RKSz3vnRI0Ci91

Starożytne Pompeje – kultura i historia

Ważne daty

91‑88 r. p. n. e. – wojna Republiki Rzymskiej ze sprzymierzeńcami

62 r. n. e. – trzęsienie ziemi w Pompejach

79 r. n. e. – wybuch Wezuwiusza

1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

RlLniaQJPnjpP1
Scenariusz zajęć do pobrania
Źródło: online-skills, licencja: CC0.

II. W zakresie kompetencji kulturowych. Uczeń:

12. potrafi wskazać najważniejsze cechy charakterystyczne i poddać interpretacji uwzględniającej właściwy kontekst kulturowy następujące kluczowe zjawiska z zakresu kultury materialnej w starożytności:

4) architektura rzymska: wybrane typy budowli i ich przeznaczenie (amfiteatr, cyrk, stadion, termy, łuk triumfalny, akwedukt, willa rzymska, bazylika), najważniejsze budowle starożytnego Rzymu: Koloseum, kolumna Trajana, Forum Romanum, Panteon; Pompeje jako przykład miasta rzymskiego;

Nauczysz się

charakteryzować historię starożytnych Pompejów oraz ich mieszkańców;

opowiadać o najważniejszych zabytkach Pompejów;

określać przyczynę, dlaczego Pompeje oraz pobliskie Stabie i Herkulanum przestały istnieć;

definiować pojęć: taniec na wulkanieTaniec na wulkanietaniec na wulkanie, wulkanWulkanwulkan.

Historia Pompejów na ilustracjach

Historia starożytnych Pompejów jest niewątpliwie jedną z najbardziej fascynujących opowieści o cywilizacji, kulturze, katastrofie i archeologicznym odkryciu. Było to jedno z najpiękniejszych architektonicznie, najatrakcyjniejszych miast starożytnego Rzymu.

Starożytne Pompeje – kultura i historia

Starożytne Pompeje – kultura i historia.

R9pmOIrQ43C7Q
Fotografia nieznanego autora przedstawia widok na drogę biegnącą w Pompejach – mieście, które zostało zalane przez erupcję Wezuwiusza. Na zdjęciu widoczna jest kamienna droga oraz pozostałości po budynkach – ściany i kolumny. Obok ruin budynków rosną wysokie drzewa. Fotografia została wykonana w bezchmurny dzień. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Zamożne miasto zajmowało powierzchnię 64 hektarów, zamieszkiwało je ok. 20 tysięcy osób. 24 sierpnia 79 roku naszej ery wybuch wulkanu, Wezuwiusza, doprowadził do zniszczenia miasta. Paradoksalnie jednak popiół wulkaniczny doskonale zakonserwował zarówno budynki, jak i przedmioty, będące świadectwem życia w tamtym czasie. Tragedia Pompejów pozwoliła na poznanie realiów życia w starożytnym Imperium Rzymskim.
Ulica w starożytnych Pompejach, online-skills, CC BY 3.0
RqIfb46eUs9Cx
Fotografia nieznanego autora przedstawia widok na Amfiteatr w Pompejach. Jest to duży budynek zbudowany z kamienia. Na pierwszym planie widoczna jest murawa oraz mur pod którym leży czerwono-niebieski plecak. Na drugim planie znajdują się kamienne ławki widowni oraz wejścia na obiekt. Fotografię amfiteatru wykonano w lekko zachmurzony dzień. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Miasto zlokalizowane we włoskiej Kampanii, 20 kilometrów od Neapolu – Pompeii, czyli Pompeje lub Pompeja miało dość burzliwą historię. Powstało w VII wieku p. n. e., założone przez Osków. Były w swoich dziejach miastem greckim, etruskim, w V w. p. n. e. samnickim, w IV w. p. n. e. – rzymskim. Mieszkańcy Pompejów zbuntowali się przeciwko zwierzchności Imperium, czemu dali wyraz będąc jednym z pierwszych i przewodnich miast buntu antyrzymskiego w 89 roku p. n. e. Pompeje poniosły konsekwencje swojego wystąpienia, gdy Rzymianie pozbawili je wszelkich praw i przekształcili w 80 roku p. n. e. w kolonię wojskową. Przez 20 kolejnych lat rdzenni mieszkańcy Pompejów byli dyskryminowani i pozbawieni praw obywatelskich.
Antyczny amfiteatr w Pompejach, online-skills, CC BY 3.0
RTnnEBUsu9Ewp
Fotografia nieznanego autora przedstawia widok na ruiny świątyni Apollina w Pompejach. Na pierwszym planie znajduje się rzeźba przedstawiająca młodego mężczyznę o atletycznej budowie ciała, który odziany jest w szatę zakrywającą jego korpus. Rzeźba została ustawiona na cokole i umieszczona pomiędzy kolumnami zniszczonego budynku. Na drugim planie widoczne są pozostałości po budynkach. W oddali znajduje się Wezuwiusz, nad którym kłębią się białe chmury. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Pierwotnie Pompeje były osadą rolniczą, powoli zmieniały się w miasto rozplanowane wokół trójkątnego Forum, a za panowania Samnitów – otoczone murem obronnym, którego długość wynosiła 3 kilometry. Oprócz budynków użyteczności publicznej i domów mieszkańców pojawiały się obiekty sakralne – okazałe świątynie. Jedną z nich była świątynia Apollina, wzniesiona za panowania Samnitów w ten sposób, że przylegała do wschodniego bloku forum. Przed świątynią znajdował się plac, który otoczono kolumnadą. To właśnie tutaj ustawiono posągi z brązu, przedstawiające Apollina oraz Dianę.
Ruiny świątyni Apollina w Pompejach, online-skills, CC BY 3.0
RDfk37mmCzIaT
Fresk nieznanego autora przedstawia grupę kobiet znajdującą się w pomieszczeniu. Z lewej strony fresku widoczne są cztery osoby – trzy kobiety oraz dziewczynka czytająca kartkę przypominającą mapę. Kobiety ubrane są w szaty – szare i ciemne. Jedna z nich niesie talerz pełen jedzenia bogatej kobiecie ubranej w złote szaty i czepiec siedzącej przy stoliku, której usługują inne służące. Przecierają stół i nalewają wina. Fresk został umieszczony w pomieszczeniu, widoczne są na nim liczne pęknięcia i zabrudzenia. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Jednym z najbardziej fascynujących miejsc o Pompejach jest tak zwana Willa z Misteriami. Znajdująca się poza murami miasta, podmiejska siedziba zawiera jeden z najcenniejszych zabytków pompejańskich – niezwykły fresk, powiązany tematycznie z misteriami dionizyjskimi i przedstawiający rytuały wtajemniczenia bachantki. Pochodząca z II w. p. n. e willa stanowiła część gospodarstwa rolnego i ozdobiona była pięknymi malowidłami w stylu pompejańskim. Fresk przedstawiający misteria jest wysoki na 3 metry i okala komnatę o obwodzie 17 metrów. Misteria Dionizyjskie to kompozycja o wysokości 3 m okalająca komnatę o obwodzie 17 m. Na fresku widocznych jest 29 postaci. Istnieją różne interpretacje wystroju komnaty. Jedna z nich mówi, że w pokoju odbywały się dionizyjskie rytuały, inna – że fresk jest typową ozdobą domu zamożnej rodziny lub po prostu alegorią małżeństwa umieszczoną w sypialni gospodarzy.
Fresk w Willi z Misteriami w Pompejach, online-skills, CC BY 3.0
R1ST5B4ukUcRx
Fotografia nieznanego autora przedstawia widok na Wezuwiusz, który góruje nad miastem. Zdjęcie zostało wykonane ze statku, ponieważ na pierwszym planie widoczny jest biały jacht pływający po morzu. W tle widoczny jest brzeg miasta, a w oddali wspomniany Wezuwiusz, nad którym kłębią się chmury. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Obecność wulkanu jest źródłem zagrożenia, ale jednocześnie wulkaniczne gleby są bardzo żyzne. Do dziś, mimo wielkiego i znanego zagrożenia, ludzie osiedlają się w okolicach wulkanów, hodując owoce i warzywa cenione z uwagi na unikalny smak. Do czasu wielkiej katastrofy w 79 roku n. e. zbocza Wezuwiusza były zielone i pokryte oliwnymi gajami, a mieszkańcy korzystali z niezwykłego urodzaju. Jednak za dobrodziejstwa przyszło zapłacić ogromną cenę. O losie mieszkańców mówią nie tylko zachowane skamieniałe ciała mieszkańców, zaskoczonych śmiercią w czasie swoich codziennych zajęć, ale również opis Pliniusza Młodszego, który był świadkiem wybuchu. Widział słupy ognia, chmury pyłów, które przesłoniły niebo, spadające skały i rozżarzone kamienie, walące się budynki oraz warstwę popiołów, grubą na 5, 6 metrów i przykrywającą całe miasto. Pyły dotarły do Rzymu, Egiptu i Syrii. Wraz z Pompejami zniszczone zostały: Herkulanum oraz Stabie.
Widok na Wezuwiusz, online-skills, CC BY 3.0
RGo1wDkLOyjsd
Fotografia nieznanego autora przedstawia widok na ściany amfiteatru w Pompejach, które zostały wykonane z pomarańczowo-brunatnej cegły. Ściany budynku posiadają liczne kamienne łuki. Na górze widoczne są wejścia na widownię. Fotografia została wykonana w zachmurzony dzień. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Pompejański amfiteatr został budowany w 80 roku p. n. e. i zdolny był pomieścić 20 000 widzów. Stanowił ważny punkt orientacyjny miasta, podobnie jak znajdujące się na jego przeciwległym końcu Forum, placu z charakterystyczną kolumnadą w porządku doryckim. To na terenie forum znajdowała się świątynia Jowisza oraz bazylika, która pełniła w swojej historii funkcję zarówno sądu, jak i hali targowej. Wokół form toczyło się życie – tu kwitł handel, tu znajdowały się budynki publiczne, wreszcie to właśnie tutaj zlokalizowane zostały budynki sakralne, świątynie i posągi bóstw, którym oddawano cześć.
Ściany amfiteatru w Pompejach, online-skills, CC BY 3.0
R1boSdnKqrF4b
Fotografia nieznanego autora przedstawia ruiny domostwa w Pompejach. Na pierwszym planie znajduje się kolumnada wykonana z jasnego kamienia, która tworzy zadaszone przejście wokół budynku. Za kolumnadą znajdują się ściany budynku. Fotografia została wykonana w lekko zachmurzony dzień. Dodatkowo na ilustracji umieszczono następujące informacje: 1. Pompejańskie domy budowano wzdłuż osi, prostopadle do ulic. Dom posiadał jeden lub dwa dziedzińce (peristyla) oraz atrium. Ważną częścią pompejańskiej willi był ogród z fontannami i posągami. Najbogatsi posiadali również prywatne termy. W części domu przylegającej do ulicy zlokalizowane były sklepy oraz warsztaty. Najważniejsze z zachowanych willi to: Dom Fauna, nazwany tak od rzeźby fauna znajdującej się w fontannie w atrium, Dom Wettiuszów, należący do dwóch kupców: Aulusza Wettiusza Restitutusa i Aulusa Wettiusza Konwiwy, Willa z Misteriami oraz Dom Dramaturga, bogato zdobiony freskami o tematyce mitologicznej i z mozaiką przedstawiającą próbę sceny teatralnej, której to mozaice zawdzięcza swoją nazwę.
Ruiny rzymskiego domu w Pompejach, online-skills, CC BY 3.0

Najważniejsze budowle starożytnych Pompejów

RQgciqx7GF3o31
Interaktywna mapa przedstawia widok na plan miasta Pompeje. Izometryczny rzut planu miasta uwzględniona układ ulic oraz charakterystyczne budowle, które zostały ponumerowane. Na planie znajduje się siedem punktów. Punkt pierwszy przedstawia widok z lotu ptaka na amfiteatr – budynek w kształcie okręgu na którym znajduje się miejsce dla widowni oraz scena w kształcie elipsy. Obok znajduje się informacja dodatkowa: Okazała budowla o wymiarach 135x104 m, która mogła pomieścić ok. 20 000 widzów. Amfiteatr posiadał osobną galerię przeznaczoną wyłącznie dla kobiet. Punkt drugi przedstawia Bramę Morską tzw. Porta Marina – jedną z bram prowadzących do Pompejów. Jest to budowla wykonana z szarego kamienia. Obok niej widoczne są domy oraz kamienna droga. Obok fotografii znajduje się informacja dodatkowa: Jedna z bram miejskich w Pompejach, która posiada dwa wejścia: węższe przeznaczone było dla pieszych oraz szersze i wyższe dla wozów i jucznych zwierząt. Dla wygody pieszych układano duże bloki kamienne w poprzek ulic, które dodatkowo regulowały ruch uliczny, gdyż część ulic dostępna była wyłącznie dla pieszych, inne zaś przeznaczone były dla wozów. Trzeci punkt przedstawia widok na Forum – plac zgromadzeń, na którym znajdują się liczne pozostałości po budynkach. Obok fotografii znajduje się informacja dodatkowa: Plac o wymiarach 38x157 m, do którego prowadziła droga biegnąca od Bramy Morskiej. Forum otoczone było kolumnadą, składającą się z kolumn w stylu doryckim, w późniejszym okresie pojawiła się druga kondygnacja kolumn, tym razem kolumn w porządku jońskim. Przy Forum znajdowały się budynki o przeznaczeniu publicznym, budowle religijne – kultowe oraz hale targowe. Czwarty punkt przedstawia świątynię Jowisza – budynek zbudowany z brązowej cegły – widoczne są pozostałości kolumn. W tle znajduje się Wezuwiusz. Obok fotografii znajduje się informacja dodatkowa: Budowla usytuowana była w północnej części Forum, na cokole wysokim na 3 metry, długim na 37 metrów oraz szerokim na 17 metrów. Czciciele władcy Olimpu wchodzili do świątyni korzystając ze schodów. Pod okazałą kolumnadą umieszczone były trzy posągi, przedstawiające tak zwaną „triadę kapitolińską”: Junonę, Jowisza i Minerwę. Przed świątynią znajdowała się mównica oraz posągi najbardziej zasłużonych obywateli. Punkt piąty zawiera opis budynku władz miejskich - Trzy sale, zamknięte niszami, mające charakter obiektów publicznych i usytuowane w południowej części Forum. Punkt szósty przedstawia widok na teatr wielki – budynek wykonany z kamienia w formie półkola. Scena znajduje się na dole, wokół niej widoczne są miejsca dla widowni. Obok fotografii zamieszczono informację dodatkową: Budowla zbudowana w III wieku p.n.e., z wykorzystaniem naturalnego zagłębienia terenu. Teatr mógł pomieścić aż 5000 widzów. Najniższe rządy przeznaczone były dla społecznych elit, reszta pozostałym mieszkańcom. Scenę zbudowaną z cegły można było zakryć kurtyną. Siódmy punkt przedstawia widok na teatr mały – budynek wykonany z jasnego kamienia w formie półkola. Scena jest otoczona ze wszystkich stron widownią. Obok fotografii znajduje się informacja dodatkowa: Zwany inaczej Odeonem, mniejszy teatr wykorzystywany był do kameralnych widowisk. W przeciwieństwie do Teatru Wielkiego okryty był dachem.
Źródło: online-skills, licencja: CC BY 3.0.

Zadania

RUALQGrFRsvvs
Ćwiczenie 1
W którym roku nastąpił wybuch Wezuwiusza? Możliwe odpowiedzi: 1. 79 r. n. e., 2. 97 r. n. e., 3. 79 r. p. n. e.
RkPpIMCquKn9V
Ćwiczenie 2
Wskaż nazwę wulkanu, który w 79 roku naszej ery wybuchł i pogrzebał Pompeje. Możliwe odpowiedzi: 1, Wezuwiusz 2. Wespezjan 3. Apolliniusz
R23X1gqAE23hn
Ćwiczenie 3
Wskaż miasta, które także zostały zniszczone przez Wezuwiusza. Możliwe odpowiedzi: 1. Stabie 2. Herkulanum 3. Rzym
RA5kgxiLobXcN
Ćwiczenie 4
W którym regionie Włoch położone są Pompeje? Wskaż prawidłową odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: 1. Toskania, 2. Kampania, 3. Lombardia
R1JUHoTQXZaIV
Ćwiczenie 5
Uzupełnij zdania odpowiednią formą. W razie konieczności korzystaj ze słownika łacińsko-polskiego. Post Tu uzupełnij (motus, us, m) (terra, ae, f) magnae partes Tu uzupełnij (urbs, urbis, f) deletae erant. Plinius Minor de Tu uzupełnij Tu uzupełnij (destructio, onis, f) (Pompeii, orum, m) scripsit. Postquam Pompeii anno 1997 in Tu uzupełnij (tabulae, arum, f) UNESCO patrimoniorum Tu uzupełnij (mundis, i, m) relati sunt Excavationes Tu uzupełnij (archaeologicus, a, um) anno 1748 incohatae sunt.
Rs5TGutUwPdcT
Ćwiczenie 6
Konstrukcja gramatyczna, którą zastosowano w zdaniu Pompeios urbem insignem fuisse constat to: Możliwe odpowiedzi: 1. accusativus duplex, 2. accusativus cum infinitivo, 3. dativus partitivus
RQeHOjzhNueIX
Ćwiczenie 7
Dopasuj opisy do odpowiednich tłumaczeń: Pompeii oppidum Campanum est. Możliwe odpowiedzi: 1. W naszych czasach starożytne Pompeje nie są już miastem, lecz pozostały jedynie ruiny. 2. W środku miasta jest rynek pompejański. 3. Pompeje są miastem w Kampanii. 4. Niedaleko rynku zlokalizowane są dwa teatry: jeden nazywany Wielkim Teatrem, drugi – Małym Teatrem. 5. Miasto pełne jest wspaniałych budowli. 6. Wiadomo, że Pompeje były znakomitym miastem. Oppidum est plenum aedificiorum magnificorum. Możliwe odpowiedzi: 1. W naszych czasach starożytne Pompeje nie są już miastem, lecz pozostały jedynie ruiny. 2. W środku miasta jest rynek pompejański. 3. Pompeje są miastem w Kampanii. 4. Niedaleko rynku zlokalizowane są dwa teatry: jeden nazywany Wielkim Teatrem, drugi – Małym Teatrem. 5. Miasto pełne jest wspaniałych budowli. 6. Wiadomo, że Pompeje były znakomitym miastem. Prope forum sita sunt duo theatra: unum Theatrum Magnum, alterum Theatrum Parvum appellatum. Możliwe odpowiedzi: 1. W naszych czasach starożytne Pompeje nie są już miastem, lecz pozostały jedynie ruiny. 2. W środku miasta jest rynek pompejański. 3. Pompeje są miastem w Kampanii. 4. Niedaleko rynku zlokalizowane są dwa teatry: jeden nazywany Wielkim Teatrem, drugi – Małym Teatrem. 5. Miasto pełne jest wspaniałych budowli. 6. Wiadomo, że Pompeje były znakomitym miastem. Nostris temporibus Pompeii antiqui non iam urbs sunt, sed tantum ruinae exstant. Możliwe odpowiedzi: 1. W naszych czasach starożytne Pompeje nie są już miastem, lecz pozostały jedynie ruiny. 2. W środku miasta jest rynek pompejański. 3. Pompeje są miastem w Kampanii. 4. Niedaleko rynku zlokalizowane są dwa teatry: jeden nazywany Wielkim Teatrem, drugi – Małym Teatrem. 5. Miasto pełne jest wspaniałych budowli. 6. Wiadomo, że Pompeje były znakomitym miastem. In medio oppido Forum Pompeianum est. Możliwe odpowiedzi: 1. W naszych czasach starożytne Pompeje nie są już miastem, lecz pozostały jedynie ruiny. 2. W środku miasta jest rynek pompejański. 3. Pompeje są miastem w Kampanii. 4. Niedaleko rynku zlokalizowane są dwa teatry: jeden nazywany Wielkim Teatrem, drugi – Małym Teatrem. 5. Miasto pełne jest wspaniałych budowli. 6. Wiadomo, że Pompeje były znakomitym miastem. Pompeios urbem insignem fuisse constat. Możliwe odpowiedzi: 1. W naszych czasach starożytne Pompeje nie są już miastem, lecz pozostały jedynie ruiny. 2. W środku miasta jest rynek pompejański. 3. Pompeje są miastem w Kampanii. 4. Niedaleko rynku zlokalizowane są dwa teatry: jeden nazywany Wielkim Teatrem, drugi – Małym Teatrem. 5. Miasto pełne jest wspaniałych budowli. 6. Wiadomo, że Pompeje były znakomitym miastem.

Słowniki

Słownik pojęć

Colonia Veneria Cornelia Pompeianorum
Colonia Veneria Cornelia Pompeianorum

taką nazwę nadano Pompejom po przekształceniu ich w rzymską kolonię wojskową w 80 r. p. n. e.

Herculanum
Herculanum

gr. Herakleion, łac. Herculaneum, miasto w staroż. Kampanii nad Zatoką Neapolitańską (Italia) zamieszkane kolejno przez Osków, Etrusków, Pelazgów, i Samnitów, później kolonia rzymska. Wraz z Pompeją zasypane w 79 r. n.e. po wybuchu Wezuwiusza, ale w przeciwieństwie do niej (zasypanej popiołem i pumeksem, co pozwalało pozostałym przy życiu wykopywać kosztowności ze swych domów) pokryte substancjami ilastymi, szybko scementowanymi w tuf, przez który trudno było się przebić. Dlatego sprzęty domowe pozostały w mieszkaniach w takim stanie jak w dniu katastrofy. Prace wykopaliskowe prowadzi się (z przerwami) od 1738.

Taniec na wulkanie
Taniec na wulkanie

związek frazeologiczny oznaczający lekkomyślne, beztroskie życie w sytuacji grożącej katastrofą. Narcisse Achille Salvandy, 1795‑1856, poseł fr. w Neapolu, powiedział te słowa, wieszczące upadek władzy Burbonów, księciu Orleanu (Ludwikowi Filipowi) na balu w Palais Royal wydanym 5 VI 1830 (na niecałe 2 miesiące przed wybuchem rewolucji lipcowej) na cześć króla Neapolu: „To jest prawdziwie neapolitańska uroczystość, mój książę, tańczymy na wulkanie”, fr. Nous dansons sur un volcan.

Wulkan
Wulkan

rzymski bóg, przejęty od Etrusków, będący sam ogniem i zarazem władcą ognia, jak również cudownym kowalem, z czasem utożsamiony z gr. Hefajstem. Miał świątynię w Rzymie na Polu Marsowym i święto, „Volcanalia”, przypadające na 23 sierpnia – w okresie suszy i wystąpienia niebezpieczeństwa pożarów. Jego imieniem nazywano w czasach nowożytnych wulkany – miejsce na powierzchni Ziemi, z którego wydobywa się ogień, gazy, popioły i lawa. W czasach antycznych zionące ogniem góry, zwł. Etnę, uważano za kuźnię boga Wulkana.

Słownik łacińsko‑polski

REj6wwo8s5Nsqm967c2608b6325c81_00000000000091
Słownik łacińsko-polski.
Źródło: online skills, licencja: CC0.
m967c2608b6325c81_0000000000009

Galeria dzieł sztuki

Bibliografia

Kopaliński W., Słownik mitów i tradycji kultury, PWN Warszawa 2000.

Korpanty K., Mały słownik łacińsko‑polski, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2012

K. Kumaniecki, Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1988.

M. Kuryłowicz, Prawo i obyczaje w starożytnym Rzymie, Lublin 1997.

L. Winniczuk, Ludzie, zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 2008.