Ilustracja przedstawia widok na starożytne budynki Rzymu – Koloseum i pozostałości po Forum Romanum. W centralnej części ilustracji znajduje się starożytne Koloseum, które jest w szarym kolorze. Całość konstrukcji jest otoczona budynkami w białych, żółtych oraz czerwonych kolorach. Pośród budynków znajdują się zielone drzewa. W tle znajdują się góry oraz niebieskie niebo z delikatnymi chmurami.
Nauczysz się
wyjaśniać pojęcie greckiego ustroju ludowego;
charakteryzować sposób tworzenia się społeczności greckich poleis;
opowiadać o tak zwanej Wielkiej Kolonizacji;
tłumaczyć pojęcie romanizacji i opisywać jej przebieg;
wskazywać współczesne europejskie miasta, które powstały ze starożytnych osad rzymskich.
Greckie rody i początki poleis
W początkach historii Grecji podstawową komórką społeczną był ród, posiadający własną ziemię. Rody miały zwykle swojego przywódcę. Zdarzało się, że łączyły się ze sobą (przede wszystkim w celu wspólnej obrony), tworząc fratrie. Połączone, żyjące na jednym obszarze fratrie tworzyły z kolei całe plemiona. Miały one pewną wspólną tożsamość, najczęściej wierzono również we wspólne pochodzenie od jednego przodka. W takich rozwiniętych społecznościach, przywódca stawał się królem (z greckiego basileus) [czytaj: basjleus]. Często był on jedynie „pierwszym spośród równych” - nie podejmował decyzji samodzielnie, lecz podczas zgromadzenia zasięgał opinii przedstawicieli wszystkich rodów. Taką organizację społeczności nazywamy ustrojem rodowym. Jego ślady odnajdujemy między innymi w poematach HomeraHomerHomera.
R15lbIZfU5aw6
U schyłku tak zwanych „wieków ciemnych” (XI - IX w. p.n.e.) ustrój rodowy zaczął być zastępowany przez formę polisPolispolis, popularnie nazywaną miastem‑państwem. W rzeczywistości poleis były niewielkimi, ale niezależnymi wspólnotami obywateli. Rządy króla (basileusa) zostały w nich zastąpione władzą arystokratyczną – sprawowali ją przedstawiciele wpływowych rodów. Grecja podzieliła się wówczas na ogromną ilość małych państw. Górzyste ukształtowanie terenu sprzyjało powstawaniu licznych, niezależnych ośrodków. Zazwyczaj każdy z nich posiadał miejskie centrum z rynkiem (z greckiego agora), gdzie spotykali się obywatele, czyli dorośli mężczyźni. Wokół centrum miasta znajdowały się posiadłości ziemskie i pola. Proces łączenia się posiadłości wokół wspólnego ośrodka nazywamy synojkizmemSynojkizmsynojkizmem. Synojkizm ateński, czyli zjednoczenie osad w Attyce, tradycyjnie przypisywano mitycznemu władcy TezeuszowiTezeuszTezeuszowi.
R1YvCeu0B6880
Każda społeczność rządziła się swoimi własnymi prawami, początkowo niepisanymi. Cechowała ją również pewna odrębność obyczajów i kultury. W poszczególnych ośrodkach w różny sposób sprawowano władzę. Oprócz rządów jednostki (monarchiaMonarchiamonarchia), miastem najczęściej kierowała wpływowa grupa obywateli (oligarchiaOligarchiaoligarchia). W Atenach dążono do tego, by wszyscy pełnoprawni obywatele mogli mieć wpływ na władzę (demokracjaDemokracjademokracja). Z czasem kontakty handlowe ograniczyły izolację poleis. Wskazać możemy na elementy kultury oraz obyczaje jednoczące wszystkich Hellenów. Prawdą jest jednak, że w okresie klasycznym różnice w obyczajowości mieszkańców niektórych społeczności będą bardzo wyraźne. Najczęściej wskazuje się na kontrast między Spartą i Atenami – oligarchicznym krajem wojowników oraz demokratyczną ojczyzną artystów i myślicieli.
R4fX2etGvpiyh
Metropolie i kolonie
W VIII w. p.n.e. mieszkańcy wielu greckich miast zostali zmuszeni do migracji. Powodem był niedostatek ziemi pod uprawę, usilnie starano się także poszukiwać nowych surowców. Do połowy VI w. p.n.e. Grecy intensywnie zakładali kolonie. Najważniejsze ośrodki powstały na zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej, w południowej Italii oraz w północnej Afryce. Rodzime miasta Greków z kolonii nazywamy metropoliamiMetropoliametropoliami. Zwykle nie ingerowały one w politykę nowych ośrodków. Jednak w interesie samych kolonii było utrzymywanie kontaktu z metropolią. Kwitła więc wymiana handlowa, a posiadanie kolonii przyczyniało się do szybkiego bogacenia się metropolii. Grecy w koloniach stosowali również rozwiązania prawne i formy ustrojowe, znane z miast swojego pochodzenia. Czasy te nazywamy okresem Wielkiej KolonizacjiWielka KolonizacjaWielkiej Kolonizacji. W jej wyniku greckie miasta pojawiły się właściwie na wybrzeżach całego Morza Śródziemnego. Przepływając przez Dardanele i Bosfor, Grecy osiedlali się również na wybrzeżach Morza Czarnego.
RgYJlUCCQ30E1
RmXBbQYtJNJZa
Zapoznaj się z mapą i z wyróżnionymi na niej miejscami. Zwróć uwagę jak różnorodne były ośrodki kolonialne Greków. Zastanów się, jak wielki mógł być wpływ kolonizacji greckiej na metropolie w Helladzie.
RZq8MGfFDbIgy
Polecenie 1
Wymień nazwy dowolnych trzech współczesnych państw, gdzie w starożytności znajdowały się kolonie greckie.
RWLJaXANGUqqL
Zwróć uwagę, że w opisach usytuowania kolonii w panelu bocznym mapy, podane są szczegółowe dane, np. Wielka Grecja – obszar na południu Italii i na Sycylii; Kolchida – kraina u wybrzeży Morza Czarnego etc.
Polecenie 2
Podaj nazwę współczesnych państw, na terenie których leżały starożytne miasta Massalia i Milet.
Rb6jWnMqOOKQt
Massalia, to dzisiejsza Marsylia, Milet natomiast należał do miast jońskich.
Polecenie 3
Odpowiedz na pytanie, w jakiej części basenu Morza Śródziemnego Fenicjanie zakładali kolonie? Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
RNzN5d6oZGwfw
Polecenie 3
Odpowiedz na pytanie, w jakiej części basenu Morza Śródziemnego Fenicjanie zakładali kolonie? Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
R1WF9k2musehV
Fenicjanie zakładali kolonie na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, a także w północnej Afryce.
Rywalizacja greckich miast‑państw
Odrębność greckich poleis i udział obywateli w decydowaniu o losach państwa są znamienne. Gdy w szkole uczymy się o historii starożytnej Grecji, jest to w rzeczywistości nauka o losach wielu greckich miast. Między nimi zawsze istniała rywalizacja i dążenia jednych ośrodków do uzyskania hegemoniiHegemoniahegemonii nad innymi. Po wojnach Greków z Persami (pierwsza połowa V w. p.n.e.) wzrosło znaczenie Aten i rozpoczął się tak zwany złoty wiek. Wówczas znacznie rozwinęła się ateńska kultura – nauka, filozofia, teatr, sztuki plastyczne. Ateny stały na czele Związku MorskiegoZwiązek MorskiZwiązku Morskiego, którego celem była dalsza obrona greckich miast przed Persami. Podczas wojny peloponeskiejWojna peloponeskawojny peloponeskiej Ateńczykom i ich sprzymierzeńcom przeciwstawiła się Sparta, stojąca na czele Związku PeloponeskiegoZwiązek PeloponeskiZwiązku Peloponeskiego. W wyniku tej wojny Ateny utraciły swoje znaczenie i właśnie Lacedemończycy (mieszkańcy Sparty) zyskali wówczas na znaczeniu. W 371 r. p.n.e. armia spartańska została pokonana pod Leuktrami przez Tebańczyków. Rywalizacja greckich poleis o pierwszeństwo zakończy się wraz z pojawieniem się wpływowego mocarstwa spoza Hellady – Macedonii.
RY45SFnZVTrDP
Wieczne miasto i romanizacja
Starożytni Rzymianie zapisali się w historii podbojem świata śródziemnomorskiego. Jednak samo miasto Rzym początkowo pozostawało daleko w tyle za wielkimi ośrodkami hellenistycznymi na Wschodzie. Według tradycji miasto miało zostać założone w 753 r. p.n.e. przez RomulusaRomulusRomulusa, potomka EneaszaEneaszEneasza. Badania archeologiczne potwierdzają, że pierwsze osady na wzgórzach obecnego Rzymu powstały w IX - VIII w. p.n.e. Do utworzenia jednolitego państwa‑miasta miało dojść w VI w. p.n.e., podczas panowania etruskiej dynastii TarkwiniuszyTarkwiniuszeTarkwiniuszy. Władzę w mieście początkowo sprawował król, któremu towarzyszyła rada senatu, składająca się z przedstawicieli najważniejszych rodów.
W okresie republiki intensywny rozwój miasta nastąpił w trakcie i po wojnach punickichWojny punickiewojnach punickich. W konsekwencji wyprawy HannibalaHannibalHannibala i splądrowania przez niego Italii, do stolicy zaczęły napływać rzesze ludności wiejskiej. Miasto rozrastało się, jego rozwój umożliwiły wpływy z prowincji. Domy budowano, korzystając ze wzorów hellenistycznych (domy atrialne z perystylamiPerystylperystylami). Biedniejsza ludność mieszkała w kamienicach czynszowych (z łaciny insulae) [czytaj: īnsule].
RRBnsZ38pQwSf
R1DfL9tHtuzKu
W okresie cesarstwa Rzym stale się rozbudowywał. Kolejni cesarze fundowali budowle, których ważnym zadaniem było upamiętnianie ich dokonań. Za panowania NeronaNeronNerona miał miejsce wielki pożar stolicy. Szkody ponieśli mieszkańcy większości dzielnic miasta. Jednak odbudowa miała uczynić stolicę jeszcze piękniejszą. To właśnie w okresie cesarstwa nastąpił największy rozwój urbanistykiUrbanistykaurbanistyki i szczyt swój osiągnęła rzymska architektura. Rozbudowywano systemy kanalizacyjne i akwedukty, powstawały nowe budynki publiczne: łaźnie, teatry, stadiony itp. Nowym elementem dekoracyjnym stały się łuki triumfalne (do dziś w stolicy zachowały się trzy wspaniałe łuki). Miasta powstające w prowincjach starały się naśladować rozwiązania urbanistyczne stosowane w stolicy imperium, stając się w ten sposób niejako mniejszymi kopiami Rzymu. Wedle niektórych szacunków w Rzymie w okresie cesarstwa mogło mieszkać nawet ponad milion ludzi, co w starożytności stanowiło ogromną liczbę.
R1BoGZkNqxTBi
RH7g9o5xLIVXn
Ważnym zjawiskiem w cesarstwie rzymskim była romanizacjaRomanizacjaromanizacja. Mieszkańcy Rzymu niechętnie opuszczali stolicę, jednak podbita ludność z zachodnich i północnych prowincji chętnie przejmowała rzymską kulturę i zaczynała posługiwać się językiem łacińskim. Rzymskie obozy wojskowe stawały się ośrodkami administracyjnymi, a z czasem przekształcały się w nowe miasta. Wiele ważnych europejskich miast może poszczycić się swoim rzymskim pochodzeniem:
Lugdunum (Lyon) – miasto założone przez Rzymian w I w. p.n.e.;
Colonia Claudia Augusta Agrippina (Kolonia) – miasto założone w I w. n.e. przez żonę cesarza Klaudiusza;
Vindobona (Wiedeń) – pierwotnie osada celtycka, w I w. p.n.e. stanowiło ważny punkt rzymskiej obrony granicy imperium;
Londinium (Londyn) – założone w I w. n.e., część obecnego City of London.
RVZMfJHp0kFbj
Na Wschodzie życie miejskie dobrze rozwijało się w dawnych greckich poleis. W przeciwieństwie do Zachodu, miasta hellenistyczne zachowały częściowo swój dawny charakter. Wiele miast nadal było rządzonych na sposób oligarchiczny, poprzez radę. Najważniejszymi ośrodkami Wschodu były miasta w prowincji Azja – Efez, Smyrna, Pergamon.
Życie w starożytnym mieście – Ateny i Rzym
RSDGlUXR39fLv
R1RNSvNMEz8N7
Polecenie 4
Wskaż najważniejsze różnice w życiu mieszkańców dwóch wielkich starożytnych miast Aten i Rzymu. Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
R3Ba9CT8tMaVQ
W swojej wypowiedzi skoncentruj się na podziale miast na dzielnice dla bogatych i biednych, kategoriach budynków mieszkalnych, miejscach zgromadzeń publicznych.
Polecenie 5
Wymień po dwa najbardziej spektakularne zabytki antyczne znajdujące się na terenie Aten i Rzymu. Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
R1RN80JZHkQLQ
Przykładowe zabytki Aten: Partenon i Stadion Panatenajski; Rzymu: Panteon, Koloseum.
Polecenie 6
Podaj nazwę miejsc, pełniących rolę centrum, w starożytnych Atenach i Rzymie. Swoją odpowiedź zapisz poniżej.
RM4coiaqBOsth
Centrum Rzymu stanowiło Forum Romanum, zaś Aten agora.
Ćwiczenia
R1LCy4mKf4pkF2
Ćwiczenie 1
RUjktfstyVIPM1
Ćwiczenie 2
1
Ćwiczenie 2
Ułóż układankę, następnie podaj nazwę miasta, które zostało przedstawione na zdjęciu.
RMms07sCZblKY
R18uWXqhF4ALk
1
Ćwiczenie 3
Zapoznaj się z tekstem źródłowym, następnie nazwij omówione w temacie wydarzenie, którego dotyczy treść tekstu i podaj jego datę.
Swetoniusz
SwetoniuszŻywoty cezarów
Wtedy oprócz olbrzymiej ilości domów czynszowych spłonęły domy dawnych wodzów, ozdobione dotychczas łupami zdobytymi na wrogach, siedziby bogów, wzniesione jako wyraz dziękczynienia przez królów, a następnie jako wyraz ślubowań z czasów wojen punickich i galickich, oraz wszystko, cokolwiek godne widzenia i pamięci przetrwało z dawnych czasów. Nero patrząc na ten pożar z wieży Mecenasa i rozkoszując się, jak mówił, „pięknością płomienia”, odśpiewał „Zdobycie Ilionu” w swoim stroju aktorskim. Pragnąc i w tym momencie uzyskać w miarę możności łupy i zdobycz, obiecał bezpłatne usunięcie trupów i gruzu, lecz nikomu nie pozwolił zbliżyć się do szczątków swej majętności. Następnie przyjąwszy daniny, co więcej, wymusiwszy je, wyniszczył prawie zupełnie prowincje i zasoby prywatnych osób.
Sprawdź, co wydarzyło się w Rzymie za panowania cesarza Nerona.
Tekst opisuje wielki pożar Rzymu w 64 r. n.e. za panowania cesarza Nerona.
R15lnuJ5HNZMf2
Ćwiczenie 4
2
Ćwiczenie 5
Zapoznaj się z tekstem źródłowym, następnie nazwij omówione w temacie wydarzenie, którego dotyczy treść tekstu.
Herodot
HerodotDzieje
[…] przez siedem lat nie padał deszcz na Terze; w ciągu nich uschły wszystkie drzewa na wyspie prócz jednego. Gdy zatem Terejczycy zapytali wyrocznię boga Apollina w Delfach, co począć, doradziła im ona założenie nowej osady w Libii. […] Mieszkańcy TeryTeraTery powzięli więc uchwałę, żeby z każdej dwójki braci wysłać tam jednego wybranego losem, a nadto pewną liczbę mężczyzn z wszystkich okręgów wiejskich, których było siedem i królem ich miał być Battos. […] I stąd popłynęli naprzód wywiadowcy w niewielkiej liczbie. Gdy Korobios wskazał im drogę do tej wyspy Platea, zostawili go tam ze środkami do życia na pewną ilość miesięcy, a sami czym prędzej odjechali, aby oznajmić o tej wyspie Terejczykom.
cyt1 Źródło: Herodot, Dzieje, tłum. Seweryn Hammer, Warszawa 1954, s. 328–329.
RgvCGeJO6YtjU
Sprawdź, co działo się w starożytnej Grecji w okresie VIII - VI wieku p.n.e.
Tekst opisuje wydarzenia z okresu tzw. Wielkiej Kolonizacji. Wówczas mieszkańcy wyspy Tera (Santoryn) założyli kolonię Cyrenę na wybrzeżu Afryki.
Rpe17uGg5uf2m2
Ćwiczenie 6
RLfW39LiZ2vKj1
Ćwiczenie 7
R1Ljqxv6OHmvd1
Ćwiczenie 8
Słownik pojęć
Achemenidzi
Achemenidzi
Starożytna dynastia, władająca imperium Persów od VI do IV w. p.n.e. Jej najważniejszymi przedstawicielami byli Dariusz I oraz Kserkses – królowie perscy prowadzący wojny z Grekami.
Demokracja
Demokracja
ustrój państwa, w którym wszyscy pełnoprawni obywatele mają udział w rządzeniu. Najbardziej znanym starożytnym przykładem demokracji jest ustrój powstały w Atenach po reformach Klejstenesa (VI - V w. p.n.e.).
Eneasz
Eneasz
mityczny heros trojański, który po zdobyciu Troi przez Greków i długiej tułaczce dotarł do Italii. Legendarny protoplasta Rzymian, bohater eposu Wergiliusza „Eneida”, przodek Romulusa i Remusa.
R14TTHXctmy1y
Hegemonia
Hegemonia
przywództwo, władza jednego państwa nad innymi.
Hannibal
Hannibal
ur. 247 r. p.n.e., zm. 183 r. p.n.e. – syn Hamilkara Barkasa, wódz kartagiński z okresu II wojny punickiej. Odniósł wiele zwycięstw, z których najsłynniejsze to wygrana bitwa pod Kannami. Po przegranej wojnie opuścił Kartaginę i przebywał na dworze króla Antiocha, przekonując go do walki z Rzymianami.
R1RVTlLtCQhan
Homer
Homer
żyjący prawdopodobnie w VIII w. p.n.e., najsłynniejszy i najważniejszy grecki poeta, autor poematów epickich Iliady i Odysei. Był niezwykle ceniony już w starożytności, uznawany za „wychowawcę Greków”, przypisywano mu również autorstwo licznych innych eposów i hymnów. Pochodzenie i twórczość Homera już w starożytności bywały przedmiotem sporu, który ponownie rozgorzał w czasach nowożytnych (tak zwana kwestia homerowa).
R15lbIZfU5aw6
Leukry
Leukry
miasto w Beocji, w 371 r. p.n.e. w pobliżu miasta doszło do słynnego starcia wojsk tebańskich ze spartańskimi.
Metropolia
Metropolia
określenie rodzimego miasta w Helladzie, z którego pochodzili mieszkańcy kolonii; miasto zakładające kolonię.
Monarchia
Monarchia
ustrój państwa, w którym władzę sprawuje jednostka pochodząca z dynastii panującej (rządy króla) lub najbardziej wpływowy obywatel (tyrania).
Neron
Neron
cesarz rzymski w latach 54 - 68 r. n.e., z dynastii julijsko‑klaudyjskiej, adoptowany syn cesarza Klaudiusza, wychowanek filozofa Seneki. Za jego panowania w Rzymie wybuchł pożar, niszcząc dużą część miasta. Zasługą władcy była odbudowa stolicy.
R17qYVnuw5AiD
Oligarchia
Oligarchia
RLKzwDCCpPqsP1
(gr. ὀλlambdaιiotaγgammaαalfaρrhoχchiίαalfa; oligarchía), ustrój państwa, w którym władzę sprawuje wąska grupa obywateli, najczęściej przedstawicieli wpływowych rodów (arystokracja). Ustrój oligarchiczny panował w wielu greckich państwach. Najbardziej znanym przykładem greckiej oligarchii jest Sparta, gdzie rządy sprawowała geruzja (rada starszych).
Perystyl
Perystyl
pomieszczenie w domach greckich, później także rzymskich. Rodzaj małego ogrodu, umieszczonego w środku posiadłości i często otoczonego kolumnadą. W perystylu i otaczających go pomieszczeniach rodzina spędzała większość czasu wolnego.
Polis
Polis
R1Uqoa1zto7ZG1
(gr. πpiόλlambdaιiotaς, pólis; liczba mnoga πpiόλlambdaεepsilonιiotaς, póleis), greckie miasto‑państwo, wspólnota obywateli, zamieszkująca jeden obszar i mająca wspólne obyczaje.
Romanizacja
Romanizacja
zachodzący w czasach cesarstwa proces przejmowania przez mieszkańców prowincji kultury rzymskiej oraz języka łacińskiego. Romanizacja miała miejsce przede wszystkim w zachodniej i północnej części imperium.
Romulus
Romulus
VIII w. p.n.e., legendarny założyciel i pierwszy król Rzymu, brat bliźniak Remusa.
R2G7uCLEaLzAC
Synojkizm
Synojkizm
Re05HNv8pHzZw1
(z greckiego σsigmaυupsilonνnuοomicronιiotaκkappaιiotaσsigmaμmuός, synoikismós), określenie procesu tworzenia się miasta‑państwa z mniejszych ośrodków w starożytnej Grecji.
Tarkwiniusze
Tarkwiniusze
rzymska dynastia panująca (VII‑VI w. p.n.e.), ród pochodzący z etruskiego miasta Tarquinia.
Tera
Tera
Santoryn, grecka wyspa na Morzu Egejskim, wchodząca w skład archipelagu Cyklad.
Tezeusz
Tezeusz
mityczny heros ateński, królewicz. Mitologia przypisuje mu liczne bohaterskie czyny, wśród których najbardziej znane jest zabicie Minotaura w labiryncie na Krecie. Obok Heraklesa był jednym z największych greckich herosów. Ateńczycy czcili Tezeusza jako bohatera miasta, który zjednoczył Attykę i uwolnił miasto od zależności od Krety.
RcPEEYBQQzetf
Tukidydes
Tukidydes
ok. 460 – 393 r. p.n.e., wybitny historyk grecki, strateg. Znany przede wszystkim jako autor Wojny peloponeskiej. Tukidydes jako pierwszy w pełni traktował historię jako naukę, dokonywał krytyki dostępnych źródeł, przekazywał obiektywne wiadomości, odrzucał ingerencję bogów w dzieje ludzi.
Urbanistyka
Urbanistyka
[z łaciny urbanus], umiejętność budowy miast i kierowania ich rozwojem.
Wielka Kolonizacja
Wielka Kolonizacja
okres masowej migracji ludności greckiej i zakładania kolonii, przede wszystkim w basenie Morza Śródziemnego (VIII - VI w. p.n.e.).
Wojna peloponeska
Wojna peloponeska
konflikt pomiędzy związkami greckich państw, mający miejsce w latach 431 - 404 r. p.n.e. Stronami w wojnie były: Związek Morski (z Atenami) oraz Symmachia Spartańska. Historykiem wojny peloponeskiej był Tukidydes.
Wojny punickie
Wojny punickie
określenie wojen Rzymu z Kartaginą w III i II w. p.n.e. Tak zwana trzecia wojna punicka zakończyła się ostatecznym zwycięstwem Rzymian i zniszczeniem Kartaginy, co umożliwiło dalsze podboje i stworzenie Imperium Rzymskiego.
Związek Peloponeski
Związek Peloponeski
Sojusz greckich miast‑państw, w którym główną rolę odgrywała Sparta. Podczas wojny peloponeskiej sojusz ten przeciwstawił się hegemonii Aten, przewodzącej Związkowi Morskiemu.
Związek Morski
Związek Morski
sojusz greckich miast‑państw w celu obrony greckich kolonii na Morzu Egejskim przed Persami. Powstał pod koniec wojen perskich, przywódcami sojuszu byli Ateńczycy.
Słownik pojęć został opracowany na podstawie:
Winniczuk L. (redakcja), Słownik kultury antycznej, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1989.
Notatki ucznia
RLjGmfdgk8ofx
Galeria
R15lbIZfU5aw6
R1YvCeu0B6880
R4fX2etGvpiyh
RgYJlUCCQ30E1
RmXBbQYtJNJZa
RY45SFnZVTrDP
RRBnsZ38pQwSf
R1DfL9tHtuzKu
R1BoGZkNqxTBi
RH7g9o5xLIVXn
RVZMfJHp0kFbj
R14TTHXctmy1y
R1RVTlLtCQhan
R17qYVnuw5AiD
R2G7uCLEaLzAC
RcPEEYBQQzetf
Bibliografia
Herodot, Dzieje, tłum. Seweryn Hammer, Warszawa 1954;
Jaczynowska M., Historia starożytnego Rzymu, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984;