Już od 300 milionów lat owady doskonalą umiejętność latania. Władały powietrzem 150 milionów lat przed ptakami. Najbardziej biegłe w tej sztuce są ważki – swojego rodzaju prototypy helikopterów.

RdxTH0SnTp8CR1

Fotografia przedstawia w dużym zbliżeniu trójkątną głowę owada od przodu. Po bokach duże, wypukłe, jasnobrązowe, siateczkowate oczy złożone. Pod nimi pionowo szarawy aparat gębowy. Czułki krótkie, pierzaste. Ciało owada porośnięte długimi, szczeciniastymi czarnymi i szarymi włoskami.

1. Owady

Owady stanowią 90% gatunków wszystkich zwierząt. Są też grupą najbardziej różnorodną. Tak jak inne stawonogi mają ciało pokryte chitynowym oskórkiem i członowane odnóża oraz ślady segmentacji w budowie tułowia i odwłoka. Zdecydowana większość tych zwierząt żyje na lądzie i posiada skrzydła, dzięki którym świetnie radzi sobie w powietrzu. Niektóre owady, jak rybiki, przerzutki, pchły, nie mają skrzydeł, ale poruszają się szybko, biegając lub skacząc. Nieliczne owady, np. niektóre wodne chrząszcze i pluskwiaki, żyją w wodzie.

R14b9VVGRNuh31

Ilustracja przedstawia schematycznie szaro – żółte ciało owada z głową w lewo. Pionowe kolorowe prostokąty tła wyznaczają części: głowę, tułów i odwłok. Na głowie czarne duże oko złożone. Pod nim żółte, trójkątne narządy gębowe. Z przodu czułek z żółtymi segmentami. Z tułowia do góry wyrastają półprzezroczyste skrzydła: przednie i tylne. Z tułowia w dół wyrastają 3 odnóża z pazurkami na końcach. Odwłok segmentowany, spiczasto zakończony.

Ciało owadów jest podzielone na głowę, tułów i odwłok. Na głowie występuje aparat gębowyaparat gębowyaparat gębowy oraz narządy zmysłów: 1 para czułkówczułkiczułków i oczy. Aparat gębowy tworzą przekształcone odnóża gębowe. Czułki są członowanymi, nitkowatymi lub palczastymi wyrostkami, które służą do odbierania bodźców dotykowych, zapachowych i dźwiękowych. Na tułowiu owadów znajdują się 3 pary odnóży krocznych i zazwyczaj 2 pary skrzydeł.

R1AZJXlcFImAq1

W galerii znajdują się pary fotografii, przedstawiające różne owady i ich larwy. Fotografie przedstawiają owady, stojące na powierzchni wody. Pod ich odnóżami w błonie powierzchniowej robią się dołki. Z lewej poziomo nartnik na szarej wodzie, z prawej nartnik ukosem na brązowej wodzie.

RmDA8deEVveC51

W galerii znajdują się pary fotografii, przedstawiające różne owady i ich larwy. Fotografia z lewej przedstawia w zbliżeniu brązowego, smukłego karaczana wschodniego na kraciastej tkaninie. Głowa z czułkami w prawo do góry. Tułów jaśniejszy z plamami. Skrzydła lśniące, złożone na odwłoku. Odnóża z kolczastymi wyrostkami. Z prawej w zbliżeniu słomiana miotła w rogu pokoju z kwiecistymi tapetami na ścianach. Na miotle około 20 karaluchów. Pod miotłą kawałek papieru z ich odchodami.

R1BYg3TtqGw7z1

W galerii znajdują się pary fotografii, przedstawiające różne owady i ich larwy. Fotografia z lewej przedstawia pionowo czarnego, grubego kornika. Głowa schowana pod tułów, wystają tylko czułki w kształcie miotełek. Skrzydła złożone na odwłoku. Fotografia z prawej przedstawia jasnobrązowy pień drzewa bez kory. Na nim gwiaździste wzory kanalików, drążonych przez larwy kornika.

ReqwqnmUJPSiJ1

W galerii znajdują się pary fotografii, przedstawiające różne owady i ich larwy. Fotografia z lewej przedstawia pionowo smukłego, ciemnobrązowego kozioroga dębosza. Ma bardzo długie, łukowate czułki ułożone do tyłu. Skórzaste skrzydła złożone na odwłoku. Fotografia z prawej przedstawia poziomo przednią część ciała kozioroga poziomo na pniu drzewa.

RIeab1eSESkHQ1

W galerii znajdują się pary fotografii, przedstawiające różne owady i ich larwy. Fotografia z lewej przedstawia trzy rzędy spreparowanych mrówek. Pierwsza kolumna to trzy okazy małych czerwonawych robotnic z głowami w lewo. W środkowej kolumnie znajdują się cztery okazy mrówek – żołnierzy, największy u góry. Kolumna trzecia to sześć grubych, prawie czarnych królowych z głowami w prawo. Pierwsza z góry ma błoniaste, pomarańczowe, złożone w tył skrzydła. Fotografia z prawej przedstawia w zbliżeniu rudobrązowy kopiec na tle lasu. To mrowisko, usypane z igieł i drobnych gałązek.

R13WbafNLc9611

W galerii znajdują się pary fotografii, przedstawiające różne owady i ich larwy. Fotografia z lewej przedstawia ukosem brązowo – beżową ćmę. Ma mocno owłosione ciało. Głowa u góry w lewo. Na głowie pierzaste, owalne, rude czułki nad czarnymi, wypukłymi oczami. Skrzydła rozłożone na boki. Fotografia z prawej przedstawia na stalowym tle inny gatunek motyla nocnego. Ciało poziomo, szare, owłosione. Głowa w prawo, z jasnymi, nitkowatymi czułkami. Dwie pary skrzydeł rozłożone na boki, w pasy beżowo – brązowo – niebieskie.

RlypEynNiPOfv1

W galerii znajdują się pary fotografii, przedstawiające różne owady i ich larwy. Fotografia z lewej przedstawia ukośnie zbliżenie czarno – żółtej osy. Siedzi na drewnianej, malowanej, spękanej powierzchni, głowa w prawo do góry. Długie brązowe czułki opuszczone. U nasady czułków duże, owalne, czarne oczy. Tułów owłosiony. Skrzydła błoniaste wąskie, jasnobrązowe, złożone wzdłuż ciała. Fotografia z prawej przedstawia duże zbliżenie czarnego odwłoka osy. Odwłok ukazany od spodu, porośnięty włoskami. Na końcu cienkie żądło, zagięte w lewo.

RPI4BqCbeyEN61

W galerii znajdują się pary fotografii, przedstawiające różne owady i ich larwy. Fotografia mikroskopowa z lewej przedstawia brązową, półprzezroczystą pchłę. Głowa w prawo, lekko do góry. Skrzydeł brak, odwłok segmentowany. U dołu silne, długie odnóża z włoskami i pazurkami. Dzięki nim pchła może skoczyć na odległość dwustu długości ciała. Z prawej szara fotografia z mikroskopu elektronowego przedstawia zbliżenie tylnych odnóży pchły. U góry poziomo końcówka odwłoka, segmenty ze szczecinkami. Dwa odnóża członowane, z włoskami, na ukos w lewo w dół.

R1XAWSErERdHM1

Pokaz slajdów, w którym poszczególne slajdy zawierają po 2 obrazy. Dwa zdjęcia, jedno przedstawia Pływaka żółtobrzeżka, drugie - jego larwę. Pływak żółtobrzeżek i jego larwa są drapieżne. Forma dorosła oddycha tchawkami. Aby zaczerpnąć powietrza wystawia odwłok ponad lustro wody i zasysa je pod pokrywy skrzydłowe. Dwa zdjęcia, jedno przedstawia koziroga, a drugie - koziroga na korze drzewa. Koziróg dębosz żeruje na dębach. Jest objęty ochrona gatunkową. Dwa zdjęcia przedstawiajęce nocne motyle koziroga.  Nocne motyle mają maskujące ubarwienie i silnie owłosione ciało. Włoski rozpraszają fale dźwiękowe wysyłane przez polujące na nie nietoperze. Dwa zdjęcia, jedno przedstawia osę, a drugie to zbliżenie na odwłok.  Odwłok samic os jest zakończony żądłem zaopatrzonym w ząbki, które nie blokują się w ciele ofiary, dlatego osa, w przeciwieństwie do pszczoły, może żądlić wielokrotnie. Dwa zdjęcia, jedno przedstawia motyla, widok z góry, a drugie to zdjęcie mikroskopowe skrzydła motyla.  Skrzydła motyli zawdzięczają swoją barwę znajdującym się na ich powierzchni mikroskopowej wielkości łuskom. Dwa zdjęcia, jedno przedstawia pchłę, widok z gboku, a drugie to zdjęcie mikroskopowe odnóży.Pchły posiadają silnie rozwinięte odnóża, umożliwiające im przeskoczenie z jednego żywiciela na drugiego i pokonanie jednym skokiem dwustu długości swojego ciała. Dwa zdjęcia, jedno przedstawia różne rodzaje mrówek, a drugie to zdjęcie mrowiska. Mrówki, a także pszczoły i termity, są owadami społecznymi, tzn. żyją w populacjach pochodzących od jednej samicy – królowej. Tworzą zorganizowane grupy (robotnice, trutnie-samce, zbieracze pyłku, zbieracze nektaru itp.), w których występuje podział obowiązków pomiędzy ich członkami. Dwa zdjęcia, jedno przedstawia kornika, widok z góry, a drugie to zdjęcie kolonii korników na drzewie.   Korniki są chrząszczami, które żywią się łykiem drzew i mimo swoich niewielkich rozmiarów potrafią doprowadzić do wymarcia całego lasu.

RRnFHGejkdk4e1

W galerii znajdują się pary fotografii, przedstawiające różne owady i ich larwy. Fotografia z lewej przedstawia z góry siedzącego na szarej powierzchni motyla. Głowa w lewo do góry, z długimi, cienkimi czułkami ze zgrubieniem na końcu. Ciało ukosem, z rozłożonymi, kolorowymi skrzydłami. Na obu parach czerwonych skrzydeł wzór w kształcie kół, czarno obrzeżonych. Na skrzydłach pierwszej pary wnętrze kół biało – czerwone, z domieszką błękitu. Na dolnych skrzydłach wnętrze kół szarobiałe, przypominają oczy. Szara fotografia z mikroskopu elektronowego po prawej przedstawia łuski ze skrzydeł motyla. Są wydłużone, ułożone ukośnie dachówkowato. Dzięki nim skrzydła są barwne.

R1Z5kHh4W2hHA1

W galerii znajdują się pary fotografii, przedstawiające różne owady i ich larwy. Fotografia z lewej przedstawia na zielonym tle ukośnie liść, na którym siedzą dwie ważki podczas kopulacji. Ta u góry brązowa, z głową w lewo. Ma gruby tułów i cienki odwłok, połączony z tułowiem ważki pod spodem liścia. Ta jest widoczna od białawej strony brzusznej. Błoniaste skrzydła u górnej ważki rozłożone na boki, u tej pod spodem skierowane w dół. Fotografia z prawej przedstawia ciemnobrązową larwę ważki w wodzie. Ujęcie pionowe z głową u góry, na tle roślin i piaszczystego podłoża. Na tułowiu zawiązki skrzydeł. Wydłużony, gruby odwłok wyraźnie segmentowany.

2. Aparaty gębowe owadów

Budowa aparatów gębowych owadów zależy od rodzaju pokarmu, którym się żywią, oraz sposobu jego pobierania i rozdrabniania. W aparacie gębowym gryzącym występują bardzo silnie rozwinięte ząbkowane żuwaczki i szczęki. Taki typ aparatu gębowego spotykany jest zarówno u owadów roślinożernych, jak pasikoniki, szarańcza i chrząszcze roślinożerne, jak i u drapieżnych, np. ważek, modliszek. Pszczoły i trzmiele mają aparat gębowy gryząco‑liżący. Jego elementami są silne żuwaczki, które umożliwiają gryzienie i ugniatanie pokarmu lub innych substancji (np. wosku), oraz długi, owłosiony języczek służący do wysysania nektaru i pobierania wody. Aparat ssący występuje u motyli i składa się z długiej, cienkiej, spiralnie zwiniętej trąbki ssącej, używanej do pobierania płynnego nektaru.

Pasożyty takie jak komary, pchły, wszy i mszyce posiadają aparat gębowy kłująco‑ssący. Składa się on ze sztylecika umożliwiającego przebicie tkanek ciała żywiciela oraz rurki ssącej i ślinowej służącej do wysysania płynów, np. krwi, soków roślinnych. Aparat gębowy liżący muchy domowej służy do zwilżania i zlizywania pokarmu. Składa się z rurki zakończonej języczkiem.

RVTmnlY96hZti1

Ilustracja przedstawia pięć rysunków głów owadów z aparatami gębowymi, w dwóch rzędach. Pierwszy z lewej to zielona głowa pasikonika. Do góry sterczą cienkie, wygięte brązowe czułki. Obok nich brunatne, wypukłe oczy. Niżej aparat gryzący: silne zielone żuwaczki z krótkimi odnóżami gębowymi z boku. Środkowy rysunek przedstawia aparat gryząco – liżący pszczoły miodnej. * Po bokach głowy duże czarne oczy. Szare nitkowate czułki na środku, skierowane na boki i w dół. Poniżej fioletowe i brązowe żuwaczki, między nimi jasnobrązowy języczek. Po prawej głowa muchy domowej, z dużymi, brązowymi oczami po bokach. Przód owłosiony, na dole aparat gębowy liżący. Składa się z ryjka z rozszerzeniem na końcu, w kolorze jasnobrązowym. W dolnym rzędzie z lewej brązowawa głowa komara. Głowa ma kształt odwróconego trójkąta, z dużymi, grafitowymi oczami u góry. Na środku szare czułki, skierowane w dół. Poniżej nitkowate szczęki otaczają żuwaczki, zrośnięte w rurkę kłująco - ssącą. Rysunek po prawej przedstawia beżowo – fioletową głowę motyla. Po bokach jasnobrązowe duże oczy, od góry zwisające długie czułki. Poniżej aparat gębowy ssący w formie zwiniętej rurki.

Polecenie 1

Omów przystosowania gąsienicy do pobierania pokarmu.

Wskazówka

Czym żywi się gąsienica? Jakiego aparatu gębowego wymaga ten rodzaj pokarmu?

Rzvoz4hc5trb81

Film przedstawia gąsienice podczas żerowania. Najpierw jasnozielona w pomarańczowe plamki wygryza niebieskozielony liść, siedząc na nim. Następnie druga, ciemnobrązowa wygryza półkoliście jasnozielony liść w ujęciu z boku.

Film przedstawia gąsienice podczas żerowania. Najpierw jasnozielona w pomarańczowe plamki wygryza niebieskozielony liść, siedząc na nim. Następnie druga, ciemnobrązowa wygryza półkoliście jasnozielony liść w ujęciu z boku.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Film przedstawia gąsienice podczas żerowania. Najpierw jasnozielona w pomarańczowe plamki wygryza niebieskozielony liść, siedząc na nim. Następnie druga, ciemnobrązowa wygryza półkoliście jasnozielony liść w ujęciu z boku.

Ciekawostka

Jętka jednodniówka jako owad dorosły (imago) żyje od kilkunastu godzin do kilku dni. Nie odżywia się, nie posiada nawet sprawnego aparatu gębowego. W życiu dorosłym jej jedynym zadaniem jest rozmnożenie się.

R10WVNMMh55OT1

Fotografia przedstawia beżowo – brązową jętkę, siedzącą na kamieniu. Głowa w prawo, mała, czułki bardzo krótkie. Skrzydła błoniaste, uniesione, z wyraźnymi ciemnymi żyłkami. Odnóża smukłe, długie, zakończone pazurkami. Odwłok wyraźnie segmentowany, na końcu na dwa cienkie, długie wyrostki

3. Odnóża i skrzydła owadów

Odnóża owadów odzwierciedlają tryb życia tych zwierząt. Odnóża bieżne są wydłużone i cienkie, zwykle zakończone pazurkami, czasem przylgami, które umożliwiają poruszanie się po płaskich, śliskich powierzchniach (mucha domowa). U koników polnych, pcheł i wszy tylna para odnóży tułowiowych jest przystosowana do skakania. Odnóża skoczne charakteryzują się silnym wydłużeniem, szeroką, mocno umięśnioną częścią górną i stosunkowo cienką, smukłą częścią dolną. Odnóża chwytne spotykamy u modliszek i ważek. Zawsze są to przednie, wydłużone, masywne odnóża o ząbkowanej powierzchni wewnętrznej, służące do przytrzymywania zdobyczy. Niektóre owady mają odnóża silnie spłaszczone. U turkucia podjadka przednia para odnóży jest bardzo szeroka i przypomina łopatę. Dodatkowo są one wyposażone w liczne kolce i ząbki, które przydają się podczas kopania podziemnych korytarzy (odnóża grzebne). U wodnych chrząszczy i pluskwiaków spłaszczone są odnóża tylne. Na ich powierzchni występują bardzo liczne włoski, które zwiększają powierzchnię odnóża i upodobniają je do płetwy, przez co owady te świetnie pływają (odnóża pływne).

R1N5tY2SALOKf1

Ilustracja przedstawia pięć schematycznych rysunków typów odnóży u owadów. Odpowiadające sobie części odnóży oznaczono tymi samymi kolorami. Pierwsze z lewej jest to odnóże bieżne muchy. Ma kształt cyfry jeden. Na końcu odnóża są pazurki. Drugie to odnóże pływne pluskwiaka wodnego. Jest spłaszczone, porośnięte włoskami. Po prawej odnóże grzebne turkucia podjadka. Jest krótkie, masywne, rozszerzone u dołu i ząbkowane. Z boku czarny kolec. W dolnym rzędzie z lewej wydłużone, pozaginane odnóże chwytne modliszki. Częściowo rozszerzone, ząbkowane na bokach, na końcu haczykowate. Po prawej odnóże skoczne konika polnego. Jest grube przy tułowiu, wydłużone i zgięte. Na dolnej części ma kilka haczyków.

Ciekawostka

Tylne odnóża pszczół robotnic, zwanych zbieraczkami pyłku, są wykształcone w bardzo ciekawy sposób. W ich górnej części znajduje się struktura zwana koszyczkiem, do której pszczoła wrzuca ulepione z pyłku kulki.

R9eDPYwsY5bSN1

Fotografia przedstawia siedzącą bokiem na żółtym liściu brązową pszczołę. Głowa z lewej, z krótkimi czułkami i dużymi, błyszczącymi oczami. Ciało mocno owłosione, skrzydła złożone wzdłuż tułowia. Części odnóży oznaczone turkusowymi liniami i podpisami. Pierwsze dwie linie wskazują szczoteczki na stopach, służące do wyczesywania pyłku i umieszczania go w koszyczkach. Kolejne linie wskazują pazurki i przylgi, pomocne przy poruszaniu po pionowych powierzchniach. Piąta linia wskazuje koszyczek – zagłębienie na tylnych odnóżach pszczół zbieraczek, otoczone rzędem srebrzystych, gęstych i długich włosków. Do koszyczka pszczoła wkłada zlepiony w kulkę pyłek, aby go przetransportować do ula. Ostania linia wskazuje łuseczki woskowe na odwłoku. Produkowany w gruczołach wosk jest przez pszczoły robotnice zbierany grzebykami tylnych odnóży, przesuwany do żuwaczek i ugniatany. Wosk służy do budowy komórek w plastrach.

Skrzydła umożliwiają owadom przemieszczanie się w poszukiwaniu pokarmu i ucieczkę przed drapieżnikami. Są błoniastymi fałdami skórnymi stanowiącymi narząd lotu. U chrząszczy i pluskwiaków pierwsza para skrzydeł jest przekształcona w masywne pokrywy skrzydłowe pełniące funkcje ochronne. Skrzydła wyrastają z tułowia i zwykle występują w 2 parach (motyl), niekiedy jednej (mucha) lub nie występują wcale (owady bezskrzydłe). Zbudowane są z błony rozpiętej na sieci rurek, które nadają im kształt i je usztywniają. Ich barwa może mieć znaczenie obronne. Niektóre owady brzęczą podczas lotu. Jeśli skrzydło owada drga co najmniej 16 razy na sekundę, wtedy wydawany przez nie dźwięk jest słyszalny przez człowieka. Komar wydający wysoki dźwięk podczas lotu porusza skrzydłami do 600 razy na sekundę, trzmiel – ok. 200, a bielinek kapustnik – 10.

Ro0phDQUuHXU81

Ilustracja zawiera sześć rysunków w dwóch rzędach: skrzydła owadów. W górnym rzędzie pierwszy z lewej przedstawia dwa wydłużone owalne skrzydła równej wielkości, skierowane beżowo – brązowymi końcami w prawo. Są gęsto pokryte siatką czarnych żyłek. Drugi rysunek to szarobeżowe skrzydło lekko ukosem w prawo, przy górnej krawędzi brązowe. Żyłki rzadsze, mniej wyraźne. Pod nim drugie, zredukowane skrzydło - wygięta pałeczka. Trzeci rysunek przedstawia dwa wachlarzowate skrzydła, jedno pod drugim. Górne jest większe. Oba są w ciemne i jasne plamy i mają liczne żyłki. Na dolnym skrzydle przy krawędzi rząd błękitnych plamek. W lewo dwie mniejsze czerwone kropki. W dolnym rzędzie z lewej wachlarzowate, beżowe skrzydła z żółtymi żyłkami. Na obu szare smugi. Górne większe, dolne na krawędzi z lewej ma ciemne zgrubienie. W środku szare skrzydło z nielicznymi żyłkami, skierowane w lewo. Na nim leży górne skrzydło w kształcie czapeczki, czerwone w czarne kropki. Rysunek z prawej przedstawia dwa skrzydła, skierowane w lewo. Górne mniejsze, w kształcie rombu, seledynowe z delikatnymi żyłkami. Pod nim skrzydło składające się z dwóch części. Wydłużona, seledynowa górna część skrzydła ku dołowi przechodzi w szarawy wachlarzyk z licznymi, delikatnymi żyłkami.

Ciekawostka

U niektórych owadów, np. much czy bzygów, druga para skrzydeł uległa przekształceniu w narządy w kształcie kolbek, tzw. przezmianki. Pełnią one rolę narządu równowagi – informują o położeniu ciała podczas lotu, działają jak stabilizatory. Dzięki nim muchy mogą w locie niemal w miejscu skręcać o 90°.

Rhxz08qpHHiKE1

Fotografia przedstawia w pionie zbliżenie pomarańczowo - brązowego owada na zielonym, nakrapianym liściu. Bzyg prążkowany ma na głowie duże, jasnobrązowe oczy, a z przodu krótkie czułki. Tułów wypukły, ciemnobrązowy, błyszczący. Po bokach tułowia dwa błoniaste, rozłożone ukośnie skrzydła. Pod nimi podpisane żółte, maczugowate przezmianki, czyli przekształcona druga para skrzydeł.

4. Jak oddychają owady?

Owady oddychają tchawkamitchawkitchawkami – rurkami o różnej średnicy, które rozgałęziając się, tworzą przestrzenny system wewnątrz ciała, wnikający także do skrzydeł. Tchawki od środka są wzmocnione chitynowymi spiralami, które zapewniają im sztywność i utrzymanie stałej drożności całego systemu. Powietrze dostaje się do nich przez przetchlinki – niewielkie otwory rozmieszczone po bokach ciała, a następnie wędruje nimi do wnętrza zwierzęcia. Tchawki kończą się ślepo, a ich zakończenia wypełnione są płynem, w którym rozpuszczają się gazy oddechowe. Tam właśnie następuje wymiana gazowa.

U małych owadów powietrze dostaje się do wnętrza ciała na drodze dyfuzji gazów przez przetchlinki. W systemie tchawkowym większych gatunków obecne są worki powietrzne, które magazynują powietrze i wspomagają jego przepływ. Większość owadów pompuje powietrze do tchawek, rytmicznie poruszając odwłokiem.

RfGLJ8mkruWMu1

Ilustracja przestawia sylwetkę owada, na której narysowano żółtym kolorem tchawki o kształcie drabinki otwierające się na zewnątrz przetchlinkami. Z tchawkami łącza się worki powietrzne.

RBZqgwoVBU5RQ1

Film przedstawia trzy szerszenie na pniu drzewa . Opisywana jest budowa ciała szerszeni, ich tryb życia. Uwagę zwrócono na sposób oddychania owadów.

Film przedstawia trzy szerszenie na pniu drzewa . Opisywana jest budowa ciała szerszeni, ich tryb życia. Uwagę zwrócono na sposób oddychania owadów.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Film przedstawia trzy szerszenie na pniu drzewa . Opisywana jest budowa ciała szerszeni, ich tryb życia. Uwagę zwrócono na sposób oddychania owadów.

Ciekawostka

Pod koniec karbonu (ok. 300 mln lat temu) owady były dużo większe niż obecnie. Żyły wtedy ważki, których skrzydła miały rozpiętość ok. 1m. Tak duże rozmiary mogły osiągać dzięki temu, że w powietrzu było więcej tlenu niż obecnie, nawet do 30%. Tylko przy tak dużym stężeniu tlenu układ tchawkowy owadów miał wystarczającą wydajność.

R1FVpgFXubSfp1

Ilustracja przedstawia olbrzymią ważkę Meganeura na tle drzewiastych paproci. Siedzi pionowo na pniu, czarna głowa u góry. Dwie pary błoniastych skrzydeł rozpostarte na boki.

5. Narządy zmysłów

Owady najczęściej mają oczy złożone z oczek prostych, których liczba może sięgać nawet 30 tysięcy. Każde, niezależnie od innych, rejestruje natężenie światła. Obraz powstaje w mózgu owada w wyniku połączenia sygnałów dochodzących z poszczególnych oczek. Stąd obrazy, które widzą owady, nie mają wyraźnych konturów i wyróżnionych planów. Owady odbierają zmiany natężenia światła, ruch oraz barwy w zakresie szerszym niż oko człowieka. Widzą na przykład niedostrzegalną dla nas część widma światła – ultrafiolet. Owady o znakomitym wzroku, takie jak ważki, mają krótkie czułki będące głównie narządami zmysłu chemicznego: węchu i smaku, ale też dotyku. Im bardziej są rozgałęzione, tym więcej receptorów może się na nich zmieścić, dzięki czemu owad odbiera zapachy napływające z dużych odległości. Samiec potrafi wyczuć zapach samicy z odległości nawet 10 km.

RdxTH0SnTp8CR1

Fotografia przedstawia w dużym zbliżeniu trójkątną głowę owada od przodu. Po bokach duże, wypukłe, jasnobrązowe, siateczkowate oczy złożone. Pod nimi pionowo szarawy aparat gębowy. Czułki krótkie, pierzaste. Ciało owada porośnięte długimi, szczeciniastymi czarnymi i szarymi włoskami.

R14ipXWDv5uB91

Ilustracja przedstawia schematycznie przekrój przez oko owada oraz dwie fotografie kwiatów. Oko ukazano jako kolorowy wycinek kuli, opisany z lewej. Na powierzchni wycinka małe granatowe romby podpisano jako oczka. Pod nimi niebieski oskórek i błękitne soczewki w kształcie pestek. Między nimi brązowe komórki barwnikowe. Żółto- pomarańczowy wachlarzyk poniżej to komórki światłoczułe, tworzące siatkówkę. Pęk niebieskich linii, zbiegających się po prawej to nerw wzrokowy. Fotografia z lewej przedstawia na zielonym tle żółty z ciemniejszym środkiem kwiat tak, jak widzą go ludzie. Z prawej symulacja obrazu tego samego kwiatu, widzianego przez owada. Składa się z licznych wielokątów. Zamiast barwy żółtej płatków jest barwa biała. Środek kwiatu składa się z różowych, bordowych i brązowych plamek.

6. Rozmnażanie się i rozwój owadów

Owady są rozdzielnopłciowe. U większości samców na odwłoku występuje narząd kopulacyjny, za pomocą którego plemniki są wprowadzane do ciała samicy (zapłodnienie wewnętrzne). U samic natomiast odwłok jest często zakończony rurką służącą do składania jaj, tzw. pokładełkiem.

Owady przechodzą rozwój złożony, w którym występuje kilka stadiów larwalnych. Larwy stopniowo przekształcają się w osobnika dorosłego (imagoimagoimago). U niektórych owadów (pasikoniki, ważki, modliszki czy wszy) larwy przypominają wyglądem formę dorosłą. Są jednak mniejsze, nie mają zwykle skrzydeł i nie są dojrzałe płciowo. W ich przypadku mamy do czynienia z przeobrażeniem niezupełnymprzeobrażenie niezupełneprzeobrażeniem niezupełnym. U zdecydowanej większości owadów (motyle, chrząszcze, pszczoły, osy, muchy i pchły) rozwój przebiega z przeobrażeniem zupełnymprzeobrażenie zupełneprzeobrażeniem zupełnym. Ich larwy nie są podobne do postaci dorosłej. Dużo jedzą i często linieją, skokowo zwiększając rozmiary ciała. Po osiągnięciu odpowiednich rozmiarów przekształcają się w nieruchome poczwarkipoczwarkapoczwarki. U wielu owadów poczwarka może być otoczona kokonem – tworem zbudowanym z cienkich nici, które powstają w specjalnych gruczołach przędnych larwy. Wewnątrz poczwarki następuje przeobrażenie larwy w osobnika dorosłego. Wiąże się to z całkowitą przebudową organizmu. Dorosłe owady zwykle nie żyją długo. Rozmnażają się, czasem opiekują swoim potomstwem, a potem starzeją i giną.

R4Vz8mBTszRya1

Schematy przedstawiające rozwój złożony owadów na przykładzie pasikonika (przeobrażenie niezupełne) i motyla (przeobrażenie zupełne), poszczególne stadia rozwojowe są opisane. Rozwoj pasikonika: zapłodnione jajo, larwy, dorosły pasikonik. Rozwój motyla: zapłodnione jajo, larwa (gąsienica), gosiecnica linieje, poczwarka, dorosły motyl opuszcza poczwarkę, dorosły motyl.

R7CUbLm4Q8rg81

Ilustracja przedstawia stadia rozwojowe pasikonika. Rysunki umieszczono na kolistych, błękitnych strzałkach. Od lewej u góry zielony owad dorosły bokiem, głowa w lewo. Dalej żółtobrązowe zapłodnione jajo. Kolejne pięć sylwetek pasikonika obrazuje larwy, podobne do owada dorosłego, różnej wielkości: od najmniejszej do największej. Taki sposób rozwoju to przeobrażenie niezupełne.

Ciekawostka

Robotnice pszczół karmią larwy wydzieliną swoich ślinianek zwaną mleczkiem pszczelim. Czas karmienia mleczkiem decyduje o tym, czy larwa rozwinie się w robotnicę, czy w królową. Larwa, która będzie robotnicą dostaje mleczko tylko przez pierwsze 3 dni, a larwy przyszłych królowych – aż do wytworzenia poczwarek.

R1BvnJZZoTCxJ1

Fotografia przedstawia pionowo fragment żółtego plastra pszczelego. w plastrze regularne, ciemniejsze komórki, część z nich zasklepiona. Po plastrze chodzi około 10 ciemnobrązowych pszczół. W lewym dolnym rogu zwinięta, biała larwa. Obok karmiąca ją robotnica.

7. Znaczenie owadów

Owady mają ogromne znaczenie w przyrodzie. Wiele gatunków tych zwierząt, np. pszczoły, trzmiele i muchy, potrafi zapylać większość roślin kwiatowych, w tym gatunków uprawnych ważnych dla człowieka. Bez ich pomocy rośliny te nie byłyby zdolne do wydawania owoców i wytwarzania nasion. Owady są także źródłem pokarmu dla wielu zwierząt, głównie kręgowców, ale także pajęczaków i innych owadów. Wiele żywi się martwą materią organiczną (np. liczne gatunki much), odchodami zwierząt (np. żuk gnojowy) lub padliną (np. różne gatunki chrząszczy), czym przyczynia się do oczyszczania środowiska.

Owady roślinożerne są zwykle postrzegane przez człowieka negatywnie, ponieważ powodują ogromne straty w uprawach roślin (np. bielinek kapustnik, stonka ziemniaczana). Niektóre gatunki pożerają także zmagazynowane zapasy żywności (mącznik młynarek i wołek zbożowy). Pewne chrząszcze, mszyce i ćmy są pasożytami roślin, a pchły, wszy i pluskwy żerują na zwierzętach i człowieku.

Sporo owadów przenosi drobnoustroje powodujące śmiertelne choroby: komar widliszek – malarię, wesz ludzka – tyfus, a mucha tse‑tse – śpiączkę afrykańską. Śmierć człowieka może nastąpić także w skutek użądlenia pszczoły, osy lub szerszenia, jeżeli użądlona osoba jest uczulona na jad.

Niektóre owady dostarczają surowców cennych dla człowieka. Pszczoły wytwarzają miód, wosk i kit pszczeli, a jedwabniki morwowe przędą kokony, z których produkuje się jedwab.

RjoSKtJWK8wyR1

Fotografia przedstawia w dużym zbliżeniu białe, beczułkowate kokony jedwabników. Mają nierówną, kosmatą powierzchnię. Z nich rozwija się cieniutką nić jedwabną. Jeden kokon ma odcięty koniec. Wewnątrz znajduje się brązowa poczwarka. Obok szare zanieczyszczenie.

Ciekawostka

Roje szarańczy liczą od 10 tysięcy do kilku milionów osobników. W poszukiwaniu pożywienia mogą w ciągu dnia przebyć wiele kilometrów. Szarańcza na swojej drodze ogołaca rośliny ze wszystkich zielonych części. Owady, pocierając tylnymi odnóżami o odwłok, wydają charakterystyczny, niemożliwy do zapomnienia dźwięk.

RugHclDLz9LyI1

Szarańcza przemieszcza się w wielkich rojach

Podsumowanie

• Owady są najliczniejszą gromadą zwierząt.

• Owady to stawonogi, które mają ciało pokryte chitynowym oskórkiem, podzielone na głowę tułów i odwłok, 3 pary członowanych odnóży, jedną parę czułków i (w większości przypadków) skrzydła.

• Budowa owadów zależy od środowiska, trybu życia, rodzaju i sposobu pobierania pokarmu.

• Owady zwykle oddychają tchawkami.

• Owady rozmnażają się płciowo, przechodzą rozwój złożony z przeobrażeniem zupełnym lub niezupełnym.

• W rozwoju z przeobrażeniem zupełnym występuje nieruchoma poczwarka i ruchome larwy niepodobne do imago.

• Owady stanowią element niemal wszystkich łańcuchów pokarmowych.

Słowniczek

Zadania