Średniowieczne miasto na ziemiach polskich

Wiele polskich miast czerpie swoje korzenie z bogatej, średniowiecznej przeszłości. Ich istnienie zawdzięcza się tym, którzy przed stuleciami decydowali o założeniu i rozwoju danej aglomeracjiaglomeracjaaglomeracji. Co wpływało na powstanie ośrodków miejskich? Jak wyglądało życie codzienne ich mieszkańców? Poznaj dzieje średniowiecznych miast na ziemiach polskich.

Początki miast na ziemiach polskich

W czasach pierwszych Piastów przy grodach obronnych powstawały pierwsze osady. W nich mieszkali i pracowali rzemieślnicy, wykonujący podstawowe produkty i narzędzia potrzebne mieszkańcom. Na dużych placach wewnątrz osad, służących także jako miejsca zebrań, pojawiali się kupcy przewożący towary z sąsiednich i dalszych regionów. Osady te były chronione przez wojów, którzy pełnili służbę wojskową na rzecz zwierzchnika – komesa. Był on reprezentantem władcy w danym okręgu. Przygotowywał gród do obrony przed nieprzyjacielem, czuwał nad poborem podatków od mieszkańców i sprawował władzę sądowniczą w imieniu zwierzchnika.

Aby powiększyć zyski z posiadanych ziem piastowscy królowie i książęta we wczesnym średniowieczu zachęcali mieszkańców swojego państwa do kolonizowania obszarów, które jeszcze nie zostały zasiedlone. Powstające wówczas nowe osady miały być źródłem dochodów do skarbca władcy. Aby zachęcić poddanych do zmiany miejsca zamieszkania i założenia osady, proponowano korzystne warunki świadczeń na rzecz pana oraz przywileje. Jednak skala tej kolonizacjikolonizacjakolonizacji była w dużym stopniu ograniczona przez ilość mieszkańców. Powstawało niewiele osad i brakowało rąk do pracy w polu. Dlatego też właściciele ziem decydowali o sprowadzeniu rolników z zewnątrz.

Początkowo pośredniczyli w tym procesie duchowni – zakonnicy. Sami pochodzili z obcych krajów, z których mogli sprowadzić osadników. Za ich przykładem poszli panowie feudalni. Na ziemie polskie, zwłaszcza w okresie rozbicia dzielnicowego (od XII w.), napływali koloniści z Europy Zachodniej, głównie z Niemiec i Flandrii. W ten sposób na ziemiach polskich powstawały nowe ośrodki, a dotychczasowe osady i grody przekształcały się w miasta.

Lokacje miast na ziemiach polskich

Miasta starano się lokowaćlokacjalokować w takich miejscach, aby były bezpieczne i przynosiły zyski ich przyszłym mieszkańcom. Dotyczyło to także władcy ziem, na których miała powstać nowa aglomeracja, gdyż w ten sposób powiększał on swoje dochody z tytułu podatków. Stąd ośrodki miejskie zakładano u zbiegu ważnych szlaków handlowych, zarówno lądowych jak i morskich, w sąsiedztwie miejsc gdzie wydobywano surowce potrzebne do produkcji dóbr lub w lokalizacjach dogodnych dla obrony mieszkańców, np. na wyspach otoczonych dopływami rzek.

Niemieccy kolonizatorzy, napływający na ziemie polskie na przełomie XII/XIII wieku, osiedlali się przede wszystkim na Dolnym Śląsku. Najstarszym miastem lokowanym na ziemiach polskich, w świetle zachowanych dokumentówprzywilej lokacyjnydokumentów, była Złotoryja. Otrzymała ona prawa miejskie z rąk księcia Henryka I Brodatego w 1211 roku.

RLAiA5T9JfXqa

Ilustracja przedstawia pocztówkę z początku XX w., utrzymaną w odcieniach żółci. W centralnej części ilustracji znajduje się miejska, w kształcie walca baszta z zaokrąglonymi blankami na szczycie. W sąsiedztwie podstawy wieży, po prawej stronie, skwer z krzewami i młodymi drzewami. Na pierwszym planie szeroka ulica, wieżę otaczają domy z początku XX wieku. Po lewej stronie widać przejeżdżający obok wieży powóz konny. W tle widoczna wieża ratusza oraz świątyni.

Założenie miasta było długoletnim i żmudnym procesem. Decyzja o założeniu nowego miasta należała do pana (feudała), sprawującego władzę na danym terytorium. Spisywał on dokument lokacyjny (umowę) wraz z organizatorem przyszłego miasta – zasadźcązasadźcazasadźcą. Ten wytyczał jego granice, układ zabudowy, miejsca w których prowadzono handel. Po zakończeniu procesu lokacji zazwyczaj stawał się także wójtemwójtwójtem – pierwszym zwierzchnikiem, pośredniczącym także pomiędzy panem feudalnym a mieszkańcami.  Również, z tytułu organizacji miasta, zyskiwał możliwość wyboru najlepszych działek pod zabudowę domu dla siebie i najbliższych. Wraz z kilkoma ważniejszymi mieszkańcami miasta odpowiadał także za sprawy sądownicze.

W centrum przyszłej aglomeracji znajdować się miały najważniejsze obiekty. Od tego punktu wytyczano prostopadle i równolegle siatkę ulic. Tak powstający układ wyznaczał granice parcel do zabudowy domów. Im bliżej rynku tym wykupywane działki były droższe dla nabywców. Miasta od zewnątrz otaczano murem, a do jego centrum prowadziły bramy. Aby zapewnić dodatkową ochronę przed murami miejskimi kopano fosy, które można było przekroczyć jedynie za pomocą mostów. Poza murami miejskimi w ich bezpośrednim sąsiedztwie mogły znajdować się pastwiska, łąki, lasy lub ziemie przeznaczone do założenia podmiejskich wsi, z których miasto mogło czerpać dochody.

W centralnej części miasta w jego sąsiedztwie wyznaczano miejsce na budowę ratuszaratuszratusza. Był to zwykle najwyższy i najbardziej okazały budynek w całej aglomeracji. Budynek ratusza w okresie późnego średniowiecza posiadał wieżę z dzwonem, alarmującym o nadchodzącym niebezpieczeństwie. Z czasem na wieżach ratuszowych pojawił się zegar słoneczny, a następnie tarczowy, który odmierzał dzienny czas dla wszystkich mieszkańców.

We wnętrzu ratusza znajdowały się pomieszczenia przeznaczone dla rady miejskiej, a także: kancelariakancelariakancelaria w której sporządzano dokumenty, kasa miejska i archiwum. Niekiedy wewnątrz budynku jedno z pomieszczeń przeznaczono na miejsce przechowywania instrumentów liturgicznych do mszy wyłącznie dla członków rady miejskiej.

Rr5A7v9gbevRs

Zdjęcie przedstawia widok współczesny na dwukondygnacyjny, późnogotycki budynek ratusza miejskiego we Wrocławiu. Od szczytu widać dwuspadowy dach, szczyt dachu bogato zdobiony na krawędzi sterczynami. Na elewacji między szczytem a górną kondygnacją ulokowano zegar. Okna na parterze budynku prostokątne, na piętrze ostrołukowe. Po lewej stronie widoczny wykusz kaplicy dla rajców, wykonany z kamienia. Skrzydło flankujące po prawej stronie przylega bezpośrednio do budynku po prawej. Za szczytem środkowej części dachu widoczna wieża dzwonna wieloboczna z zegarem umieszczonym pod dzwonnicą. Na rynku w różnych kierunkach przemieszczają się turyści, po prawej stronie przed budynkiem widoczny pręgierz. W tle fragment zabudowy współczesnego biurowca.

RaX9OiC5tOsZ9

Zdjęcie przedstawia widok na wieżę nieistniejącego ratusza na rynku w Krakowie. Wieża o podstawie kwadratu, z wąskimi prostokątnymi oknami wyrasta ponad linię zabudowy miejskiej dookoła. Po jej prawej stronie widoczny na kondygnacji niewielki wykusz. Całość konstrukcji wzniesiona z cegły, z kamiennymi uzupełnieniami w ścianach i obramowaniach okien. Zwężenie w szczytowej części kondygnacji, prowadzące do wieży dzwonnej. Pod kopułą wieloboczną wieży na prezentowanych ścianach ratusza widoczna są tarcze zegarów. Zdjęcie wykonane w okolicach świąt Bożego Narodzenia, o czym świadczą miejskie dekoracje na pierwszym planie oraz bezlistne drzewa.

W sąsiedztwie ratusza lub w jego wnętrzu mogła znajdować się także wielka wagawielka wagawielka waga. Mieszczące się w niej przyrządy służyły do odmierzania ciężaru towarów przywożonych przez kupców i ustalania cen. Była ona ważnym źródłem dochodów miasta. Każde z miast, w zgodzie z przepisami miejskimi, decydowało o wadze towaru do odmierzenia na urządzeniu, jak również posiadało własne systemy miar.

RtHptezOrbSh4

Ilustracja przedstawia ścianę boczną Sukiennic na rynku w Krakowie, z renesansowymi arkadami i attyką na szczycie budynku. W części parterowej widoczne dwa portale o łukach pełnych, prowadzące do korytarzy wewnątrz Sukiennic. Po prawej stronie prostokątny budynek dwupoziomowy, z dachem nad częścią parterową, w którym znajdowała się wielka waga. W tle widoczne dwie wieże Kościoła Mariackiego. W centralnej części ilustracji, na rynku, powóz konny oraz grupy przechodniów.

RYlixhX6lvT54

Ilustracja przedstawia niewielki budynek o podstawie kwadratu, zadaszony kopułą, do którego wnętrza prowadzą trzy pełnołukowe portale. W środku znajduje się podwieszona pod sufitem waga szalkowa. Budynek pomocniczy zlokalizowany jest po prawej stronie konstrukcji. Dookoła zabudowy wagi miejskiej drewniane beczki.

R1K2QVmk7eTcy

Ilustracja przedstawia późnobarokową konstrukcję budynku przylegającego do kamienic miejskich. W części parterowej arkady pełnołukowe, prowadzące do wnętrza budynku. Nad nimi, na kondygnacji prostokątne okna, otoczone medalionami z przedstawieniem postaci antycznych. Powyżej gzymsu, między drugą a trzecią kondygnacją, zwężenie ku szczytowi dachu, oddzielane fryzem. We wnękach na wysokości trzeciej kondygnacji znajdują się figury przedstawiające postacie alegoryczne, a na rogach szczytu sterczyny. Dookoła zabudowa miejska i ulica, z placem, na którym znajduje się fontanna. Bliżej lewej krawędzi fragment wysokiej wieży z kopułą.

R1LupDGBUJR0I

Ilustracja przedstawia rycinę z widokiem na fragment Długiego Pobrzeża w Gdańsku, z ówczesnym Mostem Zielonym i Bramą Zieloną. Budynek utrzymany w stylu manieryzmu niderlandzkiego. W części parterowej trzy pełnołukowe portale prowadzące na Długi Targ. Na kondygnacji prostokątne okna pod gzymsem, potrojony szczyt dwuspadowego dachu ze sterczynami i figurami otaczającymi lukarna - prostokątne okna na szczytach budynków. Po prawej stronie widoczny fragment statku ze zwiniętymi żaglami na masztach i łopoczącą na wietrze banderą. Bliżej lewej dolnej krawędzi ilustracji widoczny most w kierunku Zielonej Bramy, na nim przechodnie.

RynekrynekRynek w dziejach średniowiecznego miasta spełniał kilka ważnych funkcji. Jako centralny punkt w mieście był miejscem powszechnych spotkań mieszkańców, organizowanych także przez radę miejską. W centralnym punkcie miasta ogłaszano obywatelom treść wilkierzywilkierzwilkierzy.

Na rynku swoje towary sprzedawali rzemieślnicy lub kupcy przybywający z zewnątrz. Za prawo do postawienia kramówkramykramów wielokrotnie należało zapłacić stosowny podatek do kasy miejskiej. Kupcy byli zobowiązani do sprzedawania towarów zgodnie z zadeklarowaną ilością i jakością. W innym przypadku mogły ich czekać surowe kary.

Ciekawostka

RC1rYMmz2N8u2

Na zdjęciu widok współczesny na ścianę Sukiennic w Krakowie z arkadami w części parterowej na całej długości ściany, pokrytych dachem. W połowie konstrukcji bocznej ściany, zarówno w parterowej części nad kolumnadą i w górnej kondygnacji widoczny wykusz z prostokątnymi oknami. Ściana na poziomie powyżej kolumnady wykonana z czerwonej cegły. Szczyt ściany budynku zdobi renesansowa attyka, z widocznymi wolutami i sterczynami na szczytach attyki osłaniającej dach. Na pierwszym planie fragmenty rynku w Krakowie, zdjęcie wykonane w deszczowy dzień.

Miasta średniowieczne na ziemiach polskich w centralnych punktach rynku lub jego sąsiedztwie cechowały się zabudową stałych kramów przeznaczonych do handlu suknem, zwane sukiennicamisukiennicesukiennicami. Takie budynki znajdowały się m.in. we Wrocławiu, Toruniu czy Krakowie. Przy lokacji miasta Krakowa przez księcia Bolesława Wstydliwego w 1257 roku zobowiązał się on do wybudowania kramów sukiennych w dwóch rzędach z uliczką w środku zamykaną na noc z obydwu stron. Z czasem zadecydowano o wspólnym zadaszeniu sukiennic, co nadało im wygląd hali targowej. Kolejne sukiennice wystawił w swoim przywileju król Kazimierz Wielki w 1358 roku, jednak w połowie XVI w. spłonęły na skutek pożaru. Aktualny wygląd krakowskich Sukiennic jest efektem przebudowy z czasów renesansu.

R1K2kCg4TdTml1

Zdjęcie wykonane w nocy przedstawia konstrukcję pręgierza w postaci kamiennego słupa zakończonego na szczycie kopułą kamienną wspartą na filarach. Pręgierz znajduje się na podniesieniu. W tle zabudowania rynku we Wrocławiu i kamienice miejskie, oświetlone sztucznym światłem.

Centralny plac pełnił także funkcję sądowniczą. Na rynku znajdował się pręgierzpręgierzpręgierz, przy którym karano przestępców zgodnie z prawem miejskim. Niekiedy na rynku organizowano także pokazowe egzekucje obywateli miasta, którzy popełnili najgorsze z możliwych występków – zbuntowali się przeciwko władzy miejskiej lub byli odpowiedzialni za powstałe tumulty. Ścięcie mieczem przez kata było możliwe tylko w przypadku szlachetnie urodzonych. Pospolitych przestępców tracili życie poza obrębem murów miejskich, gdyż kara śmierci była związana z utratą praw obywatela. Najczęściej szubienice lokalizowano w odległych punktach od miasta, na które prowadzono skazańców. Wisielcy mieli być widoczni z traktów handlowych prowadzących do miast ku przestrodze - aby informować przybyszów o szanowaniu praw i nieuchronności kary za przestępstwa.

W sąsiedztwie ratusza lub rynku budowano faręfarafarę miejską. Często jej proboszcz należał do najważniejszych osób w mieście. Wraz z rozwojem miasta wznoszono inne kościoły, często filialne, tworzące sieć parafii w obrębie miasta.

Prawo do budowy świątyń na terenie aglomeracji miały także zgromadzenia zakonne. Zdarzało się, że te świątynie powstawały wcześniej, zanim dana osada uzyskała prawa miejskie i wzniesiono kościoły farne.

W przeciwieństwie do kościołów farnych kościoły zakonne nie tworzyły sieci parafii, a prawo do budowy świątyni uzyskiwały nie od rady miejskiej czy burmistrza, ale bezpośrednio od władcy feudalnego. Na tym tle w dużych ośrodkach miejskich wielokrotnie toczyły się spory między radą miejską a zgromadzeniem zakonnym o grunty przyznane klasztorom i ich granice.

RbuELtInOnO4m

Zdjęcie przedstawia widok współczesny na elewację, front i ścianę boczną Kościoła Mariackiego w Krakowie. Dwie wieże ujęte w fasadę świątyni, po lewej stronie wyższa z gotyckim hełmem, zwężona do ośmioboku na szczycie. Wieża po prawej stronie, niższa, to wieża dzwonna, przykryta na szczycie późnorenesansowym hełmem. Kościół wzniesiony z cegły, ostrołukowe okna wkomponowano w kamienne obramowania. Ściana boczna prezentuje ostrołukowe okna witrażowe i wystający wykusz - fragment nawy bocznej z kaplicami. Przed wejściem do świątyni wieloboczna, barokowa kruchta. Dookoła Kościoła Mariackiego widoczne kamienice oraz turyści na rynku.

R1OnWIoW9g5jf

Zdjęcie przedstawia widok współczesny na ścianę zewnętrzną nawy bocznej Kościoła Mariackiego w Gdańsku. Budynek wykonany z cegły, portale drzwi wejściowych wykonane z kamienia. Na całej wysokości ściany widoczne są wbudowane wysokie, ostrołukowe okna witrażowe. Na szczycie dwuspadowego dachu widać gotycką stylizację wzdłuż całej długości obwodu dachu. Po lewej stronie wieżyczki ceglane flankują górną część zabudowy dachu, na którym umieszczono zegar tarczowy. Widoczna na szczycie dachu sygnaturka, uchwycona z perspektywy obiektywu w centrum fotografii. U dołu ilustracji parkujące na placu parkingowym pod kościołem samochody.

Wiele miast, wiele praw

Wraz z napływem niemieckich kolonizatorów przynosili oni swoje zwyczaje i prawa, którymi posługiwali się w swoich macierzystych ośrodkach. Do nich należały kodeksy, określające prawa i obowiązki mieszkańców, jak i sposoby lokacji miast. Określano je wspólnie mianem prawa niemieckiego, ze względu na pochodzenie napływających osadników. Istniały jego odmiany które różniły się między sobą lub miały wspólne źródło, z pewnymi zmianami.

Najstarszym spisanym zbiorem praw miejskich jest pochodzące z 1188 r. prawo magdeburskieprawo magdeburskieprawo magdeburskie. Ta forma lokacji zakładała wytyczenie w centrum przyszłej zabudowy rynku na planie kwadratu lub prostokąta, z ratuszem w centrum. Z narożników, pod kątem prostym, od rynku odchodziły po dwie ulice ciągnące się aż do linii murów miejskich. Do nich doprowadzano pozostałe ulice, tworzące siatkę zabudowy miejskiej. Tworzono w ten sposób parcele na planie kwadratu, przy których wznoszono z czasem wielopiętrowe kamienice.

Władze w mieście lokowanym na prawie magdeburskim sprawował wójt, który był urzędem dziedzicznym. Wpływ na sądownictwo miała kilkuosobowa ława miejskaława miejskaława miejska. Wójt miał prawo poboru świadczeń w wysokości 1/3 zasądzonych kar pieniężnych i 1/6 część czynszuczynszczynszu należnego władcy terytorialnemu.

Miastami lokowanymi na prawie magdeburskim były przede wszystkim ośrodki na Dolnym Śląsku (Złotoryja, Lwówek Śląski, Wrocław, Głogów) i Małopolsce (Kraków, Bochnia).

R1bO4md06ulNA

Ilustracja przedstawia plan miasta Wrocławia z XVII w. W centralnej części widoczny rynek miejski z ratuszem, od którego prostopadle, następnie równolegle prowadzone są ulice w stronę murów miejskich, dzielące kamienice na parcele. Wieloboczna konstrukcja murów z bastionami otacza zabudowę Wrocławia, miasto opływa także rzeka Odra. W górnej części ilustracji widoczne są wysepki z zabudową, do których prowadzą mosty. Miasto okalają pola uprawne, łąki i nieużytki. W dolnych narożnikach ilustracji widoczne objaśnienia obiektów w legendzie.

W niektórych miastach na ziemiach polskich wprowadzono także elementy prawa flamandzkiego. W ramach tych przepisów obowiązywała swoboda handlu i rzemiosła, wyłączenie osiedla spod jurysdykcji władzy feudalnej oraz swoboda decydowania o sprawach sądowniczych przez sołtysa.

Odmianą prawa niemieckiego było prawo średzkie. Ze względu na brak rozstrzygnięć ze strony ławników Henryk I Brodaty dla Środy Śląskiej uzyskał w 1235 r. wykładnię prawa magdeburskiego. W świetle tych przepisów władzę w mieście mógł sprawować sołtys lub dziedziczny wójt z ławnikami, ale w ograniczonym zakresie prawa karnego. Prawo średzkie zostało wprowadzone, aby władca feudalny mógł podporządkować prawo niemieckie interesom władzy państwowej.

W 1233 roku wielki mistrz zakonu krzyżackiego Herman von Salza [czyt. herman fon salza] nadał przywilej dla miasta Chełmna i Torunia. Zawierał on odmianę przepisów prawa magdeburskiego, od tamtej pory nazywaną prawem chełmińskim. Było ono typowe dla obszaru Pomorza Gdańskiego, Prus i Warmii, gdzie zakon krzyżacki rozszerzał swoją władzę. Miasta zyskały swobodę samorządu, w tym ustanawiania własnego sądownictwa, z radą miejską Chełmna jako sądem wyższej instancji (od 1459 r. powyższą rolę przejął Toruń). Prawo chełmińskie zakładało swobodę handlu i rzemiosła, a także swobodę importu lub eksportu towarów bez opłat celnych. Prawo dziedziczenia posiadali nie tylko męscy potomkowie, ale i córki oraz krewni linii bocznych. Taka kodyfikacja miała być elementem zachęcającym osadników do lokacji osiedli na terenach zajmowanych przez zakon krzyżacki. Nigdy zapisy prawa chełmińskiego nie zostały ujednolicone, a łamanie praw przez braci – rycerzy stało się powodem powstania Związku Pruskiego i wybuchu wojny trzynastoletniej (1454‑1466).

RFhuteWqvfwad

Ilustracja przedstawia schemat zabudowy Starego Miasta Chełmna, otoczonego murami obronnymi o nieregularnym kształcie. Ulice prowadzone prostopadle i równolegle łączą się z centralną arterią prowadzącą przez centrum miasta. W centrum zaznaczono rynek miejski na planie prostokąta. Pomiędzy siatką ulic oznaczono nieregularnymi kształtami obiekty o charakterze zabytkowym, bez nazw. Kilka obiektów znajduje się w lewym narożniku planu przy ulicy Dominikańskiej, pozostałe wzdłuż linii murów po południowej stronie zabudowy, w trzeciej od lewej linii parceli ulic oraz jeden obiekt w prawej górnej części planu, przy ulicy Kościelnej. Poza murami miejskimi ulice prowadzące do zabudowy Starego Miasta. W dolnym prawym rogu legenda.

Rozpowszechnioną na ziemiach polskich osobną odmianą prawa niemieckiego było prawo lubeckieprawo lubeckieprawo lubeckie. Jego zastosowanie spotyka się dla obszarów Europy Północnej i miast należących do Hanzy. W 1226 roku cesarz niemiecki Fryderyk II Hohenstauf wydał dokument dla miasta Lubeki.

Cechą charakterystyczną miasta lokowanego na prawie lubeckim jest brak centralnego placu targowego na planie prostokąta lub kwadratu. Centralną częścią miasta stawała się główna ulica, od której prostopadle odchodziły pozostałe. Przedłużenie głównej arterii komunikacyjnej, odpowiednio szerokie, spełniało funkcję rynku. Prawo lubeckie zwalniało także z czynszu osoby decydujące się na zajęcie nowej parceli.

Najwyższą władzę sprawowała rada miejskarada miejskarada miejska. Wraz z upływem czasu mandat władzy rady w danej aglomeracji zwiększał się, obejmując ustanawianie praw, ich wykonawstwo, oraz sprawowanie władzy sądowniczej. Rajcy miejscy byli wybierani dożywotnio. Z członków rady wybierano burmistrzów. Rajcy miejscy sprawowali opiekę nad ważnymi instytucjami w mieście, jak cechami rzemieślniczymi, bractwami, mennicą miejską, szpitalami. Przez wiele stuleci godność rajcy była honorowa, co znaczy że prawo do zasiadania w radzie miejskiej miały tylko osoby o pokaźnym majątku. Starano się nie dopuszczać do sprawowania władzy osób pochodzenia plebejskiego, choć w przypadku buntów w mieście należało rozstrzygać sprawy tak, aby uspokoić nastroje.

R1B8DoSW6X979

Ilustracja przedstawia plan nowożytnego Gdańska. Miasto, otoczone kanałami portowymi rzeki Motławy i fosą miejską. W centralnej części zabudowa Prawego (Głównego) Miasta Gdańska, podzielona parcelami przez prostopadle i równolegle ulice ułożone w siatkę. Oś stanowi ulica prowadząca od bram od strony zachodniej (u góry) do strony wschodniej (u dołu). W centrum wyraźnie zarysowana schematycznie świątynia - Kościół Mariacki. Każda z części miasta jest oddzielona murami miejskimi od linii kanałów, fos i dopływów do kanału portowego. Przez fosę do poszczególnych części miasta prowadzą groble lub mosty. Stare Miasto znajduje się po prawej stronie na ilustracji, również jest to siatka ulic dzieląca budynki na parcele. Widoczne są także ogrody miejskie, znajdujące się w dolnej części ilustracji, podzielone w formie podłużnych parcel. Przez kanał portowy, znajdujący się w centrum planu poniżej linii zabudowy miejskiej, płyną schematycznie narysowane statki z żaglami. U dołu ilustracji Wyspa Spichrzów, z regularną pierzeją magazynów zbożowych w linii kanału portowego. Tytulatura planu w górnym lewym rogu ilustracji, legenda z herbem miasta po prawej stronie.

Budynkiem spotykanym wyłącznie w miastach Europy Północnej był dwór Artusadwór Artusadwór Artusa – miejsce spotkań najbogatszych obywateli miasta: burmistrzów, rajców, przedstawicieli patrycjatu, zamożnych kupców. Do ich wnętrza nie można było wejść bez stosownego zaproszenia, jak i uznania w środowisku towarzyskim danego ośrodka. Wewnątrz dworu Artusa znajdowały się tzw. ławy – reprezentacje związków kupieckich, pochodzących także spoza miasta. W ławach zawierano bardzo ważne kontakty handlowe, często decydujące o roli przedstawicieli patrycjatu na całe życie.

RBoZSsDQZSB3R

Zdjęcie przedstawia widok na dwór Artusa w Toruniu, znajdujący się przy rynku miejskim. W części parterowej budynku pełnołukowe portale prowadzące do wnętrza, w centrum widoczne drzwi z tympanonem na linii fryzu. Powyżej prostokątne okna w rzędzie. Wyższa kondygnacja to otwory okienne, wysokie i pełnołukowe z balustradami na wykuszach. Na szczycie widoczny gzyms, neogotyckie wieżyczki z hełmami oraz blanki osłaniające dwuspadowy dach, w centrum umieszczono herb miasta Torunia. Dwór przylega do pierzei kamienic. U dołu zdjęcia fragment rynku miejskiego i przechodnie zmierzający w różnych kierunkach.

Ru6J7kSN3I12U

Zdjęcie przedstawia widok współczesny na fasadę Dworu Artusa w Gdańsku. Konstrukcja renesansowa, z okazałym portalem i medalionami królów polskich Zygmunta III Wazy i Władysława IV Wazy. Medaliony ulokowane w górnych płytach narożnych pod fryzem, flankują po obu stronach portal wejściowy. Trzy ostrołukowe okna dominują od części parterowej ku szczytowi. Między nimi cztery figury bohaterów z dziejów mitologii greckiej, rzymskiej i historii antycznej. U szczytu budynku osłaniająca dwuspadowy dach attyka z prostokątnymi lukarnami, przedzielona we wnękach figurami postaci żeńskich - alegorii. Na szczycie dachu figura postaci żeńskiej oraz łopocząca na maszcie nad attyką flaga z herbem Gdańska. Po prawej stronie dworu Artusa Dom Ławy - siedziba dawnego sądu miejskiego, po lewej jedna z kamienic w stylu klasycystycznym. U dołu ilustracji ogrodzenie prowadzonych prac budowlanych i fragment kratownicy osłaniającej basen Fontanny Neptuna.

RIxmyT9fIvVe8

Ilustracja przedstawia wykonane w XIX wieku zdjęcie elbląskiego Dworu Artusa - kamienicy narożnej z przedprożem. Pod przedprożem kamienicy wejście do oficyny budynku. Prostokątne okna flankują drzwi wejściowe ulokowane na wysokim parterze. W górnych kondygnacjach dwa rzędy okien. Szczyt budynku utrzymany w stylu manieryzmu niderlandzkiego - ornament okuciowy na skraju konstrukcji szczytu oraz niewielka lukarna. Przy ścianie bocznej w parterze, na całej długości znajduje się konstrukcja drewnianej oficyny z afiszami, okna prostokątne są zasłonięte, nad każdym oknem świetlik w formie połowy rozety. U dołu widać grupę przechodniów. Od lewej i prawej strony fotografii widoczne kolejne pierzeje kamienic. Droga pokryta kostką brukową.

Mimo różnic w zakresie sposobów zarządzania miastem, sądownictwem oraz kwestii dziedziczenia majątku między odmianami prawa niemieckiego istniały podobieństwa. Miasta lokowane na prawie magdeburskim i lubeckim były otoczone murami miejskimi. Ponadto ośrodki miejskie otrzymywały przywilej targowy, także o znaczeniu ponadlokalnym. Wówczas miasto organizowało jarmarki. Z kolei prawo składu udzielane ośrodkom miejskim zmuszało kupców poruszających się traktami handlowymi do udostępniania swoich towarów.

Miasto nowe a miasto stare

W historii ziem polskich zdarzały się przypadki, gdy władca feudalny nie mając możliwości wpływania na decyzje podejmowane w mieście, decydował się na lokowanie nowych ośrodków w sąsiedztwie istniejących. W wielu przypadkach takie aglomeracje otrzymywały szerokie przywileje, aby zachęcić osadników do zagospodarowywania nowej przestrzeni. Dodatkowo zachęcano kupców i rzemieślników korzystniejszymi warunkami prowadzenia handlu i produkcji, obniżając lub likwidując niektóre podatki i cła. Takie starania względem miast w Prusach, przede wszystkim Torunia, Elbląga i Gdańska, podejmował zakon krzyżacki. Jeszcze w XIII wieku, w 1264 roku przywilej lokacyjny otrzymało Nowe Miasto Toruń. W 1347 roku przywilej lokacyjny otrzymało Nowe Miasto Elbląg. Nowe miasta były oddzielane murami miejskimi i fosami od starych, posiadały własny ratusz, rynek i farę. Mimo prób podejmowania konkurencji wielokrotnie nowe miasta były słabszymi gospodarczo ośrodkami i biedniejszymi, przez co nie były w stanie konkurować ze starszymi. Na skutek zmian zachodzących w prawach miejskich w okresie późnego średniowiecza łączono sąsiadujące ze sobą ośrodki w ramach jednego prawa miejskiego.

6,6

R1GV7niUc8ncz

Zdjęcie przedstawia współczesny wygląd Ratusza Staromiejskiego w Toruniu. Na parterze, bliżej lewego dolnego rogu ilustracji, widoczny portal pełnołukowy, prowadzący na wewnętrzny dziedziniec. Nad portalem w górnych kondygnacjach fasady obiektu rzędy prostokątnych okien w wąskich, wysokich, zamurowanych otworach ostrołukowych. U szczytu , w konstrukcji dwuspadowego dachu, widoczne cztery lukarny w dwóch rzędach - jedna powyżej, trzy pozostałe poniżej - w szczycie ze spływami wolutowymi, oddzielone fryzem. Po prawej stronie niewielka wieża narożna. Z dachu wyrasta konstrukcja dużej wieży dzwonnej i zegarowej na planie kwadratu. Na szczycie każda ze ścian posiada zegar tarczowy. U dołu fotografii fragment rynku miejskiego i grupy przechodniów.

RSNkWPSikksSC

Ilustracja przedstawia grafikę z wyobrażeniem budynku gotyckiego o dwuspadowym dachu, z wieżyczką na fasadzie zakończoną hełmem. W części parterowej, zarówno w fasadzie jak i ścianie bocznej, znajdują się portale z drzwiami prowadzącymi do wnętrza obiektu. Na bocznej ścianie widoczne ostrołukowe okna, na fasadzie prostokątne. Szczyt osłaniający dach, znajdujący się w fasadzie budynku, jest wykonany w  formie schodkowej ze sterczynami. U góry grafiki podpis w języku niemieckim.

W średniowiecznym mieście

Rytm życia w mieście przed wiekami wyznaczało bicie dzwonu świątyni. Do czasu zainstalowania zegara słonecznego, zegara astronomicznego lub zegara tarczowego tylko w ten sposób mieszkańcy orientowali się w porze dnia.

Sposób aktywności był zależny od posiadanego statusu. Inaczej wyglądał dzień przedstawicieli wyższych warstw mieszczańskich, a inaczej plebsu. Patrycjusze, najzamożniejsi i znaczący mieszkańcy, prowadzili interesy. Zawierali kontrakty, realizowali transakcje. Część z nich była członkami rady miejskiej. Uczestniczyła w posiedzeniach rady, gdzie decydowano o aktualnych przepisach. Po zakończeniu spotkania członkowie rady udawali się zwyczajowo na wieczorną ucztę. Przynależność do wyższych warstw mieszczańskich często wiązała się z członkostwem w bractwach. Były to potężne grupy interesu i wpływu, zrzeszające byłych i obecnych burmistrzów, rajców, bogatych kupców i rycerzy.

Kupcy trudnili się handlem lokalnym i dalekosiężnym. Wielokrotnie, aby zapewnić sobie wysoką pozycję w mieście, gwarancję prowadzenia działalności oraz prawną ochronę dystrybuowanych dóbr tworzono związki kupieckie - gildiegildiagildie, wyspecjalizowane w obrocie konkretnym towarem. Ich działalność stawała się istotnym elementem przychodów miejskich. Przywożone na pokładach statków towary były rozładowywane na nadbrzeżu, następnie kierowano je do wielkiej wagi celem określenia zawartości towaru i przygotowania stosownych opłat. Następnie kupcy wykupowali pozwolenie na ustawienie kramu. Szczególnym czasem dla handlu w mieście były cyklicznie organizowane jarmarki. Trwały one nierzadko kilka tygodni, a ich czas był często związany z udzielanymi w kościołach odpustami. Tradycje organizowania jarmarków przetrwały po dziś dzień, stanowiąc jedną z sezonowych atrakcji w mieście.

Grupą ważną pod względem gospodarczym byli także rzemieślnicy. Zrzeszali się oni w cechycechcechy. Kandydat do przyjęcia musiał terminować zwykle ok. 2 lat aby uzyskać tytuł czeladnika. Z reguły w danym mieście nie było więcej niż kilku mistrzów cechowych, którzy odpowiadali za właściwą sztukę wytworzenia danego produktu. Symbolem ich działalności były tzw. gmerkigmerkgmerki lub tradycyjne nazwy ulic na terenie historycznych centrów.

Mianem pospólstwa określano drobnych kupców, rzemieślników i kramarzy. Posiadali oni prawa obywatelskie, lecz ze względu na swoją pozycję społeczną nie byli dopuszczani do pełnienia wyższych urzędów w mieście. W najgorszej sytuacji znajdował się plebs. Byli oni pozbawieni praw obywatelskich i nie mogli uczestniczyć w życiu politycznym. Do plebsu zaliczano m.in. osoby trudniące się pracą najemną, służbę, czeladników, osoby terminujące na czeladnika w zakładach rzemieślniczych oraz miejską biedotę.

RdoQcsPU2JF9G

Ilustracja przedstawia rycinę z kodeksu średniowiecznego, pokazującą dwóch piekarzy w fartuchach i czepkach pracujących w zakładzie. Jeden z nich, przedstawiony w centrum ilustracji, wkłada pieczywo do rozgrzanego pieca. Drugi, przedstawiony bliżej lewej krawędzi u dołu lepi ciasto.

Ważne!

Poniżej znajdziesz animację, która przedstawia wygląd późnośredniowiecznego miasta Gdańska. Zapoznaj się z nią, aby wykonać polecenia.

RLnwifUf7pPa8

Animacja przedstawia spacer po średniowiecznym Gdańsku.

Animacja przedstawia spacer po średniowiecznym Gdańsku.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RLnwifUf7pPa8

Animacja przedstawia spacer po średniowiecznym Gdańsku.

Związki miast

Wielokrotnie władze średniowiecznych miast, aby zapewnić swoim mieszkańcom dostatek, dostęp do różnorodnych towarów, a sobie prestiż i znaczenie decydowały się na trwałe związki handlowe z innymi ośrodkami. W wielu przypadkach były to organizacje o znaczeniu ponadregionalnym. Do miana takiego zrzeszenia aspirowała od swoich początków HanzaHanzaHanza. W 1226 roku cesarz niemiecki Fryderyk II Hohenstauf nadaje Lubece prawa miejskie. To miasto portowe, lokowane w północnych Niemczech, stało się nie tylko źródłem prawa, ale i organizatorem związku handlowego, wykraczającego poza region. W 1241 roku Lubeka zawiera układ z miastem Soest [czyt. sest], dając w ten sposób początek największej w okresie późnego średniowiecza organizacji handlowej, zrzeszającej miasta w Centralnej i Północnej Europie. Jej symbolem stał się typowy statek handlowy, nazywany kogąkogakogą.

RXMheuUfmuQo8

Ilustracja przedstawia pieczęć herbową miasta Gdańska z XV w. W centrum przedstawienie kogi - jednomasztowego statku handlowego na morzu. W otoku pieczęci gotyckie napisy po łacinie. Ilustracja czarno - biała.

Najważniejszym organem, sprawującym kontrolę w Hanzie był zjazd przedstawicieli rad miasta zrzeszonych w organizacji, organizowany cyklicznie. Każde z większych miast, w zależności od lokalizacji, należało do jednej z grup związkowych.

Podstawowym warunkiem przynależności do Hanzy było posiadanie prawa lokacyjnego miasta. O przyjęciu do Hanzy decydowało zgromadzenie członków poprzez głosowanie. Dodatkowo każde z miast było zobowiązane wysyłać przedstawicieli na zjazdy hanzeatyckie, aby potwierdzić przynależność do organizacji. W ramach Hanzy działały także miasta na ziemiach polskich. Przykładowo Gdańsk dołączył do Hanzy od 1361 roku i z czasem, za sprawą kontaktów handlowych z miastami hanzeatyckimi stał się potężnym ośrodkiem gospodarczym, w swoim czasie największym, w basenie Morza Bałtyckiego.

Z czasem organizacja zyskała tak na znaczeniu, że rolę handlową dzieliła wraz z polityczną, stając się poważnym graczem w basenie Morza Bałtyckiego i Morza Północnego. Miasta związkowe były w stanie wystawić wspólne siły zbrojne i flotę przeciwko tym, którzy zagrażali interesom Hanzy. Tak też się stało pod koniec XIV wieku, gdy liga toczyła rywalizację o dominację na Morzu Bałtyckim z władającą Danią królową Małgorzatą. W ten konflikt aktywnie włączyły się tzw. miasta pruskie. Hanzeaci byli zobowiązani do udzielania pomocy kupcom pochodzącym z miast członkowskich, jak i stosowania określonych przepisów prawa żeglugowego i prawa brzegowego. Kodeks prawa lubeckiego zakładał także określony wymiar kar za przewinienia na tle gospodarczym.

Podsumowanie

Średniowieczne miasta przyczyniły się do znacznego wzrostu gospodarczego ziem polskich. Pozostawiły po sobie jednocześnie kapitalne dziedzictwo kulturowe m.in. w  postaci unikatowej architektury, którą można odnaleźć spacerując po ich najstarszych częściach. Przyznane miastom prawa lokacyjne decydowały o administracji i wyglądzie miast. Trzeba było wielu stuleci, zanim w erze nowożytnej doszło do unifikacji przepisów praw miejskich, rezygnując m.in. z prawa chełmińskiego, lubeckiego czy średzkiego na rzecz prawa magdeburskiego.

Słownik pojęć

Bibliografia

Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa, T.1, pod red. M. Boguckiej, Toruń 1996.

H. Samsonowicz, Życie miasta średniowiecznego, Warszawa 2006.

J. Schildhauer, Dzieje i kultura Hanzy, Warszawa 1995.

Notatnik