępić, i tych, których będą tępić. Ci, dla których najważniejsza jest troska o własna skórę, postarają się wejść do pierwszej kategorii, którzy w coś uwierzyli, prędzej czy później trafią do drugiej kategorii. Zginą wszyscy mniej lub bardziej przyzwoici ludzie z resztkami sumień i ludzkich uczuć.

D Cytat za: B. Bażanow, Byłem sekretarzem Stalina, Warszawa 1985, s. 129.

Simon Sebag Montefiore Stalin. Dwór czerwonego cara

Kiedy zaczęła się ta masakra, Stalin niemal zniknął z życia publicznego […]. Szerzyły się pogłoski, że nie wie, co robi Jeżow [przywódca NKWD]. Stalin wystąpił publicznie zaledwie dwa razy w 1937 i raz w 1938 roku, odwołując też wszystkie swoje wakacje. […] Pewnego dnia pisarz Ilia Erenburg spotkał na ulicy Pasternaka, który „machał rękami, stojąc pośród zasp śnieżnych: »Gdyby tylko ktoś powiedział o tym Stalinowi«”. Reżyser Meyerhold zapewniał Erenburga: „Ukrywają to przed Stalinem”. Ale ich wspólny przyjaciel, Isaak Babel, kochanek żony Jeżowa, „znalazł klucz do zagadki”: „Oczywiście, że Jeżow odgrywa w tym swoją rolę, ale to nie on za tym stoi”.

Za wszystkim stał Stalin, ale nie był sam. Nie można, rzecz jasna obciążać winą za terror jednego człowieka, ponieważ systematyczne zabijanie rozpoczęło się niedługo po przejęciu władzy przez Lenina w 1917 roku […]. Ten „system społeczny opierał się na rozlewie krwi”, usprawiedliwiał morderstwo dokonane dzisiaj w imię perspektywy przyszłego szczęścia. […] Terror odzwierciedlał […] również wioskowe nienawiści kazirodczej sekty bolszewików, narosłe przez lata zsyłek i wojny. Stalin i jego frakcja uważali wojnę domową za godzinę swojej największej chwały: rok 1937 był powtórką Carycyna [bitwa stoczona podczas wojny domowej] […].

Antybolszewicka reakcja w Niemczech była niezaprzeczalnym faktem, hiszpańska wojna domowa ustanowiła nowe standardy zdrady i okrucieństwa. Kraj nadal ponosił klęski gospodarcze […] jeszcze w 1937 roku panował głód i zdarzały się przypadki kanibalizmu.

Odpowiedzialność spoczywała na setkach tysięcy urzędników, którzy zarządzali i prowadzili represje, z entuzjazmem, bezlitośnie, niemal z radością, zabijając znacznie więcej ofiar niż kazano im zabijać. Nikt nigdy nie stanął za te zbrodnie przed sądem.

E Źródło: Simon Sebag Montefiore, Stalin. Dwór czerwonego cara, tłum. M. Antosiewicz, Wydawnictwo Magnum, Warszawa 2003, s. 224–225.

Nadieżda Mandelsztam Wspomnienia

Zasady i cele masowego terroru nie miały nic wspólnego z normalną pracą policji albo z bezpieczeństwem. Jedynym celem terroru jest zastraszenie. Żeby pogrążyć cały kraj w stanie chronicznego strachu, liczba ofiar musiała być astronomiczna, i na każdym piętrze i w każdym budynku musiało być kilka mieszkań, z których mieszkańcy zostali nagle wyciągnięci. Pozostali mieszkańcy będą modelowymi obywatelami ZSRR przez resztę swojego życia – ta zasada tyczy się każdej ulicy i każdego miasta, przez które przetoczył się terror.

F Źródło: Nadieżda Mandelsztam, Wspomnienia, tłum. J. Czech, Agora, Warszawa 2015.

George Orwell Rok 1984

– Cóż bywa… Ale jak mówią, nastawienie ma słuszne, sam przyznasz. Psotne szczeniaki, jedno i drugie, za to jakie gorliwe! W głowie im tylko Kapusie, no i wojna oczywiście. Wiesz, co ta moja mała zrobiła w zeszłą sobotę, kiedy poszli całą drużyną na wycieczkę w okolice Berkhamsted? Namówiła dwie koleżanki, żeby też odłączyły się od reszty, i przez całe popołudnie śledziły jakiegoś faceta. Szły za nim bite dwie godziny, lasem, a gdy w końcu dotarli do Amersham, nasłały na niego patrol.

– Dlaczego? – spytał zdezorientowany Winston.

Parsons zaraz mu wyjaśnił triumfalnym tonem:

– Mała była pewna, że to szpieg. Może zrzucono go na spadochronie? Ale nie o to chodzi. Wiesz, stary, po czym zgadła? Spostrzegła, że ma dziwne buty, jakich nigdy jeszcze nie widziała. Więc od razu wykombinowała, że to cudzoziemiec. Smarkula ma dopiero siedem lat, a patrz, jaka cwana!

– Co się stało z tym człowiekiem? – spytał Winston.

– Nie wiem. Wcale bym się nie zdziwił, gdyby…

Uniósł ręce, jakby celował z karabinu, po czym cmoknął głośno, naśladując wystrzał.

G Źródło: George Orwell, Rok 1984, tłum. T. Mirkowicz, Warszawskie Wydawnictwo LIterackie Muza, Warszawa 2001, s. 55.