Strona czynna i strona bierna czasownika

1. Cele lekcji

a) Wiadomości

Uczeń:

• zna definicje strony czynnej i biernej czasownika,

• zna różnice gramatyczne między formami strony czynnej i strony biernej,

• wie, z jakimi zmianami wiąże się przekształcenie zdań ze strony czynnej na bierną
  i odwrotnie,

• zna różnice między czasownikami przechodnimi a nieprzechodnimi,

• zna zastosowanie stylistyczne zdania czynnego i biernego.

b) Umiejętności

Uczeń potrafi:

• rozpoznać i określić orzeczenie w tekście,

• określać przedmiot i wykonawcę czynności,

• odróżnić czasowniki przechodnie od nieprzechodnich,

• posługiwać się stroną czynną i bierną czasownika.

2. Metoda i forma pracy

Podająca, ćwiczenia wdrażające, praca samodzielna.

3. Środki dydaktyczne

Zeszyt ćwiczeń, ćwiczenia przygotowane przez nauczyciela.

4. Przebieg lekcji

a) Faza przygotowawcza

Nauczyciel podaje temat zajęć i prosi uczniów o wykonanie ćwiczenia wprowadzającego (karta pracy – zadanie 1).

Następnie podaje nowe wiadomości gramatyczne. Wyjaśnia i dyktuje, uczniowie zapisują w zeszytach definicje.

Czasownik, poza poznanymi dotąd kategoriami gramatycznymi, posiada jeszcze kategorię strony:

• strona czynna – czasownik wskazuje wykonawcę czynności, będącego tu podmiotem,

• strona bierna – czasownik określa przedmiot wykonywanej czynności, która występuje tu jako podmiot. Orzeczenie w stronie biernej składa się z imiesłowu biernego oraz słowa posiłkowego być lub zostać.

Z kategorią strony wiąże się również podział czasowników na dwie grupy:

• Czasowniki przechodnie – czyli takie, które posiadają zarówno stronę bierną, jak
  i czynną, np. położyć, wydać, postawić.

• Czasowniki nieprzechodnie – czyli takie, które nie posiadają strony biernej, np. siedzieć, wisieć, pływać.

Następnie prowadzący podaje wiadomości na temat zastosowania stylistycznego zdania czynnego i biernego:

1. Zdania czynnego używamy, gdy nasza uwaga skupia się głównie na wykonawcy czynności, zdania biernego zaś – gdy chodzi głównie o wytwór, przedmiot czynności.

2. Zdania biernego używamy, gdy wykonawca czynności jest trudny do ustalenia lub nieistotny dla informacji, jak w zdaniu: Stare Miasto zostało odbudowane w r. 1953.

3. Zdania biernego używamy, gdy w zdaniu czynnym dopełnienie w bierniku byłoby równe mianownikowi, wskutek czego trudno byłoby odróżnić wykonawcę czynności, niejasne zdanie Poznań pokonał Kraków lepiej zastąpić Kraków został pokonany przez Poznań.

[J. Tokarski, Fleksja polska, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa1978, s. 175.]

b) Faza realizacyjna

Uczniowie wykonują ćwiczenia wdrażające, zawarte w karcie pracy.

c) Faza podsumowująca

Nauczyciel sprawdza poprawność wykonania ćwiczeń, odpowiada na pytania uczniów, wyjaśnia niejasności.

5. Bibliografia

1. Chwastniewska D., Różek D., Gorzałczyńska‑Mróz A., Szulc M., Język polski. Nauka o języku dla klasy pierwszej gimnazjum. Część 1, Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe, Gdańsk 2002.

2. Tokarski J., Fleksja polska, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa1978.

6. Załączniki

a) Karta pracy ucznia

Zadanie 1. W podanych niżej parach zdań podkreśl orzeczenia i podmioty. Czy treść tych zdań się zmienia? Co możesz powiedzieć o podkreślonych częściach zdania? Sformułuj wnioski na ten temat.

Adam Mickiewicz w 1820 roku napisał Odę do młodości.

Oda do młodości została napisana przez Adama Mickiewicza w 1820 roku.

W 1492 roku Krzysztof Kolumb odkrył Amerykę.

Ameryka została odkryta przez Krzysztofa Kolumba w 1492 roku.

Wnioski:

• Zdania w parach, pomimo zmiany w strukturze, zachowują tę samą wartość treściową.

• Orzeczenie pozostaje bez zmian.

• Podmiot zmienia się. W pierwszym zdaniu podmiotem jest wykonawca czynności, zaś w drugim podmiotem staje się przedmiot.

Zadanie 2. W podanych zdaniach podkreśl podmioty. Które z wyrazów są biernymi przedmiotami czynności?

1. Babcia uszyła mi piękną sukienkę na bal.

2. Samochody marki Fiat produkowane są we Włoszech.

3. „Gazeta Wyborcza” niemalże codziennie dostarczana jest do kiosków.

4. Tydzień temu Ania zorganizowała rewelacyjną imprezę.

5. Mój brat wyprowadził psa na długi spacer.

6. „Harry Potter” uznawany jest za jedną z najpopularniejszych książek młodzieżowych na świecie.

Zadanie 3. Od podanych niżej czasowników, tam gdzie jest to możliwe, utwórz stronę bierną. Które z nich są nieprzechodnie?

rapować –....................................... wziąć–.........................................

wynaleźć –..................................... skakać –........................................

podbić–........................................ opowiadać– ..................................

pływać–........................................ wybrać–......................................

Zadanie 4. Zdania w stronie biernej zamień na zdania w stronie czynnej, a zdania
o konstrukcji czynnej zamień na bierną. Czy we wszystkich przypadkach jest to możliwe? Jeśli nie, wyjaśnij dlaczego.

1. Mama w końcu kupiła bilety do teatru na jutrzejszy spektakl.

..............................................................................................................................................

2. Uczniowie cały dzień przeszkadzają nauczycielom.

. ..............................................................................................................................................

3. Film „Marzyciel” został wyreżyserowany przez Marca Forstera.

..............................................................................................................................................

4. Marek poprosił Tomka o pożyczenie ciekawej książki.

..............................................................................................................................................

5. Druk został wynaleziony przez Gutenberga w XV wieku.

..............................................................................................................................................

6. Zwierzęta w zoo niespodziewanie uciekły z klatek.

..............................................................................................................................................

7. Jedna z głównych ról w filmie „Piraci z Karaibów” grana jest przez Orlando Blooma.

..............................................................................................................................................

b) Zadanie domowe

Ułóż krótką informację:

• w stronie czynnej o swoim ulubionym zespole muzycznym lub wokaliście,

• w stronie biernej o swoim ulubionym filmie.

7. Czas trwania lekcji

45 minut

8. Uwagi do scenariusza

brak