Stany nadzwyczajne
Pojęcie stanu nadzwyczajnego bywa często mylone i sprowadzane do pojedynczej sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa czy sytuacji kryzysowej. Jest ono jednak wyraźnie opisane w Konstytucji RP i wiąże się z ustanowieniem określonego stanu prawnego na części lub całości terytorium kraju.
W celu zrozumienia tego materiału zastanów się, jakiego rodzaju wydarzenia mogą spowodować, że dane państwo nie jest w stanie w całości kontrolować sytuacji na części, bądź całości swojego terytorium.
opisywać, czym są stany nadzwyczajne;
wymieniać, jakie stany nadzwyczajne przewiduje polskie prawo;
przedstawiać historię stanów nadzwyczajnych w Polsce w XX i XXI wieku.
1. Stany nadzwyczajne – podstawowe wiadomości
Zacznijmy od zacytowania artykułu 228. Konstytucji RP z 1997 roku. Stwierdza się w nim, że:
W sytuacjach szczególnych zagrożeń, jeżeli zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające, może zostać wprowadzony odpowiedni stan nadzwyczajnystan nadzwyczajny, stan wojenny, stan wyjątkowy lub stan klęski żywiołowej.
Stan nadzwyczajny może być wprowadzony tylko na podstawie ustawy, w drodze rozporządzenia, które podlega dodatkowemu podaniu do publicznej wiadomości.
Zasady działania organów władzy publicznej oraz zakres, w jakim mogą zostać ograniczone wolności i prawa człowieka i obywatela w czasie poszczególnych stanów nadzwyczajnych, określa ustawa.
Ustawa może określić podstawy, zakres i tryb wyrównywania strat majątkowych wynikających z ograniczenia w czasie stanu nadzwyczajnego wolności i praw człowieka i obywatela.
Działania podjęte w wyniku wprowadzenia stanu nadzwyczajnego muszą odpowiadać stopniowi zagrożenia i powinny zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa.
W czasie stanu nadzwyczajnego nie mogą być zmienione: Konstytucja, ordynacje wyborcze do Sejmu, Senatu i organów samorządu terytorialnego, ustawa o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej oraz ustawy o stanach nadzwyczajnych.
W czasie stanu nadzwyczajnego oraz w ciągu 90 dni po jego zakończeniu nie może być skrócona kadencja Sejmu, przeprowadzane referendum ogólnokrajowe, nie mogą być przeprowadzane wybory do Sejmu, Senatu, organów samorządu terytorialnego oraz wybory Prezydenta Rzeczypospolitej, a kadencje tych organów ulegają odpowiedniemu przedłużeniu. Wybory do organów samorządu terytorialnego są możliwe tylko tam, gdzie nie został wprowadzony stan nadzwyczajny.
Przeanalizuj przepisy Konstytucji RP dotyczące stanu nadzwyczajnego. Określ jakich zmian nie można wprowadzać podczas jego obowiązywania.
2. Rodzaje stanów nadzwyczajnych
Jak wskazano wyżej, polskie prawo przewiduje trzy rodzaje stanów nadzwyczajnych.
Stan wojenny
Stan wojenny wprowadza się na podstawie artykułu 229 Konstytucji RP w razie:
zewnętrznego zagrożenia państwa, zbrojnej napaści na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej lub gdy z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji
Stan wojenny jest wprowadzany przez Prezydenta na wniosek Rady Ministrów na części lub całości terytorium państwa.
Stan wyjątkowy
Stan wyjątkowy wprowadza się na podstawie artykułu 230 Konstytucji RP:
W razie zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego, Prezydent Rzeczypospolitej na wniosek Rady Ministrów może wprowadzić, na czas oznaczony, nie dłuższy niż 90 dni, stan wyjątkowy na części albo na całym terytorium państwa.
Przedłużenie stanu wyjątkowego może nastąpić tylko raz, za zgodą Sejmu i na czas nie dłuższy niż 60 dni.
Prezydent decyduje o wprowadzeniu stanu wyjątkowego, określając w rozporządzeniu: przyczyny wprowadzenia, czas trwania i obszar oraz rodzaje ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela (dopuszczalne ustawą). Jeżeli ustaną przyczyny wprowadzenia stanu wyjątkowego oraz zostanie przywrócone normalne funkcjonowanie państwa - wówczas, zgodnie z ustawą, Prezydent (na wniosek rządu) znosi stan wyjątkowy przed upływem czasu, na jaki został wprowadzony.
Rozporządzenie Prezydenta o wprowadzeniu stanu wyjątkowego lub wojennego musi zostać przedstawione Sejmowi w ciągu 48 godzin od podpisania. Sejm rozpatruje je niezwłocznie i może je uchylić bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.
Stan klęski żywiołowej
Na podstawie artykułu 232 Konstytucji RP:
W celu zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych noszących znamiona klęski żywiołowejklęski żywiołowej oraz w celu ich usunięcia Rada Ministrów może wprowadzić na czas oznaczony, nie dłuższy niż 30 dni, stan klęski żywiołowej na części albo na całym terytorium państwa. Przedłużenie tego stanu może nastąpić za zgodą Sejmu.
W praktyce przesłankami do wprowadzenia takiego stanu mogą być, np. rozległe powodzie, pożary, epidemie, duże skażenia przemysłowe mające wpływ na obszar części lub całości terytorium państwa i zamieszkującą go ludność.
Więcej na temat przyczyn wprowadzania stanów nadzwyczajnych znajdziesz w poniższej prezentacji.
Z tej prezentacji dowiesz się, jakie są szczegółowe przyczyny mogące powodować wprowadzenie jednego ze stanów nadzwyczajnych na terytorium Polski. Zwróć uwagę, że w innych państwach o odmiennych systemach prawnych powody te mogą się różnić.
Zagrożenie zewnętrzne, w szczególności zbrojna napaść na terytorium Polski, to pierwsza z potencjalnych przyczyn dla wprowadzenia stanu wojennego. Sytuacja taka wiązałaby się z największymi możliwymi do wyobrażenia stratami i zagrożeniami, zarówno dla ludności cywilnej, jak i dla infrastruktury i majątku narodowego.
Druga możliwa przyczyna to sytuacja, gdy z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony. Możliwe są w różne scenariusze, na przykład w przypadku NATO obowiązuje reguła, że atak na jednego z członków organizacji jest traktowany jako atak na wszystkich. Wynika to z powszechnie znanego artykułu 5. Traktatu Północnoatlantyckiego. Rzadziej przytaczany w sferze publicznej jest artykuł 4., mówiący o wzajemnych konsultacjach w przypadku pojawienia się zagrożenia dla jednej lub więcej państw‑stron.
Na tym slajdzie widzimy wymienione w Konstytucji RP z 1997 roku przesłanki do wprowadzenia stanu wyjątkowego. Są one doprecyzowane w Ustawie o stanie wyjątkowym.
W myśl artykułu 2. punktu 1. Ustawy o stanie wyjątkowym, „w sytuacji szczególnego zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego, w tym spowodowanego działaniami o charakterze terrorystycznym lub działaniami w cyberprzestrzeni, które nie może być usunięte poprzez użycie zwykłych środków konstytucyjnych, Rada Ministrów może podjąć uchwałę o skierowaniu do Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej wniosku o wprowadzenie stanu wyjątkowego”.
W czasie stanu wyjątkowego możliwe jest użycie również Sił Zbrojnych RP, jeżeli wyczerpano już inne siły i środki. Decyzję taką podejmuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek Prezesa Rady Ministrów.
Zostało to sprecyzowane w artykule 11. Ustawy o stanie wyjątkowym. Wydzielenie pododdziałów i oddziałów Sił Zbrojnych nie może wpływać na ich zasadnicze zadanie, tj. obronę państwa.
Jeżeli istnieje konieczność użycia broni palnej, w przypadku działań policyjnych decyzję taką może podjąć Komendant Wojewódzki Policji, Komendant Stołeczny Policji lub Komendant Główny Policji. W przypadku, gdy występuje zagrożenie życia i zdrowia funkcjonariusza, decyzję może podjąć dowódca zwartego pododdziału. W przypadku wojska decyzję podejmuje przełożony służbowy lub, podobnie jak w przypadku policji, kiedy występuje zagrożenie zdrowia i życia żołnierza, dowódca zwartego pododdziału.
Stan klęski żywiołowej może być wprowadzony na obszarze, na którym wystąpiła klęska żywiołowa, a także na obszarze, na którym wystąpiły lub mogą wystąpić skutki tej klęski (pojęcie to obejmuje również skutki awarii technicznych). Na slajdzie widzimy zalane wodą osiedle we Wrocławiu w czasie powodzi w 1997 roku.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/RkJkKGTseph7r
Film przedstawia częściowo zalane wodą tereny. Z lewej strony widoczne jest zalane boisko otoczone krzewami i drzewami. Z prawej strony ulica, po której jeżdżą samochody.
Stan klęski żywiołowej i jego wprowadzenie wymaga zaangażowania mniejszej liczby konstytucyjnych organów państwa, aniżeli ma to miejsce w przypadku stanu wyjątkowego czy wojennego. Żeby wprowadzić stan klęski żywiołowej nie jest konieczny udział Prezydenta RP. Stan ten jest wprowadzany na 30 dni – albo z inicjatywy Rady Ministrów, albo na wniosek właściwego wojewody. W dalszym ciągu istotną rolę odgrywa tu Sejm, od którego zgody zależy przedłużenie bądź nieprzedłużenie stanu klęski żywiołowej. Podobnie jak w przypadku stanu wyjątkowego, również po ogłoszeniu stanu klęski żywiołowej możliwy jest udział wojska w działaniach.
Ustawa o stanie wyjątkowym wprowadza pewne uściślenia w stosunku do Konstytucji w zakresie przyczyn jego ogłaszania. Wymień dwa, które wyszczególniono w prezentacji.
W jakich przypadkach Konstytucja RP zezwala na wprowadzenie stanu wojennego? Wymień dwa, które wyszczególniono w prezentacji.
Jakie mogą być przyczyny wprowadzenia stanu klęski żywiołowej? Podaj dwa przykłady.
W materiale skupiliśmy się głównie na tym jak stany wyjątkowe działają na gruncie prawa polskiego, należy zauważyć i pamiętać, że tego rodzaju szczególne stany istnieją w różnych systemach prawnych na całym świecie. Często bywają one również narzędziem do przejęcia władzy - w szczególności w państwach niestabilnych pod względem politycznym lub autorytarnych. W takich przypadkach często jedynym gwarantem władzy państwowej jest najsprawniejsza i najlepiej uzbrojona formacja, zwykle bywa to po prostu armia.
Wiąże się to z kolejną kwestią, która jest szczególnie ważna w przypadku m.in. państw członkowskich NATO, mianowicie cywilną kontrolą nad siłami zbrojnymi. Warunek ten Polska musiała spełnić przed przystąpieniem do NATO w 1999 roku. Wcześniej istniały w Polsce jednostki wojsk wewnętrznych, niepodlegające zwierzchnictwu Ministra Obrony Narodowej. W skrócie oznacza to, że zwierzchnictwo nad strukturami wojskowymi pełnią władze cywilne. W przypadku Polski m.in. Minister Obrony Narodowej i Prezydent RP.
Informacje dotyczące stanów nadzwyczajnych w Polsce z uwzględnieniem ich historii znajdziesz w materiale filmowym.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1LtMcBHkKAMw
Film Stany nadzwyczajne w Polsce – historia i współczesność.
Podaj, w którym roku i z jakiej przyczyny wprowadzono w Polsce po raz pierwszy po odzyskaniu niepodległości stan nadzwyczajny.
Przytocz kluczowy argument władz komunistycznych, mający uzasadnić wprowadzenie stanu wojennego w Polsce w 1981 roku.
Określ, ile razy wprowadzono w Polsce stan nadzwyczajny w latach 1989‑2021.
3. Podsumowanie
W polskiej Konstytucji są przewidziane trzy stany nadzwyczajne - wojenny, wyjątkowy, klęski żywiołowej.
Szczegóły ich dotyczące regulują ustawy - o stanie wojennym, wyjątkowym, stanie klęski żywiołowej.
Stanu nadzwyczajnego nie należy mylić z sytuacją kryzysową, ponieważ samo w sobie jego wprowadzenie wynika już z jednej lub wielu takich sytuacji.
W zależności od tego, który stan jest wprowadzany, zaangażowane są inne organy państwowe. W przypadku stanu wyjątkowego i wojennego są to Prezydent RP, Rada Ministrów i Sejm. Natomiast w przypadku stanu klęski żywiołowej - Rada Ministrów, Sejm i opcjonalnie właściwy wojewoda.
Stany nadzwyczajne występują w różnych systemach prawnych. W państwach autorytarnych bywają wykorzystywane do siłowego przejmowania władzy.
4. Słownik
to katastrofa naturalna lub awaria techniczna, których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo środowisku na znacznych obszarach, a pomoc i ochrona mogą być skutecznie podjęte tylko przy zastosowaniu nadzwyczajnych środków, we współdziałaniu różnych organów i instytucji oraz specjalistycznych służb i formacji działających pod jednolitym kierownictwem
stan wprowadzany w sytuacji szczególnych zagrożeń, kiedy zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające
5. Zadania
Porównaj stan klęski żywiołowej i stan wyjątkowy. Opisz różnice dotyczące podmiotu wprowadzającego, czasu na jaki jest wprowadzony każdy ze stanów oraz jego najistotniejszych cech.
Obejrzyj ponownie film Stany nadzwyczajne w Polsce – historia i współczesność i wybierz jeden z syntetycznie przedstawionych stanów nadzwyczajnych. Odszukaj w wiarygodnych źródłach więcej informacji na temat kontekstu jego wprowadzenia. Napisz na ten temat krótką notatkę.
6. Notatnik
7. Bibliografia
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483).
Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej. (Dz.U. 2002 nr 62 poz. 558).
Ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym. (Dz.U. 2002 nr 113 poz. 985).
Ustawa z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej. (Dz.U. 2002 nr 156 poz. 1301).